كارلاگتا نكۆد-نىڭ باسشىسى گەنريح ياگودانىڭ دا تۋعان-تۋىستارى جازاسىن وتەگەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس.

قاراعاندى مەن قاراعاندى وبلىسىنىڭ ۇقك مۇراعاتتارىندا №2133 ىسپەن كارلاگتا جازاسىن وتەگەن، اتاقتى قانىپەزەر گەنريح ياگودانىڭ اپاسى فريدا گريگورەۆنا فريندلياند-ياگودا جايلى مالىمەتتەر ساقتاۋلى. ول «سۇيىكتى ءىنىسى گەنريحتىڭ» 1937 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلۋىنەن كەيىن-اق تۇتقىندالعان. فريدا ياگودانى سول جىلى 28 تامىزدا نكۆد-نىڭ جەندەتتەرى ۇستاپ، حالىق جاۋىنىڭ تۋىسى رەتىندە قاماۋعا الادى. وسىلاي 8 جىلدى ارقالاپ، ايداۋعا ۇشىرايدى.

فريدا ياگودا ءوز جازاسىن تەمنيك، كەيىننەن سەگەجسكي لاگەرلەرىندە وتەيدى. 1941 جىلدان 1945 جىلعا دەيىن اتاقتى كارلاگقا اۋىستىرىلىپ، «توزاق مەكەنى» رەتىندە سيپاتتالاتىن ورىندا ازاپقا تولى اۋىر كۇندەرىن وتكىزەدى.

ول ءىنىسى گەنريح ياگودانى رەۆوليۋتسيانىڭ قاھارمانى دەپ اسپەتتەپ، كامەرالاس دوستارىنا «گەنريح رەۆوليۋتسيا مەن ستالينگە قالتقىسىز قىزمەت ەتتى، ال ستالين وڭباعان ءبارىن ساتىپ، باۋىرىمنىڭ تۇبىنە جەتتى» دەپ ايتىپ وتىراتىن.

1946 جىلى ف.گ.گريندلياند-ياگودا بوستاندىققا شىعارىلىپ، قاراعاندىداعى جاڭا قالا اۋدانىنا قونىستانادى. الايدا 1949 جىلى «حالىق اراسىندا انتيكەڭەستىك ناسيحات جۇرگىزدى جانە كەڭەس وداعى ەڭبەكشىلەرىنىڭ تۇرمىسىنا قارسى جۇمىس جۇرگىزدى» دەگەن ايىپپەن قايتا تۇتقىندالادى.

كارلاگتا نكۆد-نىڭ باسشىسى گەنريح ياگودانىڭ دا تۋعان-تۋىستارى جازاسىن وتەگەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس.

قاراعاندى مەن قاراعاندى وبلىسىنىڭ ۇقك مۇراعاتتارىندا №2133 ىسپەن كارلاگتا جازاسىن وتەگەن، اتاقتى قانىپەزەر گەنريح ياگودانىڭ اپاسى فريدا گريگورەۆنا فريندلياند-ياگودا جايلى مالىمەتتەر ساقتاۋلى. ول «سۇيىكتى ءىنىسى گەنريحتىڭ» 1937 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلۋىنەن كەيىن-اق تۇتقىندالعان. فريدا ياگودانى سول جىلى 28 تامىزدا نكۆد-نىڭ جەندەتتەرى ۇستاپ، حالىق جاۋىنىڭ تۋىسى رەتىندە قاماۋعا الادى. وسىلاي 8 جىلدى ارقالاپ، ايداۋعا ۇشىرايدى.

فريدا ياگودا ءوز جازاسىن تەمنيك، كەيىننەن سەگەجسكي لاگەرلەرىندە وتەيدى. 1941 جىلدان 1945 جىلعا دەيىن اتاقتى كارلاگقا اۋىستىرىلىپ، «توزاق مەكەنى» رەتىندە سيپاتتالاتىن ورىندا ازاپقا تولى اۋىر كۇندەرىن وتكىزەدى.

ول ءىنىسى گەنريح ياگودانى رەۆوليۋتسيانىڭ قاھارمانى دەپ اسپەتتەپ، كامەرالاس دوستارىنا «گەنريح رەۆوليۋتسيا مەن ستالينگە قالتقىسىز قىزمەت ەتتى، ال ستالين وڭباعان ءبارىن ساتىپ، باۋىرىمنىڭ تۇبىنە جەتتى» دەپ ايتىپ وتىراتىن.

1946 جىلى ف.گ.گريندلياند-ياگودا بوستاندىققا شىعارىلىپ، قاراعاندىداعى جاڭا قالا اۋدانىنا قونىستانادى. الايدا 1949 جىلى «حالىق اراسىندا انتيكەڭەستىك ناسيحات جۇرگىزدى جانە كەڭەس وداعى ەڭبەكشىلەرىنىڭ تۇرمىسىنا قارسى جۇمىس جۇرگىزدى» دەگەن ايىپپەن قايتا تۇتقىندالادى.

مۇراعات قۇجاتتارىندا فريدا ياگودانىڭ قاي كەزدە نە سويلەگەنى، كىمدەرمەن ارالاس-قۇرالاس بولعانى ت.ب. تۋرالى مالىمەتتەر بارشىلىق. كرىلوۆ مەكتەبى ۇستازىنىڭ «ف.گ.گريندلياند-ياگودا ۇنەمى كوپ جۇمىس ىستەپ، از تاماقتاناتىنى، شارشايتىنى تۋرالى ءجيى شاعىمداناتىنى» تۋرالى پىكىرلەرى مۇراعاتتا ساقتالعان. كۋاگەرلەردىڭ جازۋىنشا ول قاراعاندىنىڭ كيىم-كەشەك، ازىق-تۇلىكپەن از قامتىلاتىنى، دۇكەندەردە بولاتىن بىتپەيتىن كەزەكتەر ت.ب. تۋرالى ۇنەمى شاعىمدانىپ، ارىزدانىپ جۇرەدى.

وسى اتالعان سەبەپتەر فريدا ياگودانىڭ تاعى دا ون جىلعا لاگەرگە ايدالۋىنا سەبەپ بولادى. مۇراعاتتا ساقتالعان ۇكىمدە ونىڭ اسا قاۋىپتى قىلمىسكەر ەكەندىگى جازىلعان (قاراعاندى جانە قاراعاندى وبلىسىنداعى ۇقك مۇراعاتى. №0456, 36 پ.).

1949 جىلى ول ستەپنوي لاگەرگە ايدالادى. 6 جىلدان كەيىن راقىمشىلىق جاسالادى.

فريدا ايەلدىڭ تاعدىرى مىنە وسىنداي! بۇل ايەل دە وزگە اقىن، جازۋشى، ساياساتكەرلەر سياقتى ستالين زامانىنداعى قۇيتىرقى ساياسات پەن جۇيەنىڭ قۇربانى بولدى. ف.گ.فريندلياند-ياگودانىڭ جەكە قۇجاتىنداعى مالىمەتتەردەن بايقايتىنىمىزداي ونىڭ تاعدىرى جاقسى اياقتالادى. 1958 جىلى 24 اقپاندا ول ساۋىقتىرۋ قۇقىعىن الادى. ول كەزدە ونىڭ جاسى 59-دا بولادى. بايعۇس ايەل ءومىرىنىڭ 18 جىلىن قانىشەر ءىنىسى قۇرعان تاجال شەڭبەرىندە وتكىزەدى.

-       يا، گەنريح ۇلكەن كۇنا جاسادى، ول قانشاما ادامنىڭ قانىن موينىنا جۇكتەدى،- دەپ مويىندايدى ول. - ول تەك ادامداردى اتۋعا بۇيرىق بەرىپ قانا قويماي، ءستاليننىڭ جاۋلارىن ازاپتاپ ءولتىرۋ ءۇشىن ۋ دايىندايتىن لابوروتوريا قۇردى. ايتىڭدارشى، مەنىڭ نە جازىعىم بار؟ مەنىڭ تۋعان-تۋىستارىم مەن باۋىرلارىمدى نە ءۇشىن ازاپتايدى؟ ءبىز ءبارىمىز گەنريحتى ادامگەرشىل ەتىپ تاربيەلەۋ ءۇشىن بارىمىزدى سالدىق، وعان جوعارى مەديتسينالىق ءبىلىم دە بەردىك. ونى ادامداردى ءولتىرسىن دەپ ەمەس، دارىگەر بولىپ ادام ءومىرىن قۇتقارسىن دەپ تىلەدىك.

وسىلاي دەگەن ول:

-  ءبارىنىڭ كەسىرى - گەنريحتىڭ بيلىككە قۇمارلىعىندا ەدى... ول ەشنارسەگە كوزى تويماي، بولعان سايىن بولسام دەدى. كوممۋنيستىك يدەولوگيا ادامداردى ءومىردىڭ ءوزى كۇرەس دەپ ۇيرەتتى. ولاردىڭ ويىنشا قوعامنىڭ دامۋى تاپتاردىڭ كۇرەسىنەن تۇرادى. مەنىڭ ءىنىمدى وسى وي تاربيلەپ شىعاردى. ول ستالينگە قارسى شىققاننىڭ ءبارىن قىرىپ-جويۋدى كوزدەدى. قوجايىنىنا بەرىلگەنى ءۇشىن وزىنە لايىق سىيلىققا دا قول جەتكىزدى...

گەنريح بولشەۆيك پارتياسىنىڭ يدەياسىنان باسقاعا سەنبەدى. ءتىپتى جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىنە دە سەنبەي، ناعىز اتەيست ەكەنىن دالەلدەدى. بىراق كەيىننەن ءاربىر اتۋ جازاسىنان كەيىن قۇدايدان كۇناسىن كەشىرۋدى تىلەيتىندى شىعاردى.

ياگودانىڭ كۇناسى تەلەگەي-تەڭىز بولاتىن. ەدۋارد رادزينسكي ءوزىنىڭ «ستالين: ءومىر مەن ءولىم» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: ول العاشقى جىلدارى لەنيننىڭ «ءاربىر پارتياشىل چەكيست بولۋى ءتيىس» دەگەن ءسوزىن «تەرەڭدەتىپ» «ءاربىر ازامات چەكيست بولۋى قاجەت» دەپ ءتۇسىندى. وسىدان كەيىن ادامداردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنەن جينايتىن اقپاراتتارى كوبەيدى. ياگودانىڭ قاتىسۋىمەن ورىن العان العاشقى اتى-شۋلى ءىس دونباسس شاحتاسىنداعى «زيانكەستەرگە» ارنالعان «شاحتاشىلار ءىسى» بولاتىن. 53 ينجەنەر تەحنيكانى ءبۇلدىرۋ ارقىلى كومىر ءوندىرىسى مەن ەنەرگەتيكاعا زيان كەلتىرەدى. وسىلايشا ولار بەيبىت ومىردەگى حالىق جاۋلارىنا اينالىپ شىعا كەلدى. ياگودا ءستاليننىڭ قولىن الىپ، قوشەمەت ەستىگەننەن كەيىن مۇنداي ءىس جالعاسا بەردى. ويتكەنى «تاپ كۇرەسى جالعاسىپ جاتقان» ەدى.

جۇيەنىڭ ادامدى جازالاۋشى مەحانيزمى جانە ادامداردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ ارقىلى ياگودانىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇردى. وسى ارقىلى زيالىلار مەن ەركىن ويلىلاردىڭ ءبارى ازاپ شەكتى. ونىڭ باستاماسىمەن تروتسكي، كامەنوۆ، زينوۆەۆ سياقتى سەركەلەرگە ۇكىم شىعارعان «پرومپارتي»، «يۋگوستالي» دەپ اتالاتىن اتى شۋلى ىستەر قارالدى. اتالعان تۇلعالار رەسەي تەرريتورياسىندا تەرروريستىك توپ قۇرۋ، ستالينگە، پارتياعا، مەملەكەتكە كەز-كەلگەن ۋاقىتتا قاۋىپ ءتوندىرۋ فاكتىلەرىمەن جاۋاپقا تارتىلدى. شىن مانىسىندە تروتسكي، كامەنوۆ، زينوۆەۆتەر پراكتيك ەمەس، تەورەتيكتەر بولاتىن. تروتسكي دەر كەزىندە شەت ەل اسىپ نكۆد-نىڭ شەڭگەلىنەن ۋاقىتشا بولسا دا قۇتىلسا، كامەنوۆ پەن زينوۆەۆ بولشەۆيكتەرگە دەگەن سوڭعى ۇمىتىمەن ەلدە قالعان بولاتىن. بۇل سەنىم ءوزىن اقتامايتىن ەدى. تەرگەۋشى چەرتوك كامەنەۆكە «سەن نەگە شەت ەلگە قاشپادىڭ؟ سەندەر قورقاقسىڭدار. ونى لەنيننىڭ ءوزى ايتقان. ەگەر ءبىز سەندەردى بوساتساق، ءبىرىنشى كەزدەسكەن كومسومول جازالارىڭدى بەرەدى. ەگەر سەنبەسەڭدەر ولاردان وزدەرىڭ سۇراڭدار. «كامەنوۆ پەن، زينوۆەۆ كىم؟» دەپ سۇراساڭدار، «ولار وتاننىڭ جاۋلارى!» دەپ جاۋاپ بەرەدى» دەيدى.

گ.ياگودا ستالينگە رەۆوليۋتسيانىڭ ءىرى وكىلدەرىنەن، پارتيا مەن كسرو-داعى ءىرى باسەكەلەستەرىنەن قۇتىلۋعا كومەكتەسكەن. ول قوجايىنىنىڭ نۇسقاۋىمەن كۋيبىشەۆ، گوركي، مەنجينسكي، چيچەريندەردى شىعىستىڭ اتاقتى ازاپتاپ ءولتىرۋ ادىستەرىمەن اجال قۇشتىرعان.

ياگودا قۇرعان ازاپتاۋ اباقتىلارى مەن لابوروتوريالارى نكۆد-نىڭ قۇرامىندا كوپ ۋاقىتتار بويى ساقتالىپ تۇرعان. بۇل ورىندار قانقۇيلى ەجوۆ، بەريا جانە اباكۋموۆتاردىڭ داۋىرىندە دە تالايلاردى وپات ەتكەن...

يۋگوسلاۆيا مارشالى ي.تيتو ءستاليننىڭ ىقپالىنان شىققان ۋاقىتتا ونى ءولتىرۋدىڭ دە جولدارى قاراستىرىلعان. نكۆد-نىڭ لابوروتورياسىندا دايىندالعان تەز اسەر ەتكىش ۋلى گاز كسرو ەلشىسى گريگۋلەۆيچتىڭ ي.تيتوعا سىيلاعان بريلليانت جۇزىگى ارقىلى يەسىنە جەتەدى. ي.تيتو جۇزىك قورابىن اشىپ، قولىنا تاققاننان كەيىن-اق ءولىم قۇشادى.

نكۆد لابوروتورياسىندا دايىندالعان ارنايى وپەراتسيا وسىلايشا اياقتالادى.

ستالين داۋىرىندە ەشبىر وپەراتسيا ءساتسىز اياقتالماعان. قازىرگى تاڭدا ياگودا ءىرى تۇلعالارعا ءولىم سەبۋمەن عانا ەمەس، ادامداردى جاپپاي قىرىپ-جويۋشى رەتىندە تاريحقا ەندى. ماسكەۋ-ۆولگا كانالى قۇرىلىسى كەزىندە ياگودانىڭ باستاماسىمەن قانشاما تۇتقىن جۇمىسقا جەگىلىپ، ازاپتان اجال قۇشقان. وسى قۇرىلىستىڭ تۇبىندە قانشاما بوزداقتىڭ سۇيەگى جاتىر. ازاپ لاگەرلەرىنىڭ ياگودانىڭ بۇيرىعىمەن شامامەن 3 ميلليونعا جۋىق ادام قايتىس بولعان.

ستالين گەنريحتىڭ جۇمىسى ءبارىبىر كوڭىلى تولمايدى. ويتكەنى ونىڭ ءولىم لابوروتورياسى «وتە باياۋ قيمىلداعان» بولاتىن. ءاربىر تروتسكيشىل مەن زينوۆەۆشىلدى تابۋعا ۇزاق ۋاقىت سارپ ەتىلدى.

ياگودانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بولعان. ول ءاربىر «حالىق جاۋىن» اتقاننان كەيىن وقتىڭ وقشانتايىن الىپ، «زينوۆەۆ»، «كامەنەۆ» دەگەن جازۋ جاپسىرىپ جاشىككە سالادى. ءبىر كۇنى وسىنى ستالينگە كورسەتكەندە ول:

-  بار-جوعى ءبىر جاشىك قانا ما؟ - دەپ سۇراعان ەكەن.

فريندلياند-ياگودا ءوزىنىڭ قانىپەزەر ياگودانىڭ باۋىرى ەكەنىن ۇزاق ۋاقىت بويى جاسىرىپ كەلگەن. ول فاميلياسىن سۇراعان ادامعا «فريندلياند» دەپ جاۋاپ بەرەدى. 1958 جىلى ساۋىقتىرۋ قۇقىعىنا يە بولعاننان كەيىن ول ءوزىنىڭ گەنريحپەن تۋىستىعى تۋرالى اشىق ايتا باستاعان.

ف.ياگودا ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن قاراعاندىداعى «تۇران-الەم» بانكىنىڭ قاسىندا تايسيا ەسىمدى اپاسىمەن بىرگە وتكىزەدى. 1959-1965 جىلدارى كۇزەتشى، ينجەنەر-ەكونوميست بولىپ قىزمەت ەتكەن ماكسيم ماكسيموۆيچ شوحور كىتاپحانادا جۇمىس ىستەگەن ف.ياگودانى ەڭبەكسۇيگىش، اڭگىمەشىل دەپ سۋرەتتەيدى. ونىڭ اتۋىنشا ياگودانىڭ وتباسى تۇگەل رەپرەسسياعا ۇشىراپ، قىرىلادى. اناسى ماريا گاۆريلوۆنا 8 جىل تومسكىدەگى لاگەرگە ايدالىپ، العاشقى ساتتەردە-اق جۇرەگى شىداماي قايتىس بولادى. ايەلى وزىمەن بىرگە اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. 5 اپكە-قارىنداسى 8 جىلدان كەم ەمەس مەرزىمگە ءتۇرلى لاگەرلەرگە ايدالىپ كەتەدى. مۇنىڭ ءبارى اتالعان مەرزىمىنەن دە ۇزاق قيىندىق كوردى. ف.ياگودانىڭ 18 جىلىن تار قاپاستا وتكىزگەنىن ءماسال ەتە الامىز.

گ.ياگودانىڭ ۇلى - گاريك بالالار ۇيىنە وتكىزىلەدى. ول وسى جەردەن تومسكىدەگى اجەسى ماريا گۆاريلوۆناعا ەكى رەت حات جازادى. بىرىنشىسىندە «قۇرمەتتى اجە، اياۋلى اپاتايىم. سەن مەنىڭ جالعىزىمسىڭ، مەن دە سەنىڭ جالعىزىڭمىن. ەگەر مەن ولمەي، ءتىرى قالسام، ۇلكەن بولىپ وسەمىن. ال سەن ول كەزدە تىپتەن كارى بولاسىڭ. مەن سەنى سول كەزدە اسىرايمىن. سالەممەن گاريك» دەپ جازسا، ەكىنشىسىندە «قۇرمەتتى اجە، مەن ءالى ولمەدىم. مەن ساعان بۇرىن جازعانىمدى ايتىپ وتىرعانىم جوق. بىراق مەن تالاي رەت ءولىپ كەلەمىن. سالەممەن نەمەرەڭ» دەپ جازعان.

ف.ياگودانىڭ اپكەسى تايسيانىڭ ۆيولا ەسىمدى قىزى بولادى. ساۋىقتىرۋدان كەيىن ءوز قىزىن ارەڭ دەگەندە بالالار ءۇيىنىڭ بىرىنەن تابادى. بىراق ول وسى ۋاقىتقا كەيىن نكۆد-نىڭ تاربيەسىن كورىپ، بوي تۇزەگەن ەدى. ول ءوزىنىڭ اناسى مەن تۋىستارىن «حالىق جاۋى» رەتىندە جەك كورىپ، نامىستاناتىن.

تايسيا گريگوريەۆنا جۇرەگى قان جىلاپ، قىزىن بەرى قاراتۋ ءۇشىن بارىن سالادى. اقىرى سوڭىندا انانىڭ قاجىر-قايراتى قىزىنىڭ قاتقان جۇرەگىن جىبىتەدى. ۆيولا مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ، كەيىننەن لەنينگرادقا كەتەدى. سول جەردەن اناسىن قاسىنا شاقىرادى. اناسى بۇل شاقىرۋدى قۋانا قارسى الادى. بىراق تاعدىردىڭ جازۋىمەن قىزىنا ءسال جەتپەي، جالعانمەن قوشتاسادى.

فريدا گريگورەۆنا دا قاراعاندىدا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قالمايدى. ونىڭ جۇرەگى دە قىزى ءومىر سۇرەتىن گوركي قالاسىنا تارتىپ تۇرادى. اقىرى جولعا شىعىپ، سول جەردە قايتىس بولادى.

ستاليندىك جۇيە قانشاما وتباسىنا قايعى اكەلىپ، بالا مەن انانى ءبولىپ اكەتتى. قانشاما ادامنىڭ جۇرەگى قان جىلادى. جۇيەدەن اجال قۇشقان ادامنىڭ سانىندا ەسەپ بولمادى. 1956 جىلى كپسس-ءتىڭ حح سەزىندە ءستاليننىڭ جەكە باسقا تابىنۋشىلىعى ايىپتالىپ، قۋعىنداعى تالاي ازاماتتارعا جەڭىلدىك جاسالدى. كوپتەگەن ءجايتتىڭ بەتى اشىلدى. عالىمدار ءالى كۇنگە دەيىن حالىققا قارسى نەلىكتەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن ۇيىمداستىرىلدى، ونىڭ قىرتىستى تۇستارى قانداي ەدى، بۇل نەگە ۇلان-عايىر اتىراپتى قامتىدى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋدە. ءبىز دە وسى ساۋالعا ءبىر ءسات جاۋاپ ىزدەپ كورەيىكشى.

استانا پليۋس №5 قىركۇيەك-قازان 2012 جىل

ورىس تىلىنەن اۋدارعان - ساكەن ەسىركەپوۆ

«Abai.kz»