سوڭعى وتىز جىلدا قازاقستاندا قالىپتاسقان ءبىر ءۇردىس پايدا بولدى. ءبىر ماسەلەنىڭ تۇبىنە جەتپەي، بايىبىنا بارماي اسىعىس شەشىم قابىلداپ، ارتىنان سونى تۇزەتۋگە بار كۇش-جىگەرىمىزدى جۇمساپ، ۋاقىت جوعالتىپ، ارتىق شىعىنعا باتىپ جاتامىز. ول «نازارباەۆ زامانىنداعى» «دانىشپاندىقپەن ورناتىپ، كەمەڭگەرلىكپەن قايتا جاساۋعا» سايادى.

الەۋمەتتىك، ساياسي-ەكونوميكالىق سالا ءوز الدىنا ءبىر كۇردەلى ماسەلە. ول ەشبىر ەكونوميكالىق جانە قوعامنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىنا سىيمايتىن ەرەكشە «قازاقستاندىق دامۋ جولىمە» ءجۇرىپ كەلدى. سونىڭ ارتى قازاقستاندا «رەۆوليۋتسيالىق جاعدايدى» تۋدىرا جازداعان جوق پا؟ ال، رەۆوليۋتسيالىق جاعداي قاي ۋاقىتتا تۋاتىنىن ۆ.ي. لەنيننىڭ سوزىمەن ايتساق: «رەۆوليۋتسيوننايا سيتۋاتسيا سوزداەتسيا توگدا، كوگدا ۆەرحي نە موگۋت، ا نيزى نەحوتيات!».

بىراق ءبىزدىڭ كوتەرەيىن دەگەن ماسەلە بۇل ەمەس. قوعامدىق ومىردە بولىپ جاتقان كەيبىر ۇردىستەرگە باعا بەرۋ.

بۇگىن قوعامنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس ەلىمىزدە «ەىكنشى رەسپۋبليكا» نەمەسە جاڭا قازاقستان ۇستانىمدارىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا الەۋمەتتىك-ساياسي رەفورمالار باستاۋ الىپ وتىر.

قوش كوردىك!

ادىلدىك، ۇلت تۇتاستىعىنا نەگىزدەلگەن وزگەرىستەر قازاق ەلىنىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ، دامۋىنا ۇلكەن ەكپىن بەرەتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان دا حالىق مۇددەسىنە ساي كەزەك كۇتتىرمەيتىن بىرقاتار ماسەلەلەر كۇن تارتىبىنە قويىلىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى بۇكىل حالىتىڭ نازارىن الىپ، ءارتۇرلى اڭگىمەلەرگە ارقاۋ بولعان تاقىرىپ قازاقستان استاناسىنىڭ «نۇر-سۇلتان» دەگەن قازىرگى اتاۋىن بۇرىنعا «استانا» دەگەن اتقا قايتا اۋىستىرۋ.

جالپى، الەمدىك تاريحتا استانالاردىڭ ورنىن  اۋىستىرىپ، اتىن دا وزگەرتىپ جاتاتىنى جاڭالىق ەمەس. ورتا عاسىرلاردا دا، بۇگىنگى زاماندا دا ءبىر قازاقستاننىڭ وزىندە سونداي ۇدەرىستەر كوپتەپ سانالادى. مىسالى، تۇركى زامانى مەن ۇلىستار كەزىندە بيلەۋشىلەردىڭ ءبىر ەمەس بىرنەشە وردا تىكەنى بەلگىلى. ءتىپتى اق وردا بيلەۋشىلەرى ءوز مەملەكەتىنىڭ ورتالىعىن ەرتىس وڭىرىنەن سىر بويىنا اۋىستىرعان بولاتىن. ال حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ولكەسىنىڭ ورتالىعى بىرنەشە رەت اۋىسقان جوق پا؟! ورىنبور – قىزىل-وردا – الماتى – حح عاسىردىڭ اياعىندا اقمولا.

ءجا، استانالاردىڭ ورىن اۋىستىرۋى مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى الەۋمەتتىك، ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايىنا بايلانىستى. ول قاجەتتىلىكتەن تۋادى. ال، استانا اتىنىڭ وزگەرۋى ەرەكشە قۇبىلىس. ول ەل ىشىندەگى جاعدايمەن، ساياسي احۋالمەن تىكەلەي بايلانىستى.

مىسالى، اقمولا – تسەلينوگراد – استانا – نۇر-سۇلتان – ءبارى ءبىر قالانىڭ وزگەرگەن اتتارى. ءار اتاۋدىڭ ارتىندا قازاقستاننىڭ ءجۇرىپ وتكەن تاريحي جولى مەن ۇلت تاعدىرى جاتىر. وتارلىق كەزەڭ، توتاليتارلىق، ۆاليۋنتاريستىك جۇيە جىلدارى، تىڭ ناۋقانى، تاۋەلسىزدىك، اۆتوكراتيا مەن ديكتاتۋرا...

مىنا ءبىر قىزىق فاكتىگە نازار اۋدارايىقشى. 1922 جىلى پەروۆسك قالاسى اتاۋى ورنىنا بۇرىنعى اقمەشىت دەگەن ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋى بەرىلدى. ال،  1925 جىلى ونىڭ اتى قىزىلوردا بولىپ قايتا وزگەرتىلىپ، 1929 جىلعا دەيىن ول قازاقاكسر-ءنىڭ استاناسى مىرتەبەسىنە يە بولدى. بۇل اتاۋلار دا قىزىلوردا قالاسى مەن ءوڭىرىنىڭ تاريحىنان سىر شەرتەدى.

اسىرەسە قىزىلوردا دەگەن اتتى الايىقشى. بۇل 1920-جىلدارى قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىندا ۇلكەن يدەيالىق تالاس-تارتىستىڭ بولعانىن اڭعارتادى. (ايتپاقشى، وسىنداي تالاستاردىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ تاعى ءبىر ورتالىعى بولعان تاشكەنت قالاسىنان ايىرىلىپ قالدىق). اقىرى رەۆوليۋتسيالىق ينتەلليگەنتسيا «قىزىل» دەگەن ءسوزدى، ال الاش ينتەلليگەنتسياسى «وردا» دەگەن ءسوزدى قوسقانىنا رازى بوپ، ەكى جاق ءبىر بىتىمگە كەلگەن سياقتى.

قازاق نە نارسەگە ات قويسا دا ىرىمداپ، قيسىنمەن، اقىلمەن قويعان. «قازاقتار ات قويعىش» دەگەندى تالاي ەستىگەن شىعارسىزدار. ونداي قازاقتار قازىر قايدا؟! وكىمەت جانىنان وندايلاردىڭ قاراسى دا كورىنبەيدى.

ايتپەسە، بۇگىن ەل استاناسىنىڭ اتىن قايتادان بۇرىنعى ەسكى «استانا» اتاۋىنا وزگەرتۋىڭ قانداي قيسىن بار. اتاۋىن وزگەرتۋ قاجەت ەكەنىندە داۋ جوق. بىراق باسقا، زامان تالابىنا ساي جاڭا ات تابا الماعانىمىز وزىمىزگە سىن ەمەس پە؟! باياعىدا اقمولانى استانا دەپ وزگەرتكەندە «بالانىڭ اتىن بالا قويدىق» دەپ اكەمىز كۇلۇشى ەدى.

جاڭا قازاقستان – ەكىنشى رەسپۋبليكا ومىرگە كەپ جاتقاندا ەسكى اتاۋدا نە ءمان قالدى دەسەڭىزشى؟! ول دا وتپەلى كەزەڭدە كەزدەيسوق قويىلعان اتاۋ ەمەس پە؟ بىرەر جىلدان كەيىن ونىڭ اتىن قايتادان مول شىعىن شىعارىپ قايتا وزگەرتەتىنىمىز ءسوزسىز! ودان دا جاڭا قازاقستانعا ءبىرجولى ءمان-معىناسى اسقاق، ماڭگى ورنىقتى ەتىپ جاڭا اتاۋ تاۋىپ وزگەرتكەن دۇرىس ەمەس پە؟!

بىلەسىز بە، ەل استاناسىنا «جۇرتتا قالعان» ەسكى اتاۋدى قايتالاپ قويۋ  ىرىمعا جامان! «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما!» دەگەن بار. وزىمەن كەتسىن! ەگەر قازاققا سەنبەسەڭدەر ورىستىڭ «ستاروە تياەت» دەگەن دە ءسوزى بار.

سودان مىنانداي سۇراق تۋادى. ءبىز نەگە ەسكى-قۇسقىعا سونشالىقتى اۋەسپىز؟! بىزدە  وكىمەتتە تاريحتان ساباق الاتىن، بولاشاقتى بولجايتىن ازاماتتاردىڭ قالماعانى ما؟

بۇل ءۇردىس ءبىر-اق نارسەنى اڭعارتادى. بۇل قازاقستان وكىمەتى قابىلەتسىز دەگەن ءسوز. سوندىقتان دا جاڭا قازاقستان قۇرىپ جاتقاندا ودان جاڭا باستاما شىعادى دەپ كۇتۋ ابەستىك. نەگە؟ ويتكەنى ولار كەشە عانا اتىن «امانات» دەپ وزگەرتكەن بۇرىنعى چينوۆنيكتەر پارتياسىنىڭ وكىلدەرى. ولاردىڭ مەملەكەت بيۋدجەتىنە قالاي يە بولعانىن، قارجىنى وڭدى-سولدى قالاي جۇمساعانىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. اسىرەسە جيىن-تويلار  وتكىزۋدە، قالا-كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋدە  ولار الدىنا جان سالمايدى.

سوندىقتان دا ەگەر ءبىز ءوزىمىزدى مەملەكەتشىل ازامات رەتىندە بىلسەك، وندا قازاقستان استانسىنىڭ اتاۋىن زيالى قاۋىم تالقىسىنا سالىپ، بۇدان بىلاي وزگەرمەيتىندەي ەتىپ ءبىر-اق رەت قويۋىمىز كەرەك.

ءبىزدىڭ بيلىك ەلىكتەگىش قوي. اسىرەسە بيلىك جانىندا جۇرگەن كوسوپوليت-گلوباليستەر اقش قالالارىنىڭ قوسارلانىپ دەفيس ارقىلى جازىلاتى اتاۋلارىنا قاتتى اۋەس كورىنەدى. ونداي قوسارلانعان اتاۋ كەرەك بولسا جاڭا استانا ءۇشىن ونداي اتاۋ بىزدەن دە تابىلادى. وكىمەتكە، ەل تالقىسىنا استاناعا ەكى جاڭا اتاۋ ۇسىنىپ وتىرمىن:

- سارى-ارقا (قازاق دالاسىنىڭ ەكىنشى اتاۋى)

- الاش-وردا («الاش» قازاق مەملەكەتتىگىن جاڭعىرتقان اتاۋ)

ارمان ءجۇمادىل، ت.ع.ك.،

ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ين-ىڭ جعق.، قبتۋ پروفەسسورى

Abai.kz