استانا قالاسىندا «امانات» زياتكەرلىك كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى ءوتىپ، وندا جاڭا قازاق ءالىپبيىن ەنگىزۋ جونىندە ماسەلە قارالعانى حابارلانعان ەدى. بەلگىلى عالىم، فونولوگ فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ جاساعان بايانداماسىن جاريالاپ وتىرمىز.

"Abai.kz"

قازاق جازۋىنا (باسا ايتۋعا تۋرا كەلەدى، ءبىر ءالىپبي اۋىستىرۋ عانا ەمەس) قاجەت رەفورما جايلى ءوز باسىم از جازىپ، از ايتىپ جۇرگەن جوقپىن.
دەگەنمەن، وسى ماسەلەنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن مامان بولعاندىقتان، جازۋ رەفورماسىنا  تاعى دا ءبىر ورالۋعا تۋرا كەلىپ وتىر.

الدىمەن ايتاتىنىم، قادىرلى اعايىن، قازاق جازۋىنىڭ تاعدىرىن شىن ءسوز ەتكىمىز كەلسە، ەڭ الدىمەن قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە عانا ءتان ءتول دىبىس قۇرامىنىڭ باسىن اشىپ الايىقشى... ويتكەنى كوبىمىز (تىپتەن - ءبارىمىز) ءدال وسى ماسەلەگە كەلگەندە شورقاقپىز. وعان سەبەپ جىلدار بويعى «ورىستاندىرۋ» ساياساتى بولدى. ەڭ جانعا باتاتىنى، ورىس ءتىلىنىڭ «يگى ىقپالى» دەگەن سىلتاۋمەن، وتكەن عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارى ءتول سوزدەرىمىزدىڭ جازىلۋ ەمىلەسىنە قوسىلعان ي، ۋ ءتارىزدى تاڭبالار (دىبىس ەمەس) بولدى. وقۋلىق پەن وقۋ-قۇرالى بىتكەن وسى كۇنگە دەيىن تۇگەل سول جاپسىرمادان ارىلا الماي كەلەدى.

استانا قالاسىندا «امانات» زياتكەرلىك كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى ءوتىپ، وندا جاڭا قازاق ءالىپبيىن ەنگىزۋ جونىندە ماسەلە قارالعانى حابارلانعان ەدى. بەلگىلى عالىم، فونولوگ فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ جاساعان بايانداماسىن جاريالاپ وتىرمىز.

"Abai.kz"

قازاق جازۋىنا (باسا ايتۋعا تۋرا كەلەدى، ءبىر ءالىپبي اۋىستىرۋ عانا ەمەس) قاجەت رەفورما جايلى ءوز باسىم از جازىپ، از ايتىپ جۇرگەن جوقپىن.
دەگەنمەن، وسى ماسەلەنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن مامان بولعاندىقتان، جازۋ رەفورماسىنا  تاعى دا ءبىر ورالۋعا تۋرا كەلىپ وتىر.

الدىمەن ايتاتىنىم، قادىرلى اعايىن، قازاق جازۋىنىڭ تاعدىرىن شىن ءسوز ەتكىمىز كەلسە، ەڭ الدىمەن قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە عانا ءتان ءتول دىبىس قۇرامىنىڭ باسىن اشىپ الايىقشى... ويتكەنى كوبىمىز (تىپتەن - ءبارىمىز) ءدال وسى ماسەلەگە كەلگەندە شورقاقپىز. وعان سەبەپ جىلدار بويعى «ورىستاندىرۋ» ساياساتى بولدى. ەڭ جانعا باتاتىنى، ورىس ءتىلىنىڭ «يگى ىقپالى» دەگەن سىلتاۋمەن، وتكەن عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارى ءتول سوزدەرىمىزدىڭ جازىلۋ ەمىلەسىنە قوسىلعان ي، ۋ ءتارىزدى تاڭبالار (دىبىس ەمەس) بولدى. وقۋلىق پەن وقۋ-قۇرالى بىتكەن وسى كۇنگە دەيىن تۇگەل سول جاپسىرمادان ارىلا الماي كەلەدى.

مەكتەپتەن (تىپتەن - بالاباقشادان) باستاپ «قازاق تىلىندە 42 دىبىس (؟؟؟) بار» دەگەن توقپاقپەن وسكەن ۇرپاقتان نە سۇرايسىز. وزگەنى بىلاي قويعاندا، قازاق ءتىلىنىڭ مۇعالىم-وقىتۋشىلارىنىڭ ءوزى وسىعان ۇيىپ قالعان.

اتتەڭ، ورىستىڭ ۋ داۋىستى تاڭباسى ءبارىمىزدى ەستەن تاندىرىپ، داۋىسسىزىمىزدى داۋىستى ەتىپ ەلەستەتىپ تۇر عوي.  ءبىز باستان كەشىپ وتىرعان ورىستاقى ورفوگرافيانىڭ «كوز ەلەس» ازابى ءبىر بۇل ەمەس. كىرمە تاڭبانى ء(ارىپتى) قازاقتىڭ دىبىسى دەپ وزەۋرەگەندەردى، ولاردىڭ ىشىندە فونەتيست-ماماندار دا بار، ءالى كوپ كەزدەستىرەتىن بولامىز. ءوز اعايىندارىمىزدىڭ وزىنەن قازاقتىڭ بار دىبىسىن جوق دەپ، جوق دىبىسىن بار دەيتىن ءۋاجدى دە ءالى كوپ ەستيتىن بولامىز. قۇلاققا سىڭگەن ورىس ءتىلىنىڭ دىبىستارىنان، كوز ۇيرەنگەن ورىس ءتىلىنىڭ ارىپتەرىنەن ارىلتىپ الۋ وڭاي بولمايدى.

بۇگىنگى قازاق جازۋىنا، تەك ءالىپبي اۋىستىرۋ عانا ەمەس، تۇبەگەيلى رەفورما كەرەك دەپ جۇرگەنىم سوندىقتان. رەفورما ءبىر عانا ءالىپبي اۋىستىرۋمەن تىنبايدى. رەفورما ءۇش ماسەلەنى - دىبىس، ءالىپبي جانە ەمىلە-ەرەجە - بىردەي قامتيدى: دىبىس - وزگە تىلدەردەن بولەكتەپ تۇراتىن ءتىلدىڭ تۇرپات-تۇرقى; ءالىپبي سول دىبىستىڭ قاۋىزى، باسقاشا ايتقاندا، قورعانى مەن وققاعارى; ەمىلە-ەرەجە - دىبىستاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءسوز قۇراپ تۇراتىن دانەكەرى. وسى ءۇش ماسەلە
ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى جانە قاتار شەشىلمەي ءتول جازۋ قالىپتاسپايدى. ال ءالىپبي اۋىستىرۋ قازاق جازۋىنا رەفورما جاساۋدىڭ العى شارتى جانە ەڭ توتە جولى بولىپ تابىلادى. ەگەر لاتىن تاڭبالارىن باپتاپ قابىلداي الساق، وندا كوپتەگەن ءتىل بۇزار ارىپتەر مەن ەمىلە-ەرەجەلەر وزىنەن-ءوزى ءتۇسىپ قالادى.

قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىن تۇگەندەپ، سوعان لايىقتاپ تاڭبا سانىن ىقشامداۋ ا.بايتۇرسىنۇلىنان باستالعان بولاتىن. سول كەزدە تاڭبا  سانىن قورعاشتاپ احاڭنىڭ «جاعاسىنان العاندار» بولعان. ولارعا احاڭ «تاڭبالاردى قىسقارتىپ، ارتىعىن بورىشىما بەرەيىن دەپ وتىرعان جوقپىن» دەگەن ەكەن. مەنىڭ دە 42 تاڭبانى بايلىعىمىز دەپ ماساتتانىپ وتىرعان اعايىندارىمىزعا ايتارىم: ارتىق تاڭبالاردى ەنشىلەپ كەتەيىن دەپ وتىرعان ويىم جوق.

سونىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى: ا، ءا، ب، ع(-گ), د، ە، ج، ز، ي، ق(-ك), ل، م، ن، ڭ، و، ءو، پ، ر، س، ت، ۋ(w), ۇ، ءۇ، ش، ى، ءى. باس-اياعى 26(-28) دىبىس. وسى دىبىستاردىڭ سىرتىندا قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارىن ىزدەپ اۋرە بولماۋ كەرەك، وزگە دىبىس جوق. وسى جەردەگى ءبارىمىزدى شاتاستىرىپ جۇرگەن ۋ تاڭباسىنىڭ دىبىس ءمانى، تىلىمىزدە وتە ءجيى كەزدەسەتىن، «ەرىن-ەرىندىك، جۋىسىڭقى، ءۇندى [w] داۋىسسىز دىبىسى» بولىپ تابىلادى: اۋ [aw]، اۋا [awa]، ءاۋ [äw]، اۋە [äwe]، سۋ [suw]، سۋى [suwu]،
ۋ [uw]، ۋىق [uwuq]، ءۋىل [üwül]، كۇلۋ [külüw]، ايۋ [ayuw]، ءۇيۋ [üyüw] ت.س.س. مۇنداي داۋىسسىز دىبىس ورىس تىلىندە جوق، ال اعىلشىن تىلىندە بار، كورىپ وتىرسىزدار، قازاق تىلىندە دە بار.

مەن لاتىن گرافيكاسىن تەك وسى ءتول دىبىستار ءۇشىن عانا قۇراستىرعان ەدىم. ونداعى ويىم، الدىمەن قازاق ءسوزىنىڭ ۇندەسىم اۋەزىنە لايىق ءالىپبي ۇلگىسىن دايىنداپ الۋ بولاتىن. ونداي ءالىپبي، ەگەر قازاق ءتىلىنىڭ قامىن شىن ويلاساق، بوگدە ءتىلدىڭ دىبىس-تاڭباسىنان ارىلعان  تازا، قوسپاسىز بولۋ كەرەك. ال وزگە ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە دىبىستار مەن تاڭبالار جايىن، باسقا امالدىڭ جوقتىعىنان، ءوز الدىنا شەشۋ كەرەك دەپ، ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە رەتىندە ەسكەرتىپ وتىراتىنمىن. جانە ونىڭ ۇلگىسىن الىستان ىزدەمەي-اق، ورىستاردىڭ وزدەرى كورسەتىپ وتىرعانىن دا ەسكە سالىپ قوياتىنمىن.

سوندا بۇگىنگى قازاق ءالىپبيى دەربەس-دەربەس ەكى بولىكتەن تۇرادى. ءتول ءالىپبي ءوز تاڭبا قۇرامى جانە ەمىلە-ەرەجەسىمەن، ال كىرمە سوزدەردىڭ جازىلۋى ءوز تاڭبا قۇرامى جانە ەمىلە-ەرەجەسىمەن تىزبەكتەلەدى. ويتكەنى ولاردىڭ ۇيلەسىم تاۋىپ، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا باسى بىرىگۋى عىلىمي تۇرعىدان دا، قولدانبا (پراكتيكالىق) تۇرعىدان دا مۇمكىن ەمەس.  كەستەدە تەك ۇلتتىق ءالىپبي ءتىزىمى تۇرادى، كەستەنىڭ سىرتىندا كىرمە دىبىستاردىڭ جازىلىم ەمىلە-ەرەجەسى مەن ۇلگىسى بەرىلەدى. بۇل - امال جوقتان بولىپ جاتقان ءىس.

قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىنىڭ جازىلىمىنا قاتىستى ورنىقتى ءالىپبي مەن ەمىلە-ەرەجەمىز وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن بولدى. سول كەزدە قازاق ءسوزىنىڭ ايتىلىم اۋەزى, مورفەم قۇرامى, بۋىن ۇلگىسى مەن تاسىمال رەتىنە ەش نۇقسان كەلىپ كورگەن ەمەس بولاتىن. بىلىق سول عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىنىڭ قۇرامىندا ي، ۋ، يا، يۋ، شش تاڭبالارىن جازۋ كەرەك دەگەن «زورلىقتان» باستالدى. جاسىراتىنى جوق، كىرمە تاڭبالاردىڭ ورىنسىز ەكەنىن ايتىپ شىرىلداعان جاناشىر توپتى الپاۋىت ورىس ءتىلىنىڭ «يگى ىقپالىن» قولداعان ساياساتشىل توپ جەڭىپ شىقتى. قازاق ءسوزىنىڭ ۇندەسىم ايتىلىمى بەياۋەزدەنىپ, مورفەم قۇرامى سەتىنەپ، بۋىن قۇرىلىمى جارىقشاقتانىپ، تاسىمال رەتى بۇزىلىپ سالا بەردى.

قازاق جازۋىنداعى كىرمە تاڭبالارعا قاتىستى جاڭساقتىقتاردىڭ ءبارىن تەرمەلەپ جاتۋدىڭ بۇل جەردە رەتى جوق. سوندىقتان وقۋلىقتاردا داۋىستىلاردىڭ قاتارىندا جۇرگەن ي، ۋ تاڭبالارىنا عانا توقتالامىز (يا، يۋ، شش، ح، ھ تاڭبالارىنىڭ جايى وسىعان ۇقساس).

سونىمەن، ورفوگرافيالىق تالدانىم.

مورفەم تالدانىم:

-وقى ەتىستىگىنىڭ كوسەمشە ءتۇرى وقي بولسا، سوندا كوسەمشەنىڭ كورسەتكىشى داۋىستى ي دىبىسى بولعانى ما؟ وندا كوسەمشەنىڭ ءبىر «كورسەتكىشى داۋىسسىز ي» دەگەن ەرەجە قايدا قالادى؟

-وقى ەتىستىگىنىڭ تۇيىق راي ءتۇرى وقۋ بولسا، سوندا تۇيىق رايدىڭ كورسەتكىشى داۋىستى ۋ دىبىسى بولعانى ما؟ وندا تۇيىق رايدىڭ «كورسەتكىشى داۋىسسىز ۋ» دەگەن ەرەجە قايدا قالادى؟

ەڭ سوراقىسى، وسى جەردەگى «داۋىستى ى داۋىستى ۋ-مەن الماسادى» دەپ تۇسىندىرەتىن ەرەجەنىڭ بارىن قايتەرسىڭ! ال وقى ەتىستىگى داۋىستى ۇ-عا (جارايدى، تىپتەن كوز ەلەس ى داۋىستىسى بولا قويسىن) اياقتالىپ تۇرعانى، وعان كەلىپ داۋىسسىز ۋ تىركەسىپ، تۇيىق راي وقۇۋ جاسالاتىنى قاپەرىمىزگە كىرمەي-اق قويدى.

قازاقتىڭ ۇۋ دىبىس تىركەسىنىڭ ەستىلىمى ورىستىڭ ۋ داۋىستىسىنىڭ، قازاقتىڭ ىي(-ءىي) دىبىس تىركەسىنىڭ ەستىلىمى ورىستىڭ ى(-ي) داۋىستىسىنىڭ ەستىلىمىمەن جالعان ۇقساس ەكەنىنە سەنىپ قالعانبىز.

بۋىن تالدانىم:

-ميى ءسوزىنىڭ بۋىن قۇرامى مي-ى بولىپ، العاشقى بۋىن داۋىستى ي دىبىسىنا اياقتالىپ، كەلەسى بۋىن داۋىستى ى دىبىسىنان باستالىپ تۇر ما؟ وندا قازاق ءسوزىنىڭ ىشىندە «بۋىن داۋىستى دىبىستان باستالمايدى» دەگەن ەرەجەنى قايدا قويامىز؟ ونىڭ ۇستىنە ءسوز سوڭىندا «داۋىستى بۋىن تۇرعان دەگەن نە؟» دەپ، اڭ-تاڭ بولامىز.

-سۋى ءسوزىنىڭ بۋىن قۇرامى سۋ-ى بولىپ، العاشقى بۋىن داۋىستى ۋ دىبىسىنا اياقتالىپ، كەلەسى بۋىن داۋىستى ى دىبىسىنان باستالىپ تۇر ما؟ ەندەشە قازاق ءسوزىنىڭ ىشىندە «بۋىن داۋىستى دىبىستان باستالمايدى» دەگەن ەرەجەنى تاعى ەسكە سالا كەتەمىز. ونىڭ ۇستىنە «ءسوز سوڭىندا داۋىستى بۋىن نەگە تۇر؟» دەپ، تاعى اڭ-تاڭ بولامىز.

تاسىمال تالدانىم:

-جيىن ءسوزى جي-ىن بولىپ تاسىمالدانىپ، تاسىمال جىگى ەكى داۋىستىنىڭ اراسىنان ءوتىپ تۇرادى ما؟ وندا «قازاق ءسوزىنىڭ ىشىندە ەكى داۋىستى قاتار تۇرمايدى» دەگەن ەرەجەنى قايدا قويامىز؟ ونىڭ ۇستىنە «ءسوز سوڭىندا تۇيىق بۋىن تۇرعان دەگەن نە؟» دەپ، ءارى-ءسارى بولامىز.

-سۋىق ءسوزى سۋ-ىق بولىپ تاسىمالدانىپ، تاسىمال جىگى ەكى داۋىستىنىڭ اراسىنان ءوتىپ تۇرادى ما؟ ەندەشە «قازاق ءسوزىنىڭ ىشىندە ەكى داۋىستى قاتار تۇرمايدى» دەگەن ەرەجەنى تاعى قايتالايمىز. ونىڭ ۇستىنە «ءسوز سوڭىندا تۇيىق بۋىن نەگە تۇر؟» دەپ، ءارى-ءسارىنىڭ ۇستىنە دەل-سال بولامىز.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، اتتاعان سايىن سۇراق بەلگىسى الدىمىزدان شىعىپ وتىر. بۇل - بۇگىنگى قازاق جازۋىنىڭ كۇماندى تۇستارى كوپ دەگەن ءسوز.

ەندى دالەلدەمەگە كوشەيىن.

قازاق ءسوزىنىڭ قۇرامىنداعى كىرمە ي، ۋ، يا، يۋ، شش، ھ، ح تاڭبالارىنىڭ دىبىس ءمانى جايلى فونەتيكا-فونولوگيالىق تۇرعىدان بۇعان دەيىن كوپ جازىلعان، سوندىقتان وعان توقتالىپ جاتپايمىن. تەك قانا، دىبىس قۇرامىن كورسەتىپ وتەيىن.

ي -[ىي، ءىي]، ۋ - [ۇۋ، ءۇۋ]،
يا - [يا، ءيا]، يۋ - [يۇۋ، ءيۇۋ]،
شش - [شش]، ھ - [ق]، ح - [ق]

كىرمە ارىپتەردىڭ دىبىس قۇرامىنا قاراعاندا ولار ەكى-ءۇش دەربەس دىبىستاردىڭ تىركەسىمىن (كەيدە دەربەس دىبىستىڭ ءوزىن) بەلگىلەيتىن تاڭبالار ەكەنىن كورەمىز. وسى كىرمە ارىپتەردىڭ دىبىس ءمانىنىڭ دالەلدەمەسىن، بارىنە توقتالىپ جاتپاي، ي مەن ۋ تاڭبالارىنا عانا قاتىستى جەكە-جەكە تالداپ بەرەيىن.

مورفەم دالەل. تىركەسىمنىڭ ەكىنشى سىڭارىنىڭ مورفولوگيالىق قىزمەتىن وزگە مورفەم بىرلىكتەرىمەن سالىستىرىپ بارىپ اڭعارۋعا بولادى:

وقى - ل [oqu - l]
وقى - پ [oqu - p]
وقى - س [oqu - s]
وقى - ي [oqu - y]    
وقى - ۋ [oqu - w]

وسىندا وقىل دەگەندەگى داۋىسسىز ل[l] - ىرىقسىز ەتىس كورسەتكىشى، وقىپ دەگەندەگى داۋىسسىز پ[p] - كوسەمشە كورسەتكىشى، وقىس دەگەندەگى داۋىسسىز س[s] - ورتاق ەتىس كورسەتكىشى رەتىندەگى مورفولوگيالىق قىزمەت وقي [oquy] دەگەندەگى داۋىسسىز ي[y] - كوسەمشە كورسەتكىشىنە، وقۋ [oquw] دەگەندەگى داۋىسسىز ۋ[w] - تۇيىق راي كورسەتكىشىنە دە ءتان ەكەنىن كورەمىز. تىلدىك (مورفولوگيالىق) قىزمەت وسىنداعى [l]، [p]، [s]، [y]، [w] داۋىسسىزدارىنا بىرىڭعاي ءتان. ەندەشە ي، ۋ تاڭبالارىن داۋىستى دەپ شاتاسپاۋىمىز كەرەك.

بۋىن دالەل. تىركەسىمنىڭ ەكىنشى سىڭارى، قازاق ءتىلىنىڭ وزگە داۋىسسىز دىبىستارى ءتارىزدى، بۋىننىڭ قۇرامدى بولىگى بولىپ تابىلادى:

قىر - قى+ر [qɪ-r] ءتىc - ءتى+c [ti-s] ۇل - ۇ+ل [u-l]
قي  -  قى+ي [qɪ-y] تي -  ءتى+ي [ti-y] ۋ - ۇ+ۋ [u-w]

وسىنداعى [r]، [s]، [l]، [y]، [w] داۋىسسىزدارى بۋىننىڭ سوڭعى سىڭارى رەتىندە بىردەي جۇمسالىپ وتىر.

تاسىمال دالەل. تىركەسىمنىڭ ەكىنشى سىڭارى قازاق ءتىلىنىڭ وزگە داۋىسسىز دىبىستارى ءتارىزدى تاسىمال جىگىن كورسەتەدى:

تىنىم - تى-نىم                         شىرە - ءشى-رە
تيىم  -  تى-يىم                        شيە - ءشى-يە

قۇسى - قۇ-سى                       ەلىگى - ە-ءلى-گءى
قۋى  - قۇ-ۋى                      ەلۋى - ە-ءلى-ۋءى

وسىنداعى [n]، [r]، [y]،  [s]، [g]، [w] دىبىستارى داۋىسسىز بولعاندىقتان ءسوز ىشىندەگى بۋىننىڭ باس شەبىندە تۇر. ءسويتىپ ءسوز سوڭىنداعى بەيتارتىپ داۋىستى بۋىن مەن تۇيىق بۋىننان قۇتىلامىز.

ولاي بولسا، داۋىستى ي، ۋ، يا (يۋ) دەپ جۇرگەنىمىز ەكى ء(ۇش) دىبىستىڭ تىركەسىمىن بەلگىلەيتىن تاڭبا (!) ەكەن.

جازۋ رەفورماسىنىڭ رەتى بىرنەشە ساتىدان تۇرۋ كەرەك. سونىڭ ەڭ باستىسى - الدىمەن، كەشىرىڭىزدەر، «ساۋات اشىپ» الۋ. ارامىزدا «استاپىراللا، نەعىلعان ساۋات اشۋ، مەكتەپ تۇگىلى  قالتامدا قوس ينستيتۋتتىڭ ديپلومى بار» دەپ قالاتىندار تابىلىپ قالاتىنى ءسوزسىز. دەگەنمەن، سابىر-سابىر. ءسوز جوق، مي [mi] ەمەس، مىي [mɪy] ەكەنىن، سۋ [su] ەمەس، سۇۋ [suw] ەكەنىن، اششى ەمەس اششى ت.س.س. ەكەنىن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز (ۇمىتىپ قالدىق نەمەسە ۇمىتتىرىپ جىبەردى). بۇلار - ەڭ قراپايىم مىسالدار. مۇنداي مىسالداردىڭ تىلىمىزدە ۇشى-قيىرى جوق. «ساۋاتسىز» بولىپ قالعانىمىزعا دا ءبىز كىنالى ەمەسپىز، ءبىزدى سولاي ساۋاتسىز ەتتى. نەمەسە قازاقتىڭ ەركىن كەڭ تىنىسپەن ايتىلاتىن ءساندى اششى، تۇششى، كەششە سوزدەرىندەگى قوس دىبىستىڭ ورنىنا توركىنى بولەك تۇنشىعىڭقى شش دىبىسىن قويىپ ايتا الاتىن قازاق تابىلار ما ەكەن. بار بولعانى ءۇش ءسوزدىڭ ەرسى جازىلىمىنا بولا باسى ارتىق ەمىلە-ەرەجە الىپ، باس قاتىرىپ وتىرعانىمىزدى قوزعاماي-اق قويدىق.

ەندەشە، الدىمەن سابىر ساقتاپ، ساۋات اشىپ الۋىمىز كەرەك. سونان سوڭ بارىپ جازۋ رەفورماسىن، ونىڭ ىشىندە ءالىپبي اۋىستىرۋ دا بار، باستاۋ كەرەك.

سونىمەن ۇلتتىق ءالىپبي جوبا:

بۇل جەردە جاقىندا تۇركى كەڭەسى قابىلداعان ورتاق ءالىپبي ۇلگىسىنە بايلانىستى Ä ä تاڭباسىن ءا ءا دەپ، Ň ň تاڭباسىن Ņ ŋ دەپ، Š š تاڭباسىن Ş ş دەپ الۋعا تۋرا كەلدى. قانشا دەگەنمەن تۇركى بىرلىگىنە، الشاقتاي بەرمەي، مويىن ۇسىنۋمىز كەرەك قوي.

ءالىپبي «جوبا» دەپ اتالادى، ەندەشە ول بىتكەن جۇمىس بولىپ سانالمايدى. «جوبا» دەگەن تۇزەتىلۋى مۇمكىن، جەتىلدىرىلۋى مۇمكىن، تىپتەن، قابىلدانباي دا قالادى. سوندىقتان «جوباعا» تەك ۇسىنىس دەپ قانا قاراۋ كەرەك. «جوبا» قازاق ءسوزىنىڭ ۇندەسىم اۋەزىن، مورفەم قۇرامىن، بۋىن تۇرقىن، تاسىمال جىگىن بۇزىپ جازۋعا ەش مۇمكىندىك بەرمەيدى. «جوبا» مازمۇنىنان ەشقانداي ءتىل بۇزار جاڭساق ەمىلە-ەرەجە تۋىندامايدى.

«جوباعا» اقىل قوساتىن تۇستارى دا جوق ەمەس. مۇمكىن قوس نۇكتە مەن قاناتشانىڭ ورنىنا ءبىر عانا كولدەنەڭ سىزىقشا جۇرگىزە سالعان ادىستەمەلىك تۇرعىدان (قول جاتتىعۋ) ۇتىمدى بولار ما ەدى. ەمىلە-ەرەجە قۇراستىرۋ ۇستىندە دە اقىلداسىپ شەشەتىن جايتتار بار.

الەمي جازۋدىڭ تاجىريبەسىنە قاراساق، ەشبىر مەملەكەت، ەشبىر حالىق كىرمە دىبىس ءۇشىن ارنايى تاڭبا ويلاپ تاپپايدى نەمەسە سول كىرمە دىبىستىڭ توركىن تاڭباسىن المايدى. تاڭبانى سول ءوزىنىڭ ءتول ءالىپبيىنىڭ ىشىنەن قۇراستىرادى. كىرمە دىبىسقا سول دىبىستىڭ توركىن تاڭباسىن قوسا الۋ دەگەن بۇرىنعى كەڭەس تۇركى رەسپۋبليكالارىندا (ونىڭ قاق تورىندە ءوزىمىز بارمىز) عانا بولدى. مىسالى، ورىس تىلىنەن تس، چ ت.ب. دىبىستارىن قابىلداپ، تس، چ ت.ب. تاڭبالارىن قوسا الىپ وتىردىق.

قازىرگى ەۆروپالىق ەلدەر دە ورىس سوزدەرىن جازىپ-سىزۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر، بىراق ولار تس دىبىسىن tc دەپ، چ دىبىسىن ch دەپ لاتىن ءالىپبي ۇلگىسىمەن جازۋ امالىن تاۋىپ وتىر. بۇل امال تەوريا-پراكتيكالىق تۇرعىدان ابدەن سىننان وتكەن. ورىستاردىڭ ءوزى جاتسىنباي قابىلداپ وتىر.

كىرمە دىبىستاردىڭ جازىلىمى ءوز الدىنا شەشىلۋ كەرەك دەي بەرەتىنىم سوندىقتان. ورىس ايتىلىمىنداعى حالىقارالاق سوزدەردىڭ جازىلىمىن العا تارتىپ، ايبات شەگىپ وتىرعان اعايىندارىمىزدىڭ تىنىشتالۋىنا بولادى.

جازۋ رەفورماسىن تاۋەكەل دەپ باستاۋ عانا قالدى. ويتكەنى رەفورمانىڭ وڭايى بولمايدى: ساياسي رەفورما، اكىمشىلىك رەفورما، قاراجات رەفورماسى ت.ب. الايدا، بۇل رەفورمالار جوعارى بيلىكتە ورىندالادى دا تومەنگى كوپشىلىك ونىڭ دايىن ناتيجەسىن عانا الادى. ءسويتىپ بۇقارا كوپشىلىك رەفورما اۋىرلىعىن سەزبەيدى. ال جازۋ رەفورماسىنىڭ قيىنشىلىعىن ساۋات اشۋدى باستاعان بالادان باستاپ، دەمالىستاعى زەينەتكەرگە دەيىن ارقايسىسى ءوز جەكە باسىنان وتكەرەدى. جازۋ رەفورماسىنىڭ وزگە رەفورمالاردان ەرەكشەلىگى دە، مىنە، وسىندا. سوندىقتان دا جازۋ رەفورماسىنا تاۋەكەل دەپ كىرىسۋدىڭ الدىندا سابىرلى ساقتىق كەرەك بولادى.

لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدىڭ مەرزىمى جايلى دا ورتاق پىكىر جوق، بىرەۋلەر ۇشقىرلىق تانىتىپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەر شابان باسىپ، ون-ون بەس جىل دەپ جوبالايدى. جازۋ رەفورماسىنىڭ (تەك ءالىپبي اۋىستىرۋ ەمەس) مەرزىمى الدىن-الا دايىندىققا بايلانىستى بولادى: ماقساتى مەن مازمۇنى ايقىن بولۋ كەرەك. ماقساتى - قازاق ءالىپبيىن ۇلتتىق ۇلگىگە ءتۇسىرۋ، مازمۇنى - قازاق ءسوزىنىڭ
ايتىلىم-جازىلىم ۇيلەسىمىن ورنىقتىرۋ.

ول ءۇشىن (دايىندىق رەتى):

-ءبىرىنشى، «ساۋات اشىپ الۋ» كەرەك، كوپشىلىك ءۇشىن قازاق ءماتىنىنىڭ «ءالىپبي دىبىس جازباسىن (ترانسكريپتسياسىن)» دايىنداۋ. قازاق ءسوزى مي ەمەس مىي, سۋ ەمەس سۇۋ, ۋ ەمەس ۇۋ, ي ەمەس ءىي، كي ەمەس كىي، يت ەمەس ءىيت, ويۋ ەمەس ويۇۋ, ءسۇيۋ ەمەس ءسۇيۇۋ، اششى ەمەس اششى, حات-حابار ەمەس قات-قابار, جيھاز ەمەس جيقاز، قۇلىن ەمەس قۇلۇن، جۇرەك ەمەس جۇروك ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ، كوڭىلگە قوندىرۋ قيىننىڭ-قيىنى بولادى (ح، ھ تاڭبالارىن جاساندى دىبىستاپ جاتامىز، بىراق ول ءتىل زاڭدىلىعىنا جاتپايدى);

-ەكىنشى، «ءالىپبي دىبىس جازباسىنا» لايىق مورفەم، بۋىن، تاسىمال ەملە-ەرەجەلەرىن قايتا دايىنداۋ (وزگەرىستەر ەنگىزۋ);

-ءۇشىنشى، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىنا (كىرمە دىبىستار دا قالىپ قويماسىن) بەرىلگەن بالاما لاتىن تاڭبالارىنا كوز ۇيرەتىپ، قول جاتتىقتىرۋ;

-ءتورتىنشى، سودان كەيىن بارىپ، لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق جازۋىنا ىرعالىپ-جىرعالماي، جۇرەكسىنىپ-تارتىنباي، ۋاقىت وزدىرماي جاپپاي كوشۋ.

جازۋ رەفورماسىن يگەرۋ ءۇشىن كوپشىلىك بۇقاراعا ءبىر جىلدىڭ ار جاق بەر جاعى جەتىپ جاتىر. ال مەكتەپ جانە وزگە وقۋ ورىندارى ءۇشىن جازبا قۇرالدارىنىڭ دايىندىعىنا كەتەتىن ۋاقىتتى ەسەپكە الۋعا تۋرا كەلەدى. دەگەنمەن، بۇرىنعىداي قورعاسىن ساپىرىپ، تارسىل-گۇرسىل بوپ جاتقان باسپاحانالار جوق، كومپيۋتەردىڭ كىلتىمەن كيريلشەدەن لاتىنشاعا قاس قاعىمدا اۋدارىپ الۋعا بولادى عوي. اعىلشىن ءتىلىن جاپپاي وقىپ جاتقان بالالارعا قازاق لاتىنشاسىنا جاتتىعۋ قيىندىق تۋعىزبايدى. ەندەشە جىلدان جىلعا سوزىپ، بەس-ون جىلداپ سوزبيداعا سالۋدىڭ ەش رەتى جوق. ەگەر وقۋلىقتار مەن وقۋ-قۇرالدارىنىڭ لاتىنشاعا كوشىرىلۋى قول بايلاۋ بولماسا، قازاق لاتىنشاسىنىڭ كوز جاتتامى مەن قول داعدىسىن قاتار يگەرىپ الۋ، ارىسى ەكى-ءۇش جىلدىڭ شاماسى، بەرىسىن تىم جاقىنداتپاي-اق قوياىن، ۋاقىت كورسەتەر.

ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ تاعى ءبىرى... ءالىپبي اۋىستىرۋ اڭگىمەسى كوتەرىلگەلى بەرى جۇزگە تارتا جوبادان حاباردارمىن. ءالىپبيىن زاڭداستىرىپ، كۋالىك قاعازىن (پاتەنتىن) جالاۋلاتىپ، الىپبيىنە ءوز اتىن بەرىپ جۇرگەندەردى دە كوردىم. قازاق تىلىندە قانشا دىبىس بار ەكەنىن بىلمەي-اق جوبا ۇسىنىپ جاتقاندار بار، تاڭبا مەن دىبىستى شاتاستىرىپ الىپ جوبا ۇسىنىپ جاتقاندار تاعى بار، 42 كيريلدى 26 تۇيمەشەگە قالاي سيدىرام دەپ الەك بولىپ جاتقاندار دا جوق ەمەس. الەمي جازۋ ءداستۇرى مەن ۇستانىمىنان بەيحابارلىق كوپشىلىگىنە ءتان. سونىڭ ناتيجەسىندە تاڭبا قۇرامىندا ءبىر ىزدىلىك پەن جۇيە جوق، ءسوزدىڭ وقىلىم-جازىلىمىندا ادىستەمەلىك قايشىلىق كوپ.

سوعان قاراماي، اركىمنىڭ ءوز ءالىپبيى - وزىق، ءوز ءۋاجى - باسىم، پەنداۋي تىرلىككە تورەلىك جۇرمەيدى. ەندەشە، مەنىڭ دە ءوز ءۋاجىم جوق ەمەس: قازاقتا «شىمشىق (بودەنە، تاۋىق دەپ تە ايتادى) سويسا دا قاساپشى سويسىن» دەگەن ءسوز بار. ولاي بولسا، قورىتىندى ءسوزدى ءتىلتانىم ماماندارى، ونىڭ ىشىندە فونەتيستەر، ايتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

«مۇنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ايتىپ وتىرسىڭ» دەرسىز... ەرتەڭ ءالىپبي بايگەسى باستالدى دەيىك. قازاقى داستۇردە بايگەگە ات قوسپا دەيتىن تيىم جوق. اركىمنىڭ ءوز ءالىپبيى ادەمى، سوندىقتان ءالىپبي ناۋقانىنا جوبا اۆتورلارىنىڭ تۇگەل قاتىساتىنىنا كۇمان جوق. سولاي بولعانى دا دۇرىس شىعار. بىراق جازۋ رەفورماسى تەك ءالىپبي باسەكەسىنە اينالىپ كەتپەۋ كەرەك.

بايگەنىڭ اتى بايگە... ات قوسار مەجەسى، شاۋىپ وتەر جولى، بارىپ جەتەر قاراۋىلى انىق-ايقىن بولماسا، اۋىل بالالارىنىڭ اپىر-توپىر شاڭ قاپقان جاياۋ جارىسىنا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان بايىپتى ۇسىنىستاردى قولدايتىن، اپتىقپا اسىعىستىققا سابىر ايتاتىن، الىپ-قاشپا تەنتەكتىككە تيىم سالاتىن، تۋراسىن ايتقاندا، شىلبىر مەن تىزگىندى قوسا ۇستاعان بيلىك كەرەك. ناقتى ايتقاندا، لاتىن ءالىپبيىنىڭ بولاشاعىنا سەنىپ، تۇنىپ-تۇتاسىپ تۇرعان اراب قوعامىنا جالتاقتاماي، جاڭا جازۋعا جۇردەك ءوتىپ العان اتاتۇرىكتىڭ «قارا تاقتاسىنىڭ» تاجىريبەسى كەرەك... قازىر، ارينە، قارا تاقتا دەگەن جوق، بىراق ونىڭ ورنىنا «ينتەراكتيۆ (قوليكەمدى) تاقتا» كەلدى عوي.

جارايدى، قازىرگى ۇرپاق لاتىن تاڭباسىنا كوشەرمىز-كوشپەسپىز، بۇيىرعانى بولار. جوعارىدا ايتتىق، ءبىز وتپەگەنمەن كەلەسى ۇرپاق وتەدى. ال، بىراق سول كەلەسى ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىس قۇرامىن ايقىن تۇگەندەپ، ءالىپبي ۇلگىسىن سوعان لايىق ىقشامداپ، ەمىلە-ەرەجەسىن رەتتەپ بەرىپ، «وزىڭدىكى مىناۋ، وزگەنىكى اناۋ» دەپ ءجون-جوباسىن سىلتەپ كەتۋ ءتىلتانىم ماماندارىنىڭ بورىشى بولۋ كەرەك قوي. جاڭا ۇرپاق بۇگىنگى ءبىز سىقىلدى «ءدۇبارا» جازۋدىڭ شىتىرمان تورىندا اداسىپ-شاتاسىپ جۇرمەس ەدى، سوندا بۇل دا ءبىر بىتكەن ءىس بولماي ما؟ سول ءۇشىن كىنالى بولا قويماسپىز.

كۇدىك تە جوق ەمەس: بۇگىنگى جازۋ تاربيەسىمەن وسكەن ءبىر ۇرپاق اۋىسسا، ۇندەسىم اۋەزدى قازاق ءتىلىنىڭ جايى نە بولماق ەكەن.

ءسوز سوڭىندا، بىرەۋلەر قازاق ءتىلى «دامىپ، كىرمە تاڭبا/دىبىستارمەن بايىپ جاتىر» دەپ قوقان-لوققى كورسەتەدى، بىرەۋلەر جازۋداعى «تاڭبا ۇنەمىن» العا تارتىپ، تاپقىرلىق كورسەتەدى،  بىرەۋلەر قاراجات شىعىنىمەن قورقىتادى، بىرەۋلەر ورىس ۇلگىدەگى اتاۋ/تەرميندەر بايلىعىن قيمايدى، ىزدەي بەرسە بىتپەس ىسكە سەبەپ كوپ. الايدا، قازاق ءسوزىنىڭ ۇندەسىم اۋەزىن، مورفەم قۇرامىن، بۋىن تۇرقى مەن تاسىمال جىگىن بۇزاتىن ءارىپ بايلىعىنىڭ، تاڭبا ۇنەمىنىڭ، قاراجات ساراڭدىعىنىڭ، ورىس ءتىلىنىڭ ايتىلىم ۇلگىسىندەگى سىڭار جاق اتاۋ/تەرميندەردى قيماۋشىلىقتىڭ نە قاجەتى بار؟

بۇل سۇراققا مەنىڭ جاۋابىم، اڭگىمە تۇرىندە بولسا دا، ايتىلدى. ال كوپشىلىك وقىرمان نە دەرىن ءوزى ءبىلسىن.

تومەندە لاتىن جوباسىنا ورنەك رەتىندە «اباي جولىنان» شاعىن ءۇزىندى بەرىپ وتىرمىز.

Üş kündik joldɪŋ bügingi, soŋǧɪ künine bala ءşاkirt barɪn saldɪ.

Qorɪqtan kün şɪǧa atqa mineyik  dep asɪqqan-dɪ. Bunɪ qaladan alɪp qaytqalɪ barǧan aǧayɪnɪ Baytastɪ da taŋ atar-atpasta özi oyatɪp turǧɪzɪp edi.

Kün uzɪn attan da tüspey, özge jürginşilerden oq boyɪ alda otɪrǧan. Key-keyde özine tanɪs Köküyirim men Buwratiygen, Taqɪrbulaq sɪyaqtɪ qonɪs-qudɪqtardɪŋ tus-tusɪna kelgende bala oqşaw şɪǧɪp, astɪndaǧɪ jaraw qula bestisin aǧɪzɪp-aǧɪzɪp ta aladɪ...

-Mɪna balanɪŋ awɪlǧa asɪǧuwɪn-ay!

«Abai.kz»