قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن كەيىن، اسكەردى نىعايتۋ باستى ماسەلە بولدى. قۇرلىق، اۋە جانە تەڭىز كۇشتەرىن قايتا قۇرۋ قاجەت ەدى. وداق قۇلادى، مەملەكەتتەر جەكە كەتى. اسكەري باسقارۋ ءىسى ناعىز حاوستىق جاعدايدا بولاتىن. تەز ارادا جاعدايدى نىعايتۋ قاجەت بولدى. اسىرەسە تەڭىز اسكەري كۇشتەرىن جاقسارتۋ ماڭىزدى بولدى. سەبەبى كاسپي تەڭىزى ارقىلى شەكارانى زاڭسىز وتكەن ءتۇرلى توپ وكىلدەرى براكونەرلىكپەن اينالىستى، ال ەل قازىناسى ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن مۇنايدى زاڭسىز تاسىمالداۋ ارەكەتتەرى كورىنىس تاپتى. بۇل دەرەك ارادى تەڭىز اسكەري كۇشتەرىن قالپىنا كەلتىرىپ، نىعايتۋ كەرەكتىگىن سەزدىردى.

ەلىمىزدە ءبىر عانا سۋ ايلاعى بار. ول كاسپي. كاسپيدىڭ ستاتۋسى تولىق انىقتالىپ، شەكارا ءالى ناقتى شەشىلمەگەن. بۇل كاسپي جاعالاۋىن شايىپ جاتقان بەس ەلگە (قازاقستان، تۇركىمەنستان، يران، ازەربايجان جانە رەسەي) ورتاق ماسەلە. تاراپتار كاسپي ستاتۋسىن تەك بەيبىت جولمەن شەشۋگە ۋاعدالاسقان. الايدا ساقتانساڭ ساقتايمىن دەگەندەي، شەكارانى شەگەندەپ، اسكەردى كۇشەيتە بەرۋ اسا ماڭىزدى ەدى.

مۇحيت كەڭىستىگىنەن الىس ورنالاسقان قازاقستان ۇزاق ۋاقىت ءوز فلوتىنسىز قالدى. دەگەنمەن، كاسپيدىڭ تابيعي رەسۋرستارى استانانىڭ ءوز اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىن قۇرۋىنا سەبەپكەر بولدى. اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى بىركەلكى بولمادى، بىراق قازاقستان مىسىقتابانداپ ءوز ماقساتىنا جەتتى دەسەك تە بولادى.

قازاقستان 1990 جىلى 25 قازاندا «قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا» قابىلدانعان كەزدە ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىن جاريالادى. 1993 جىلى 2 ساۋىردە عانا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن اقتاۋ قالاسىندا ورنالاسقان اسكەري-تەڭىز بازاسىمەن اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى قۇرىلدى. تەڭىز فلوتى بىرتە-بىرتە كادرلار جيناپ، اسكەري-تەحنيكالىق قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىن شەشە باستادى. دەي-تۇرا بۇل توقىراۋ جىلدارى بولاتىن. ەكونوميكا ناشار، اسكەر ءالسىز، قارۋ ساتىپ الۋعا نەمەسە جاساۋعا جاعداي جوق كەزەڭ ەدى.

2003 جىلعى 7 مامىردا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرىلىمىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ № 1085 جارلىعى شىقتى. قۇجاتتا رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنە اسكەردى دامىتۋعا قاتىستى ناقتى تاپسىرما بەرىلدى، ونىڭ ىشىندە تەڭىز اسكەري كۇشتەرىن دامىتۋ دا بار ەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى 2005 جىلعا دەيىنگى كەزەڭگە ارنالعان اسكەري قۇرىلىستىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا سايكەس اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىن باسقارۋ جانە باسقارۋ ورگاندارىن قۇرۋدى، اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ قاجەتتى ينفراقۇرىلىمىن قامتاماسىز ەتۋ تاپسىرىلدى.

ءدال وسى ساتتەن باستاپ قازاقستان اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ جاڭا دامۋ تاريحى باستالدى. وسى كەزەڭدە اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىن دامىتۋ تۇجىرىمداماسى ازىرلەندى، نەگىزگى كۇشتەر قۇرىلدى، ولاردىڭ قۇرامىنا جاعالاۋ كۇزەت بريگادالارى (تەڭىز جاياۋ اسكەرى), جاعالاۋ ارتيللەرياسى جانە كاسپي فلوتيلياسى كىردى. اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ نەگىزگى بازاسى اقتاۋ تەڭىز پورتى، ال قوسىمشاسى باۋتينو پورتى بولىپ بەكىتىلدى.

قازاقستاندىق فلوتيليا قازاقستاندىق، رەسەيلىك جانە وڭتۇستىك كورەيالىق وندىرىستەگى كەمەلەردەن تۇرادى. اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى ءارتۇرلى ۋاقىتتا ءتۇرلى تيپتەگى قايىقتارمەن تولىقتىرىلىپ كەلەدى. «قازاقستان»، «ورال»، «سارىارقا» جانە «ماڭعىستاۋ» كەمەلەرى الىندى. ارتىنشا وڭتۇستىك كورەيا بەرگەن «شاپشان»، «باتىر» جانە «ىزەت» كەمەلەرى كەلىپ جەتتى. 2001 جىلى تۇركيا قازاقستانعا بەرگەن جانە «نايزاعاي» اتاۋىن العان «تۇركى» ءتيپتى جىلدام قايىقتى دا وسى تىزىمگە قوسىپ قويىڭىز. 2017 جىلى ناۋرىزدا رەسەي بەرگەن «الاتاۋ» رەيدتىك مينا تاسىعىش كەمەسى دە قىزمەت ەتۋدە. فلوتتىڭ فلاگمانى – قازاقستاندا 2012 جىلى جاسالعان «قازاقستان» زىمىران-ارتيللەريالىق كەمەسى بولىپ تابىلادى.

سونىمەن قاتار ەل شەبىن 7 بروندى قايىق كۇزەتىپ تۇر. 2009 جىلى اقش-تان سىيعا العان 4 دەسانت كەمەسى، 2008 جىلى استراحان قالاسىندا جاسالىنعان «جايىق» گيدروگرافيالىق كەمەسى بار. اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنە مي-8 جانە مي-2 تىكۇشاقتارىمەن جابدىقتالعان تەڭىز جاياۋ اسكەرلەرى، تەڭىز اۆياتسياسى جانە جاعالاۋ ارتيللەرياسى كىرەدى. سوڭعى ۋاقىتتا اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ اسكەري تەحنيكا پاركىن جاڭارتۋ جەدەل قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتىر.

اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى بولىپ مىنالار تابىلادى:

كاسپي تەڭىزىنىڭ قازاقستاندىق سەكتورىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ مىزعىماستىعىن، اۋماقتىق تۇتاستىعىن، ەگەمەندىگىن جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن قورعاۋ.
شابۋىلعا تويتارىس بەرۋ جانە اگرەسسوردى جەڭۋ، قارۋلى قاقتىعىستاردى وقشاۋلاۋعا جانە باسۋعا قاتىسۋ.
اكۆاتوريالاردى، ونىڭ ىشىندە پورت اۋماقتارىن، سونداي-اق ولاردا مۇناي جانە گاز ءوندىرۋ وبەكتىلەرى ورنالاسقان پلاتفورمالار مەن جاساندى ارالداردى قورعاۋ.
سۇڭگۋىر قايىقتارعا قارسى ديۆەرسيالىق قورعانىستى جۇرگىزۋ.
قۇرلىق اسكەرلەرىنىڭ ارەكەتىنە تەڭىزدەن قولداۋ كورسەتۋ، امفيبيا-شابۋىلداۋشى كۇشتەردىڭ قوندىرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ، اسكەرلەر مەن ماتەريالداردى تاسىمالداۋ، تەڭىز مينالارىن تازارتۋ.
ەلدىڭ اۋە قورعانىسى مۇددەسى ءۇشىن تەڭىزدە راديولوكاتسيالىق باقىلاۋدى قوسا العاندا، بارلاۋ قىزمەتىن جۇرگىزۋ.
حالىقارالىق شارتتارعا سايكەس كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىمەن بىرلەسكەن قورعانىس مىندەتتەرىن ورىنداۋ.
مۇناي تانكەرلەرىن جانە باسقا ازاماتتىق كەمەلەردى كۇزەتۋ، باسقارۋ.
ناۆيگاتسيا قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ناۆيگاتسيالىق جانە گيدروگرافيالىق قىزمەتتى قامتاماسىز ەتۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ تەڭىزدە ىزدەستىرۋ-قۇتقارۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرامالارىمەن، باسقا دا اسكەرلەرىمەن جانە اسكەري قۇرالىمدارىمەن بىرلەسىپ جاۋىنگەرلىك دايارلىق مىندەتتەرىن ازىرلەۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ اسكەري-تەڭىز ينستيتۋتى بازاسىندا اسكەري-تەڭىز ماماندارىن دايارلاۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك ورگاندارىنا ولاردىڭ تابيعاتتى قورعاۋ جانە باقىلاۋ فۋنكتسيالارىن جۇزەگە اسىرۋىندا، سونداي-اق ەكولوگيالىق اپاتتار مەن تەڭiزدەگi اپاتتاردىڭ زارداپتارىن جويۋدا كومەك كورسەتۋ.

مىنە، تەڭىز اسكەري كۇشتەرىنىڭ قىزمەتى سان سالالى، ماڭىزى جوعارى. گەوساياسي جاعداي ۋشىققان ساتتە، تەڭىز اسكەري كۇشتەرىنىڭ قىراعىلىعى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى.

Abai.kz