داۋرەن قۋات. «تۇركى الەمىنىڭ ءداۋىرى باستالدى» (باسى)
1-سۋرەت: تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمى، اتاتۇرىك ءتىل، تاريح قوعامى باستاماسىمەن قازاقستاننىڭ ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاتىسۋىمەن ۇيىمداستىرىلعان «لەۆ گۋميلەۆ جانە ونىڭ تۇركولوگيالىق عىلىمي مۇراسى» اتتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ بايانداماشىلارى
2-سۋرەت: انكارا. ورتالىق مۋزەي. تۇرىكتەر بىزگە بۇل بەينەنى «گيلگامەشتىڭ ءمۇسىنى» دەپ تانىستىردى.
3-سۋرەت: تۇرىك الەمى مۋزىكالىق ءانسامبلىنىڭ كونتسەرتىنەن كەيىن: فەريال ءتۇزۇن جانە ءلاززات مۇلازىموعىلى
4-سۋرەت: انكارادا وقىپ جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرىمەن تۇركسوي جايعان داستارحان باسىندا
1-سۋرەت: تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمى، اتاتۇرىك ءتىل، تاريح قوعامى باستاماسىمەن قازاقستاننىڭ ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاتىسۋىمەن ۇيىمداستىرىلعان «لەۆ گۋميلەۆ جانە ونىڭ تۇركولوگيالىق عىلىمي مۇراسى» اتتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ بايانداماشىلارى
2-سۋرەت: انكارا. ورتالىق مۋزەي. تۇرىكتەر بىزگە بۇل بەينەنى «گيلگامەشتىڭ ءمۇسىنى» دەپ تانىستىردى.
3-سۋرەت: تۇرىك الەمى مۋزىكالىق ءانسامبلىنىڭ كونتسەرتىنەن كەيىن: فەريال ءتۇزۇن جانە ءلاززات مۇلازىموعىلى
4-سۋرەت: انكارادا وقىپ جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرىمەن تۇركسوي جايعان داستارحان باسىندا
وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ اياعىن الا ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ شاقىرۋىمەن تۇركياعا جولىمىز ءتۇستى. انادولى جەرىنە وسى كۇنى كىم اياق باسپاي جاتىر دەرسىز، ءتايىرى. الا قاپتى ارقالاعان ساۋدەگەر باقالشى دا، ەكى ەلدىڭ اراسىن جاقىنداتا تۇسكىسى كەلەتىن «ماقالشى» دا، گۇلەنگە، پالەن-تۇگەنگە ەرگەندەر دە بارىپ جاتىر. سوندىقتان ءبىزدىڭ ساپارىمىز مىنا جالپاق جەردىڭ بەتىندەگى ساپىرىلىستى كەشىپ ۇيرەنگەن جۇرتقا پالەندەي جاڭالىق بولماۋى ابدەن مۇمكىن. ايتكەنمەندە، ءتورت تەڭىزگە شومىلىپ، ەۋروپا مەن ازيا قۇرلىعىن جالعاستىرعان تۇركيا تۋرالى اڭگىمە كورگەندەردىڭ اۋزىمەن تۇرلەنە تۇسەدى. سوعان قاراعاندا وسى ءبىر عاجايىپ مەكەندى تۇراق ەتكەن ەلدىڭ قالتارىس-قاتپارى ءالى اشىلىپ بىتپەسە كەرەك. تۇكپىرلەپ تۇبىنە ۇڭىلگەن ادام ءۇشىن تۇركيا دەگەنىمىز - ورەكپي شالقىپ بارىپ ءوز وشاعىندا شالاعا اينالعان وسمانلى يمپەرياسىنىڭ وتانى عانا ەمەس، تۇركى جۇرتىنا گيلگامەش جىرىن جەتكىزگەن حەتتەردىڭ، قالا بەردى ايگىلى ترويانىڭ بەسىگى بولعان ءوڭىر. دىندەر مەن مادەنيەتتەردى، شىعىس پەن باتىستىڭ بوياۋىنا قانىق ارحيتەكتۋرالاردى توعىستارا العان الىپ مەگاپوليستە وسى بۇگىنگى - تۇركيا. دەرتىنە شيپا، دەنىنە ساۋلىق تىلەيتىندەردىڭ دە اعىلاتىن جەرى - تۇركيا. ساۋدا ساتتىق پەن دۋ-دۋماننىڭ حان بازارى دا - تۇركيا. ال ءبىز ءۇشىن تۇركيا الدىمەن تۇركى الەمىندەگى بىردەن-ءبىر مىقتى مەملەكەت. ەشكىمنىڭ بەتىنە قاراپ جاۋتاڭداپ، بودانى بولىپ بوساعاسىندا جاتقان جوق. جىلدار بويى جالعىز ءوزى ەر تۇرىك جۇرتىنىڭ نامىسىن ويلاپ ەگەسكە تۇسكەندەي ەڭسەسىن تىك الىپ كەلەدى. تۇركشىلەردىڭ تۇركياعا قاراپ كوز تىگىپ وتىراتىنى دا سودان شىعار. بىراق بۇگىنگى تۇركيا جونىندە ايتقاندا «بۇل مەملەكەت تۇگەل تۇركشىلەردىڭ جۇمرياتى» دەگەن ويدان اۋلاعىراق بولعان ابزال. ويتكەنى، تۇركيادا باسباقان تايىپ ەردوعاننىڭ اسىرە ەۋروپاشىلدىعىنىڭ سالدارىنان ۇلتتىق ەرەكشەلىك، ۇلتتىق ءداستۇر دەگەندەردى ۇرىپ قويعان قاۋىمنىڭ قاراسى كوبەيىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. تاعى دا سول تايىپ ەردوعاننىڭ ساۋد اراب ەلىمەن اسا قىمبات قارىم-قاتىناسىنىڭ ناتيجەسىندە ەلدە تاقۋا ءدىندارلار، ادام ۇعىپ بولمايتىن ءدىني اعىمدار، سوپىلار مەن ساقالدار، شولاق بالاقتار مەن جالاقتار قاپتاپ كەتكەن كورىنەدى. بۇلاردىڭ سىرتىندا «تۇركپىن» دەپ كەۋدەسىن دۇڭك-دۇڭك ۇراتىن ۇرداجىق ۇلتشىلدار دا جەتىپ-ارتىلادى-مىس. وسىنىڭ ءبارىن جانە تايىپ بيلىگىمەن عانا بايلانىستا قارۋ قاتە. سەبەبى، بۇنىڭ ءبارى تايىپقا دەيىن قاناتىن جايىپ، قاۋلاپ ءوسىپ بولعان جايتتار. الايدا، تۇركيادا (تەك تۇركيادا عانا ەمەس، جالپى تۇركى ەلدەرىنىڭ ىشىندە), تۇركى جۇرتىنىڭ تۇگەل بولعانىن ءىشى-باۋىرى ەزىلە ويلايتىن اعايىن دا تابىلادى. ازىرگە ولار از. سوندىقتان تۇركى بىرلىگى ماسەلەسىندەگى ويلار مەن يدەيالارعا قارسىلار، جالاڭاش سكەپتيكتەر كوپ زاماندا «تۇركى الەمىنىڭ ءداۋىرى باستالدى» دەپ وتىرعان ءبىزدى بىرەۋلەر ۋداي ءۋتوپيستىڭ ءوزى ەكەن دەرىنە ءاددىم جوق. ونىڭ ۇستىنە، راسى كەرەك، وسىنداي باتىل بولجامدى ايتقان قازاق مەن ەمەس، رەسەيدىڭ قۇرساۋىنداعى التاي رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ەكس-توراعاسى يۆان بەليكوۆ. يۆانىمىزدىڭ اتى - يۆان، سويى بەليكوۆ بولعانىمەن زاتىم التايلىق دەپ اتويلاپ تۇر. سۇلى كوز، قاپ-قارا قايراتتى قاتتى شاشى قايىرۋعا كونە بەرمەيتىنىن بايقاتادى. سونداي كەلبەتى مەن مىنەزىنە باعىپ ول انكاراداعى تۇركسويدىڭ ۇلكەن جيىنىندا وسىلاي دەدى.
وقىرمانعا ۇعىنىقتى بولۋدىڭ رەتىمەن ايتا كەتەيىن، تۇركيا استاناسى انكارا قالاسىندا 2012 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 21-ءى كۇنى لەۆ نيكولايۇلى گۋميلەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي «لەۆ گۋميلەۆ جانە ونىڭ تۇركولوگيالىق عىلىمي مۇراسى» اتتى كونفەرتسيا بولدى. ءيا-ءيا، ادام ساناسىنا ءتۇرلى ەكسپەريمەنتتەر جاساپ جاتقان بۇل زاماننىڭ اقپارات كوزدەرىندەگى الىپ-قاشپا سوزگە يلانا قالاتىن قاۋىم «قيامەت-قايىمدى» كۇتىپ وتىرعان كۇن ەدى بۇل كۇن. كوفەرەنتسيا بارىسىندا ءسوز العان التايلىق باۋىرىمىز بەليكوۆ: «بۇگىن مايا كۇنتىزبەسى بويىنشا تۇتاس ءبىر كەزەڭ اياقتالىپ، تۇركى جۇرتىنىڭ ءداۋىرى باستالدى!» - دەدى سالعان جەردەن. جالپى، ءححى عاسىر تۇركى مادەنيەتىنىڭ عاسىرى بولاتىنى تۋرالى قازىر كوپ ايتىلۋدا. بۇنىڭ جانە العاشقى بەلگىلەرى دە قىلاڭ بەرۋدە. قازىر ورتا ازياداعى تۇركى مەمەلەكەتتەرى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا اشىق، ارحەولوگتار مەن انتروپولوگتاردىڭ نازارىن وزىنە شۇعىل بۇرعان ەلگە اينالدى. مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ تىلىسىمى دا پاراساتتى ادامداردى تارتا تۇسۋدە. ونى از دەسەڭىز، تۇركى جۇرتى ەۋرازيا كەڭىستىگىن يگەرىپ كەتەتىن قابىلەتكە دە يە ەكەندىگىن اڭعارتىپ كەلەدى. ال وسى ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ تۇتاستىعىن زامانىندا بەك تۇسىنگەن ايتۋلى تۇلعا، تۇركولوگ - لەۆ نيكولايۇلى گۋميلەۆ ەدى.
«سوناۋ ورتا عاسىردان باستاپ-اق ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ۇلان-عايىر دالاسىن مەكەن ەتكەن ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنىڭ تەرەڭ تاريحىن زەرتتەۋشى باتىس، شىعىس عالىمدارى كوپ بولعان. سولاردىڭ ىشىندە گۋميلەۆ زەرتتەۋلەرىنىڭ ەرەكشەلىگى- ونىڭ كەشەندىلىگى مەن اۋقىمدىلىعىندا. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ۇنەمى باقىلاۋى مەن قۋعىنىندا جۇرسە دە العان ماقساتىنان باس تارتپاي، كەڭەس عالىمدارىنىڭ تۇركى تاريحىنا قاتىستى قاساڭ قاعيدالارىن تۇبەگەيلى تەرىسكە شىعارۋىندا. بۇگىنگى ۇرپاق ونىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى تۇركىلەر تاريحىنىڭ ەڭ ەجەلگى كەزەڭىنەن باستاپ، قازىرگى داۋىرىمىزگە دەيىنگى دەرەككوزدەرىن سارالاي الادى... ونىڭ ۇلىستاردىڭ پاسسيونارلىعى تۋرالى تۇجىرىمى مەن ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ تاعدىرلاس تاريحى تۋرالى تۇجىرىمدارى بۇگىنگى ەۋرازياشىلدىق قوزعالىسقا نەگىز بولدى» دەدى اتالعان كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ توراعاسى دۇيسەن قاسەيىنوۆ.
«ەندى وسى ەۋرازيالىق كەڭىستىكتى تولتىرا بەرۋىمىز كەرەك. تۇركتىڭ بويىنداعى پاسسيونرالىق قاسيەت قايتا ويانۋدا. تۇركى مادەنيەتىنسىز، تۇركىلىك ساناسىز، تۇركى تاريحىنسىز ەۋرازيا كەڭىستىگىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.ەجەلگى تۇركىلەر، ساقتار مەن سكيفتەر، عۇندار مەن قىپشاقتار ەۋرازيانىڭ ەن دالاسىن ەركىن قونىستانعان. بۇگىنگى تۇسىنىكپەن العاندا، التىن وردانى دا ەۋرازيالىق مەملەكەت دەپ اتاۋعا بولادى. بىزدىڭشە، شىڭعىسحان يدەيالىق تۇرعىدا ۇلى تۇركىلىك يدەيانى كوتەرىپ، قوس مۇحيتتىڭ اراسىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ جادىنداعى تاريحي سانانى قايتا جاڭعىرتقان» دەيدى تۇركى كەڭەسى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، پروفەسسور دارحان قىدىرالى.
شىعىستانۋ، تۇركىتانۋ ماسەلەسى زامانىندا باتىستى قاتتى قىزىقتىردى ءالى دە قىزىقتىرىپ كەلەدى. بۇنداي قىزىعۋشىلىقتىڭ باسىنەن رەسەي عالىمدارى دا قۇرالاقان قالعان جوق. ءبىر قىزىعى ءبىز بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سول ەڭبەكتەرمەن جەتە تانىس ەمەسپىز. اتالعان كونفەرنتسيا بارىسىندا وسى ماسەلەگە ەكپىن تۇسىرە سويلەگەن دۇيسەن قورابايۇىلىنىڭ سوزىنەن كەيىن تۇرىك تاريحى قوعامىنىڭ توراعاسى مەحمەت قۇلاعۇل گۋميلەۆ زەرتتەۋلەرىن تۇرىك تىلىنە اۋدارۋعا جانە دەرەكتى فيلم تۇسىرۋگە ۋادە بەردى.
بىزگە قارسى... ءبىزدىڭ ءوزىمىز
جوعارىدا تۇركى جۇرتىنىڭ بىرلىگىن تۇپتەپ ويلايتىن جانداردىڭ بار ەكەندىگىن، ازىرگە ولاردىڭ ازدىعىن ايتتىق. ايتسەدە بىرلىكتىڭ العاشقى قادامدارى ناقتى تىرلىكپەن دە كورىنىس تابۋدا. مىسالى، 2012 جىلدىڭ شيرەگىندە تۇركى ەلدەرىنىڭ كەڭەسى قۇرىلدى، استانا تۇركى ەلدەرىنىڭ مادەني استاناسى مارتەبەسىن يەلەندى (2013 جىلى بۇل مارتەبە تۇركيانىڭ ەسكىشاھار قالاسىنا بەرىلدى. وسىلايشا مادەني استانالار اۋىسىپ تۇرادى).
تۇركى كەڭەسى تۇركى ەلدەرى ءۇشىن ورتاق ءالىپبي جاساقتاۋدى ۇسىندى.
تۇركى اكادەمياسىنىڭ باسىلىمدارى: «اسىل مۇرا» انتولوگياسى مەن «تۇركى دۇنيەسى» الماناعى جارىق كوردى.
ىستامبۇلداتۇركى كەڭەسى جانىنداعى تەرمينولوگيالىق كوميتەتتىڭ العاشقى وتىرىسى بولىپ، تۇركىتىلدى ەلدەرگە ورتاق تەرميندەردى ءتۇزۋ مەن ەنگىزۋ ماسەلەسى قارالدى.
وسىلاي تىزە بەرسەك ءبىراز جيىن مەن كەلەلى كەڭەستەردىڭ باسىن شالارىمىز انىق. ايتسەدە وسىدان كەيىن تۇركى بىرلىگىنىڭ وپ-وڭاي ورناي قالمايتىنىن دا ىشتەي تۇسىنەمىز. ويتكەنى ءبىز... بىزگە قارسىمىز. تۋراسىنا كوشسەك، ءبىزدىڭ ءبىر-بىرىمىزدەن جىلدار بويى الشاق ءومىر ءسۇرۋىمىز، ءبىر-بىرىمىزگە بوتەنسي قارايتىنىمىز، جازۋدىڭ، قارىپ، تاڭبالاردىڭ الا-قۇلالىعى، «سەنەن مەن مىقتىمىن» دەگەنگە ساياتىن پاڭكوكىرەكتىگىمىز، ارامىزعا جىك سالعان ارام پيعىلداردىڭ الابۇلىگىنەن تۋعان الاۋىزدىقتىڭ جاعىندا بولاتىنىمىز، قالا بەردى بۇگىنگى ەل باسشىلارىنىڭ ساياسي امبيتسيالارى مەن پانتۇركيزم ۇرەيىنەن ارىلا الماۋىمىز ءبىزدى ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي ەتىپ بىرىكتىرۋگە دە، كىرىكتىرۋگە دە قارسىلىق فاكتورى بولىپ تابىلادى.
«ساياسات دەرتتى نارسە، - دەيدى زامانا ويشىلى وشو، - ونى ەمدەۋ كەرەك. ساياساتتىڭ ەمى - مادەنيەت». مادەنيەتتىڭ ەل مەن ەلدى جاقىنداستىرا الاتىن قۇبىلىس ەكەندىگى سان مارتە دالەلدەنگەنىمەن ءۇندى فيلوسوفنىڭ اۋزىنان ونىڭ كەزەكتى رەت قايتالانۋى ءححى عاسىردا تاعى دا مادەنيەتسىز ءومىر سۇرە الماسىمىزعا دالەل بولسا كەرەك. دەمەك، الەمنىڭ اۋەزوۆى مەن ادامزاتتىڭ ايتىماتوۆىنا تابىنىپ وتىرا بەرمەي، ماسەلەن قازاق-قىرعىز جازۋشىلارى باياعى ەمەن-جارقىن جۇزدەسۋلەردى قايتا جاڭعىرتىپ، تابىسۋى ءلازىم ءىس. وسىنداي قالام بىرلىگى سانى 20-دان اسىپ جىعىلاتىن تۇركى ەلدەرىن تۇتاس قامتۋى كەرەك. ول ءۇشىن «كىتابىڭدى پوشتامەن سالىپ جىبەر» دەپ سالبوكسەلەنبەي بۇگىنگى عالامتور يگىلىگىن پايدالانۋعا دەن قويۋ قاجەت. قالامبىرلىگى عانا ەمەس، كينوگەرلەر مەن كومپوزيتورلار، ءباسپاسوز وكىلدەرى مەن عالىمدار، ت.ب. بىرلىگى دە قازىرگى تۇركى جۇرتىن جاقىنداستىرا تۇسەر ەدى. زيالى قاۋىم ءوز ىشىنەن بىرلىك، ۇعىنىستىق تاۋىپ قيمىلداسا، وعان كىم قوي دەپ جاتىر. وعان كىم قارسى؟ ءسوز جوق، ءبارىمىزدىڭ ىشىكى «مەنىمىز» بەن كەرتارتپالىعىمىز، جاتىپ ىشەر جالقاۋلىعىمىز، ءوز قوتانىمىزدان ارىگە ءورىپ بارا المايتىن قورتىقسانامىز قارسى.
مىنا ءبىر جايدى ايتايىن. تۇركىسوي مەن ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ جيىنىندا قويقاڭداپ ءبىر ءازىربايجان باۋىرىم ءجۇردى. سونىمەن اجۇك-گۇجىك اڭگىمەلەسىپ وتىردىق. «سەندەر، قازاقتار، قانشاسىڭدار؟» دەپ سۇرادى ول. مەن ەلدەگى قازاقتىڭ 11 ميلليوننان اسىپ كەتكەندىگىن ايتتىم.
-ازسىڭدار،- دەدى ءازىرىم.
-وزدەرىڭ قانشاسىڭدار؟ بىلۋىمشە، 8 جارىم 9 ميلليونسىڭدار.
-بۇل ازىربايجانداعى ازىربايجاندار، - دەدى تاۋلىق باۋىرىم شالقايىپ، - سىرتتاعى ازىربايجانداردى قوسقاندا 50 ميلليوننىڭ جەلكەسىندەمىز!
-ءبىز دە 50 ميلليونعا جەتىپ قالار ما ەدىك، كەمىندە 20 ميلليون بولارىمىز انىق ەدى، 1920-30-شى جىلدارى حالىقتىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى قىرىلىپ قالدى، اسىلىپ-ايدالىپ كەتتى.
-داااا، - دەدى ءازىرىم شوڭ مۇرىنىن كوتەرىپ، - سەندەر مەكەن ەتەتىن جەردىڭ تابيعاتى تىم قاتال عوي.
- وسىنى ايتىپ وتىرعان سەنىڭ قۇداي تاس توبەڭنەن ۇرسىن! - دەدىم مەن وعان، - تابيعاتتىڭ قاتالدىعىنان قىرىلىپ قالاتىن قازاق ساعان تىشقان با؟ ستالين دەگەن ءداداڭ تۋرالى ەستىپ پە ەدىڭ؟ ەستىگەن بولساڭ قازاقتىڭ جاعدايىن سول ءداداڭنان بارىپ سۇرا.
بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ مەنىڭشە بۇل جاڭاعى ءازىربايجان باۋىرىمنىڭ ءبىز تۋرالى ازدى-كوپتى ماعلۇماتتاردان ماقۇرىمسىزدىعىمەن بىرگە جاناشىماستىعىن، ءبىزدىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆتاي دانالارمەن قاتار جۇرگەن ءوز ۇلتىنىڭ ءازىز ۇلدارىنان، اعالار سالتىنان قول ءۇزىپ قالعاندىعىن بىلدىرەدى. مەنىڭ دە بۇگىنگى ءازىربايجان تۋرالى اقپاراتىم از، تۇسىنگىم كەم. قاراباق ونى قالاي زارلاتتى؟ قانشاما بەيكۇنا تاعدىر قىرشىنىنان قيىلدى؟ قانشاما سۇلۋ ساز، قانشاما ارمان ءوشتى؟ بىلمەيمىن. ەپتەپ بىلگەنىممەن قابىرعام اسا قايىسا قويمايتىن سياقتى.
ەجدەر ول. جاڭاعى مەنىمەن اڭگىمەلەسكەن ءازىربايجان. جازۋشى ەكەن. باستابىندا الگىندەي اجىك-گۇجىك اڭگىمەمىز بولعانىمەن اقىرىندا ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى ەلدەرىمىزگە شاقىرىسىپ، ءتوس ءتۇيىستىرىپ قوشتاستىق. ول ماعان قاراباق تۋرالى ماتەريالدار، مەن وعان بولشەۆيكتەر قولدان جاساعان الاپات سۇمدىقتاردىڭ بەتىن اشاتىن دەرەكتەر بەرەتىن بولىپ تاراستىق. جەڭۋگە بولادى دەپ ويلايمىن مەن: ءبىز... وزىمىزگە قاتىستى قارسىلىقتاردىڭ ءبارىن ءتۇبى جەڭەمىز.
انكاراداعى «ارعىن» قىز
تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ عىلىمي كونفەرەنتسياسى مەن ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ ماحمۇت قاشقاري اتىنداعى تۇركى الەمى جازۋشىلارىنىڭ بايگەسىنە ولجا سالعان قالامگەرلەردى ماراپتتاۋ سالتاناتىنىڭ سوڭى جانارلارعا الاۋ جاعىپ، جاندى تەربەگەن كونتسەرتكە ۇلاستى. ەرفان گۇردال جەتەكشىلىك ەتەتىن مەملەكەتتىك تۇركى الەمى مۋزىكالىق ءانسامبلىنىڭ رەپەرتۋارىندا تۇركى ەلدەرىنىڭ 800-دەن استام ءانى مەن جىرى بار ەكەن. وزىمىزگە تانىس تاتار سازى دەيسىز بە، تىڭداعان ادامدى ۇيىتىپ اكەتەتىن ۇيعىر ماقامى دەيسىز بە، سىڭسىپ سىر ايتاتىن سالار (قىتايدىڭ ىشكى جاعىندا تۇرىپ جاتقان تۇركى ۇلىسى) ءانى دەيسىز بە، قانىڭدى قىزدىراتىن قاشقار-مالقار اۋەنى دەيسىز بە، بىرىنەن سوڭ ءبىرى توگىلىپ جاتىر. وسىنداي ءبىر راحمان ساتتە ءانسامبلدىڭ جەتەكشىسى ەرفان بەي: «نارتۋعان. «كانەكەي ءتىلىم، سويلەشى». ورىندايتىن فەريال ءتۇزۇن» دەپ حابارلادى. ساحناعا سامبىدەي تالداي سولقىلداعان اشاڭ ءجۇزدى، اقماڭداي قىز باتىل باسىپ شىقتى دا، نارتۋعاندى شالقىتىپ قويا بەردى. ميلليزم، دىبىس، تىنىس - تۇگەل قازاقتىكى. قازاق نارتۋعاننىڭ جىرىن ايتىپ تۇرعانىنا جان-جۇرەگىمەن تولقيدى ما، فەريال ءبىزدىڭ انشىلەر اعىپ وتە بەرەتىن قايىرمانى ەرەكشە قۇبىلتادى ەكەن. جىر اياقتالدى. كورەرمەن ءبىر ساتكە تىپ-تىنىش وتىرىپ قالدى دا ارتىنشا دۇركىرەتىپ قول سوعىپ جىبەردى. فەريال ساحنانىڭ سىرتىنا باسىن ءيىپ كەتىپ قالسا، ايقاي-دۇرمەكپەن قايتا شاقىرىپ الادى. قيار ەمەس. ايالى كوزدەرى جارق-جۇرق ەتىپ ءانشىنىڭ ءوزى دە شاتتىققا بولەندى. ونىڭ دا مىنانداي ىقىلاستى جۇرتتىڭ الدىندا تۇرا بەرگىسى بار. «قايران بابام، نارتۋعان!»، «قايران بابام، نارتۋعان!»... كوكەيگە بۇدان وزگە ءسوز ورالار ەمەس. ءانسامبلدىڭ رەپەرتۋارىنداعى بارلىق دۇنيەلەر وسىدان كەيىن مەنىڭ كەۋدەمدە نارتۋعان جىرىمەن ۇندەسىپ، كۇمبىر قاقتى.
فەريالمەن كونتسەرتتىڭ سوڭىنان عانا ۇشىراسىپ تىلدەسۋ مۇمكىن بولدى.
- قازاقستانعا مەن ءجيى بارىپ تۇرامىن، - دەيدى فەريال تازا قازاق تىلىندە.
- قازاقستاندا وقىپ پا ەدىڭ؟
- جوق. مەنىڭ قازاقشا ءتىلىمدى جەتىلدىرگەن نارتۋعان عوي. «كانەكەي ءتىلىم، سويلەشى».
...باعانا، ءانسامبلدىڭ قۇرامىندا پريما-قوبىز تارتىپ وتىرعان ءبىر ايەلدى بايقاعانمىن. قارلىعاشقاناتتانىپ بىتكەن كوزىنىڭ قيىعىنا قاراپ: «نە قازاق، نە قىرعىزدىڭ قىزى شىعارسىڭ» دەپ ويلاعانىمىن ىشىمنەن. قازاق قىزى ەكەن. قازاق قىزى بولعاندا مەنىڭ قاپالىما (بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ ىرگەلى اۋدانى ەدى) بارار جولداعى ەشكىولمەس تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى «اباي» اتىنداعى اۋىلدىڭ قىزى بولىپ شىقتى! جامىراستىقتا قالدىق. تۇرىك جىگىتىنىڭ ەتىگىنەن ۇستاپتى. ءلاززات مۇلازىموعىلى. ءلاززات ماعان فەريال جايىندا ايتىپ جاتىر.
- بۇل فەريال وتكەندە قاراعاندىعا بارىپ «كەرەي» بولىپ كەلگەن، تاياۋدا پاۆلودارعا بارىپ «ارعىن» بولىپ كەلدى.
- ءيا، مەن - «ارعىنمىن»، - دەيدى فەريال. - ءلاززات ەكەۋمىز وسىندا «ان-2» بولىپ ءجۇرمىز!
ال، كەرەك بولسا!
تۇركيادا تۇرىك ءتىلىن وقىپ ءجۇر...
انكاراداعى از كۇندىك ساپارىمىزدا ستۋدەنت ءىنى-قارىنداستارىمىزدى دا جولىقتىردىق. سۇراپ قويامىن: «نە وقىپ جۇرسىڭدەر؟» «تۇرك ءتىلىن». «ءجون ەكەن». «سوندا قانداي مامان يەسى بولاسىڭدار؟». «تۇرىك ءتىلىنىڭ مامانى بولامىز». «قازاقستاندا ەلدىڭ ءبارى جاپپاي تۇرىك ءتىلىن وقي بەرمەيدى عوي، ال، بۇندا تۇرىك ءتىلىنىڭ مامانى بولىپ قالۋلارىڭ ەكىتالاي. ونى ويلادىڭدار ما؟». «ەندى كورەمىز، ديپلوماتيالىق قىزمەتتەرگە تۇراتىن شىعارمىز».
بۇل مەنىڭ تۇركياداعى بارلىق قازاق جاستارىمەن جاساعان سۇحباتىم جانە سودان تۇيگەن ويىم ەمەس، سوندا دا اشىعىن ايتايىن: مىنانداي وقۋ - «پالەنبايدىڭ بالاسى ويباي، شەتەلدە وقيدى» دەگەندى عانا ايگىلەيتىن انشەيىن وقۋ. ارينە، قازاق جاستارىنىڭ تۋىسقان تۇرىك ءتىلىن بىلگەنى، بىلگەندە تەرەڭ بىلگەنى وتە دۇرىس! تۇرىك ءتىلى ارقىلى قازاق ۇلانى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ءتىلىن مەڭگەرسە،ءتىپتى كەرەمەت. ويتكەنى تۇركيا ءوندىرىستى ەل. قۇرىلىس سالاسى اسىرەسە دامىعان. جاستارىمىز تۇرىك ءتىلى ارقىلى تۇرىكتەرگە ءتان وتانشىلدىقتى، ۇلتىن ءسۇيۋدى بويىنا ءسىڭىرىپ ورالسا، بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋانار ەدىك. ال، تۇرىك ءتىلىنىڭ مامانى بولۋدى قالايتىن جاستارىمىز ءمۇيىزى قاراعايداي تۇركولوگتارعا اينالىپ جاتسا شە؟ مىنە، بىزگە قۇدايتاعالانىڭ بەرگەنى وسى ەمەس پە؟! باسقا ەلدەردى قوسپاعاندا ءبىر عانا رەسەيدىڭ وزىنەن اتاقتى اريستوۆ، استاحوۆ، ۆ. زەرنوۆتار باستاعان ەكى جۇزدەن استام تۇركىتانۋشى عالىم شىققان. ولاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءبارى قۇندى. بىراق ورىس پاتشاسىنىڭ پيعىلى، سابەت كوممۋنيستەرىنىڭ نيەتى ولاردىڭ تۇركى الەمىنە دەگەن كوزقاراستارىن دا بۇعاۋلاپ باقتى. ال، بۇگىن التايلىق باۋىرىمىز بەليكوۆ ايتپاقشى، «تۇركى ءداۋىرى باستالىپ جاتىر». بۇل دەگەن تۇركىنى الەمگە، الەمنەن بۇرىن وزىنە ءوزىن تانىتۋدىڭ ارايلى تاڭى اتتى دەگەندى مەڭزەيتىن مەزگىلدىڭ تۋعان شاعى.
ويىما تۇرىكتەر «گۇلنار حانىم» دەپ قۇرمەتتەگەن ولگا سەرگەيقىزى لەبەدەۆانىڭ ەرلىگى ءتۇسىپ وتىر. تۇرىك، اراب ءتىلىن ءتاپ-ءتاۋىر ءبىلىپ العان ول 1881 جىلى كونستانتينوپلگە جول تارتادى. سونداعى ماقساتى - پۋشكيندى تۇرىكتەرگە جەتكىزۋ ەكەن. سول كەزدەگى تۇرىك پاشاسى لەبەدەۆانىڭ ارەكەتىن تىڭشىلىققا، ءدىن تاراتۋشى ميسسيونەرلىككە بالاپ، ءوزىن قاتاڭ باقىلاۋعا الادى. ءسويتىپ كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ولگا حانىم تۇرىكتىڭ مىقتى جازۋشىسى، ادەبيەتشىسى احمەت ميدحاتپەن جولىعادى دا ويىنداعى بار سىرىن اقتارىپ سالادى. اقىرىندا مۇراتىنا جەتەدى. ول تۇرىك تىلىنە پۋشكيندى، لەرمونتوۆتى، تولستويدى اۋداردى. ورىس ادەبيەتىن كىشى ازيانىڭ كىندىگىنە بايلادى. كەيىن ونى تۇرىكتەر جاقسى كورىپ كەتتى. تۇرىك سۇلتانى ونى «شاپاعات» وردەنىمەن ماراپاتتادى.
سوندا دەيمىن عوي، ءبىزدىڭ «تۇرىك ءتىلىن وقىپ ءجۇرمىز» دەيتىن جاستارىمىز قازاقتىڭ اقىندارى مەن جازۋشىلارىن گۇلنار حانىم سياقتى تۇرىك تىلىندە ناسيحاتتاي السا، قالاي بولار ەدى. تۇرىك ءتىلى ارقىلى قازاق ادەبيەتى كىشى ازياعا، قاپقازعا، يرانعا كەتەر ەدى. تۇركسوي، تۇركى ەلدەرى كەڭەسى، جالپى تۇركى بىرلىگىنە قاتىسى بار ۇيىمدار مەن جەكەلەگەن تۇلعالار وسىنا دا ءبىر ويعا السا دەيمىز.
ءبىز، تۇركى الەمى ۆەربالدى مادەنيەتتىڭ اياسىندامىز: اشىقتىقتى، ەركىن قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋدى قالايمىز. ەۋرازيا كەڭىستىگىن تولتىرىپ، قۇلاش ۇرۋعا مۇمكىندىك تۋدىراتىن دا ءبىزدىڭ وسى قاسيەتىمىز بولسا كەرەك.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
