بيىلعى، قوس احاڭ – احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ مەرەيتويلارىنا دەگەن ۇكىمەتتىڭ سالعىرت كوزقاراسىنان كەيىن سۇم جۇرەكتىڭ شايلىعىپ قالعان جايى بار. ۇلى تۇلعالاردىڭ مەرەيتويلارىن وسىلاي قۇن-جۇن قىلا بەرسە، الاش ارداقتىلارىندا قانداي قادىر، نەندەي قاسيەت قالادى. ەگەر الاش الىپتارىن وسىنداي "كولحوزدىق" دەڭگەيدە "ارداقتاۋدى" جالعاستىرا بەرەر بولساق، مۇنىڭ يدەولوگيالىق زارداپتارى اۋىر بولماق. ەڭ سۇمدىعى، مۇنىڭ سوڭى – جاس ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق تۇلعاردان تەرىس اينالۋىنا، ءتىپتى، ولاردىڭ ونەگەلى ءىسى مەن سوڭىندا قالعان رۋحاني مۇراسىن تارك ەتۋگە اكەلىپ سوقپاق. رۋحاني باعىت-باعدارسىز قالعان ۇرپاق مۇنان سوڭ اداسپاعاندا قايتپەك. جاستاردىڭ ءتۇرلى اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – قازاق قوعامىندا رۋحاني يدەالداردىڭ جوقتىعىنان ەكەندىگىن نەگە بىلمەيدى، ءبىزدىڭ مىنا اقجەلكە ۇلىقتار؟ تاڭەرتەڭنەن بەرى جانىم شوشىپ وتىر. كەشە تۇركيادا قازاقتان شىققان اۆرام ءدىنىن ۇلىقتاۋشى قالىڭ ۋاھابيست باس قوسىپ، ۇلى جيىن وتكىزىپ، سوڭىندا ەلگە بريلليانت – تاس تاراتىپتى. قالىڭ ۋاھابيست وسىلاي ءبىرىنىڭ ۇستەرىنەن ءبىرى بريلليانت جاۋعىزىپ جاتقاندا، الاشتىڭ اقسەلەۋىنە ەسكەرتكىش قۇيۋعا ەڭ ارزان قوسپا مەتالل – قولا تابىلماعان. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: توبىرلىق مادەنيەت پەن سالافيلىك اعىم وكىلدەرى التىن-كۇمىستى مىسە تۇتپاي، بريلليانتقا بولەنۋدە، ال ۇلى تۇلعالار مەن ۇلتتىق عىلىم مەن مادەنيەت وكىلدەرىنە قولا تۇگىلى قالايى دا جوق وسىنىڭ ءوزى قازاق قوعامىنىڭ اۋىر رۋحاني داعدارىستى باسىنان كەشىپ جاتقاندىعىن ءبىر مىسالى ەمەس پە؟

"ناداننىڭ سۇيەنگەنى – كوپ پەن دۇرمەك،

الاشقا ءىشى جاۋ بوپ، سىرتى كۇلمەك", –

دەيدى اباي. وتىز جىلدان بەرى دۇرمەك قۇمار جۇرتتىڭ قۇدايى بەرىپ تۇر، بىرەۋ ەكى توننا تورت پىسىرەدى، بىرەۋ ۆەرتولەتپەن اسپاننان اقشا شاشادى، بىرەۋ ءجۇز بىردەڭە ميلليونعا توي جاسايدى. ەندى مىنە، ساعان بريلليانت توككەن توي! توبىرعا بۇدان وتكەن قىزىق بار ما؟ جار سالىپ جارنامالايدى، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ اڭگىمە قىلادى.

ءاسىلى بۇل كەدەي ەلدىڭ – جانى مەن رۋحى جۇدەۋ جۇرتتىڭ تىرلىگى. جارلى جۇرتقا ءبارى تاڭسىق، ءبارى قىزىق. كەدەي ەلگە – اس پەن تاس قىمبات، ال، اقىل-وي مەن عىلىم ارزان. باقۋاتتى جۇرتتاردا كەرىسىنشە – اقىل-وي مەن عىلىم باعالى، سونى جاساۋشى ءىلىم-ءبىلىم يەلەرى ارداقتى. ەگەر بىلاي جالعاسا بەرسە، قالاي ەل، قايتىپ جۇرت بولامىز؟ فونوگراممامەن اۋزىن جىبىرلاتىپ، قاراڭعى توبىردى الداۋ-ارباۋ ارقىلى ارامنان مال جيىپ، ەسەپسىز بايىعاندار ءفاني جالعاننىڭ بار قىزىعىن كورۋدە، ءسويتىپ ءجۇرىپ مەيرامحانا مەن مەشىتتىڭ اراسىن دا جول قىلادى و دۇنيەنىڭ دە راحاتىن كورەم دەگەن بەك سەنىممەن. ال بار سانالى عۇمىرىن قازاعىن ەل قىلۋ مۇراتىنا باعىشتاعان ۇلتتىق دۇنيەتانىم يەلەرى – ارمانى بيىك اسىل ەرلەر: وزبەكالى جانىبەكوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، بولات اتاباەۆ، ەدىگە تۇرسىنوۆ، سەرىكبول قوندىباي، ءامىرحان بالقىبەك سياقتى ءبىرتۋارلار قۇسادان ولۋدە. قازاقتىڭ جەر باسىپ جۇرگەن جاقسىسىنىڭ قادىرى، ونىڭ ەلدىك مۇرات ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىنىڭ قۇنى، ءتىپتى توككەن قانىنىڭ سۇراۋى جوق زامان بوپ تۇر قازىر. وسىلايشا كوزىنىڭ تىرىسىندە اسىلدارىمىزدى ارداقتاي الماۋدامىز. ەندى ولگەننەن سوڭ دا اتاۋسىز قالدىراتىن كەپكە تۇستىك.

ماسەلەن، اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ مەرەيتويى 80 جىلدىق بولعانى ءۇشىن مەملەكەت نازارىنان تىس قالعان. سويتسە، مۇنداي تۇلعالاردىڭ ءجۇز جىلدىعى عانا ۇكىمەت قاۋلىسىمەن اتالىپ وتىلەدى ەكەن. باياعى سوۆەتتىك داۋىردە جاسالعان وسىنداي اقىلعا سىيمايتىن جارعىلار ءالى "جۇمىس ىستەپ" تۇر. ۇستىمىزدەگى زاماننىڭ تەز قۇبىلاتىنى سونشالىق – عىلىمي تەحنولوگياعا تاۋەلدى الەمنىڭ نەبارى ون جىلدا ادام تانىماستاي وزگەرگەنىنە كۋا بولۋدامىز. ەندى ون جىلدا نە بولاتىنى ادام تۇگىلى قۇدايعا ايان ەمەس كۇردەلى كەزەڭدە تۇر ادامزات وركەنيەتى. ءجۇز جىلدىعىنا دەيىن توسار بولساق، ءار بەس-ون جىلدا وقتىن-وقتىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەسكە الىپ تۇرماساق، مىنانداي قىم-قۋىت، ىلدىم-جىلدىم قاۋىرت زاماندا اقسەلەۋدەي ەرلەر ەسىمى جۇرت جادىنان ءوشىپ كەتپەي مە؟ سول ءۇشىن، جىلدام ءجۇرىپ جاتقان ساياسي-قوعامدىق، مادەني-الەۋمەتتىك ءتىپتى تەحنولوگيالىق پروتسەستەردى ەسكەرە كەلىپ، ۇلتتىق، مەملەكەتتىك تۇلعالاردىڭ 80, 90 جىلدىق ت.ب. مادەني-رۋحاني شارالارىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە لايىقتى اتاپ ءوتۋدىڭ جاڭا كونتسەپتسياسىن ازىرلەۋ قاجەت.

جاسىراتىنى جوق، قازىرگى مەرەيتويلاردىڭ دەڭگەيى – "كولحوزدىق ۋروۆەن" بوپ كەتتى. ونى كولحوزدىق دەڭگەيدە قالدىرۋدى دوعارىپ، ەل وردا تورىندە مەملەكەتتىك ماڭىز بەرە، ءسان-سالتاناتىن كەلىستىرە وتكىزەيىك دەپ وتكەندە وسى فب-دا جازدىق تا. سەبەبى، كەيىنگى كەزدە ۇكىمەتتە مۇنداي ماڭىزدى شارالاردى وبلىسقا، وبلىس – اۋدانعا، اۋدان سول وڭىردەن شىققان تۇلعانىڭ رۋلاستارىنا ىسىرا سالاتىن جاۋاپسىزدىق ءۇردىسى قالىپتاسا باستاعان. بۇل كەلەڭسىزدىكتىڭ جولىن كەسۋ كەرەك. سەبەبى ءوز كەزەگىندە بيلىككە قولايلى بولسا دا، قوعامعا قولايسىز مۇنداي "وڭاي قۇتىلۋ" ءتاسىلى ەل ىشىندە رۋشىلدىق دەرتىن قوزدىرا تۇسكەن. ەل ءىشىن ارالاعاندا مۇنى كورىپ ءجۇرمىز.

سوندىقتان اس پەن توي وتكىزۋگە بۇلاي بەي-جاي، جاۋاپسىز قاراۋعا بولمايدى. بارلىق تىزگىن ۇكىمەتتىڭ قولىندا، دۇرىسىراعى – مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىندا بولۋى ءتيىس. ايتپەسە قوعام يدەولوگيالىق حاوسقا ۇشىرايدى. كەشەگى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مەرەيتويى قارساڭىندا ورماندارعا قاساقانا ءورت قويىلۋى، (مۇنى توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى مويىندادى) بۇگىنگى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ ەسكەرتكشىنىڭ ءساتسىز شىعۋى – ەل ىشىندە كادىمگىدەي دۇربەلەڭ تۋدىردى. ەگەر مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر قايتالانا بەرسە، ءبىز جاس ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق يدەالدارعا دەگەن كوڭىلىن سۋىتامىز، كەلە-كەلە جيرەنىشىن تۋدىرامىز. ال ۇلتتىق يدەالدارى جوق جۇرتتىڭ ۇلتتىق يدەياسى بولمايدى، دالىرەگى – مۇنداي جۇرتتان ۇلتتىق يدەيا تۋمايدى. ال ۇلتتىق يدەيا بولماسا، ءبارى – بەكەر. تاريح دالەلدەگەن ءبىر انىق جايت بار – وسى كۇنى الەمگە دەگەنى ءجۇرىپ، اتى وزىپ تۇرعان الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ كۇللىسى "ۇلتتىق يدەيا" دەگەن مىزعىماس ىرگەتاستىڭ ۇستىنە ورناتىلعان. ويتكەنى ۇلتتىق يدەيا مەملەكەتتىك ماشينانىڭ بارلىق تەتىگىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى. ءبىر عاجابى – ۇلتتىق يدەيا ۇلتتىق مادەنيەتتەن تامىر تارتادى، باسقا ەشتەڭەدەن ەمەس.. ال ۇلتتىق مادەنيەتتى ۇلتتىق دۇنيەتانىم نوسيتەلدەرى ءوز بويىندا ساقتاپ، ارقالاپ جۇرەدى. سوندىقتان وركەنيەتتى، مادەنيەتى وزىق ەلدەردە ۇلتتىق دۇنيەتانىم نوسيتەلدەرى قادىرلى، ال وتار ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە ورىس وتارشىلدىعى ءوتىپ كەتكەن قازاق جۇرتىندا قادىرسىز. كەشەگى وتكەن ەر اقسەلەۋ وسىنداي ۇلتتىق دۇنيەتانىم ارقالاعان كاتەپتى نارداي قازىنا كىسى ەدى. مۇنداي فەنومەندى توننا-توننا بريلليانتقا تابا المايسىز. ويتكەنى مۇنداي الىپتاردى ءداۋىر تولعاتىپ تۋادى. ال عۇمىرى جۇزدەگەن جىلدارمەن ولشەنەتىن دانا ءداۋىر مۇنداي ەرگە كۇندە تولعاتا بەرمەيدى، اسىرەسە، قازاق ۇلتى سەكىلدى وتارشىلدىق دەرتىنەن ارىلۋعا قاۋقارسىز حالىققا، ەل بولۋعا ىقىلاسسىز جۇرتقا...

قازىر اۆانگارد جاستارىمىز نەگە شەتەلگە كەتۋدە؟ سەبەبى ولار قىزمەت ەتەتىن ۇلتتىق يدەيا جوق. ۇلتتىق يدەيا جوقتىقتان ءبىلىمدى، تالاپتى، تالانتتى جاستارعا قامقورلىق جوق. بىزدە تەك قارجىلى جەمقور كلانداردىڭ مەملەكەت ءۇشىن تۇك ماڭىزى جوق، بىراق بيلىككە تالاسقان ساياسي ويىندارى عانا بار. بۇل – قازاققا وپا بەرە مە؟ تاعى دا جوق. وسى جوقتار تۇبىندە ەلدىڭ تۇبىنە جەتپەسە نە قىلسىن؟ بەتى اۋلاق!

ەرلان تولەۋتاي

Abai.kz