نۇرسۇلتان ءابىشۇلى قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىنىڭ 30 جىلدىق تاريحىنداعى ماڭىزدى ءارى باستى تۇلعا بولدى. الايدا قاڭتار قاسىرەتىنەن كەيىن ونىڭ مارتەبەسى مەن قۇزىرەتتەرىنەن، باس قالاداعى اتىنان بىرتىندەپ باس تارتىپ جاتىرمىز. وعان ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلار اسەر ەتكەن بولار. بىراق، وعان نەگىز بولاتىن قانداي ءبىر مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇستانىم جوق. ويتكەنى، قازىرگى ۋاقىتتا ءبىرىنشى پرەزيدەنتكە تاريحي تۇرعىدا باعا بەرىلمەدى. تاريحي تۇرعىدا باعا بەرۋ دەگەنىمىز – تۇلعانىڭ اتقارعان ىسىنە بيلىكتىڭ ديالەكتيكالىق تۇرعىدا مەملەكەت كولەمىندە كوزقاراس قالىپتاستىرۋى جانە حالىققا ايقىنداپ بەرۋى. وندا زاڭدىق-قۇقىقتىق ۇستانىمدار ەمەس، تاريحي ولشەم باسىم بولادى. بۇنداي باعا بەرۋ كوشباسشىلارعا تاريحتان بەرى، ءار ەلدە بەرىلىپ كەلەدى.

مەن تاريحي تۇرعىدا باعا بەرۋدى ەكى تۇرگە بولەمىن. ءبىرى – بيلىكتىڭ سول تۇلعا تۋرالى قورىتىندى ۇستانىمى مەن باعاسى. ەكىنشىسى – حالىقتىڭ ول تۇلعاعا قاراتقان كوزقاراسى. الدىڭعىسىنا قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ كوسەمى، قحر قۇرۋشى ماۋ-دى مىسال ەتۋگە بولادى. ول جۇرگىزگەن باسقا ناۋقانداردى ايتپاعاندا، ءبىر عانا «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتالاتىن ساياسي ناۋقانى 10 جىلعا جالعاسىپ، مەملەكەت اسا زور شىعىنعا ۇشىرادى. ونداعان مىڭ ادامدار ءولتىرىلدى جانە قۋعىندالدى. ءوندىرىس، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ تولىقتاي كۇيرەدى. الايدا، كەيىنگى بۋىن مەملەكەت باسشىلارى وعان: "ماۋ جولداستىڭ باسشىلىق ەتىپ جۇرگىزگەن «مادەنيەت توڭكەرىسى» مەملەكەت ءۇشىن وتە ۇلكەن داعدارىس اكەلگەن قاتەلىك بولسا دا، بىراق ونىڭ مەملەكەتتى قۇرۋ مەن دامىتۋداعى ەڭبەگى ونان دا زور"-دەپ تاريحي باعاسىن بەرىپ «اقتاپ» الدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىتاي اقشاسىندا تەك قانا ماۋ-دىڭ سۋرەتتەرى تۇر. ەكىنشىسىنە كۇنى كەشە ومىردەن وزعان ۇلىبريتانيا پاتشايىمى ءىى ەليزاۆەتا جاقسى مىسال بولادى. وعان دەگەن حالقىنىڭ قۇرمەتى قانداي جوعارى ەكەنىن كورىپ، ريزا بولىپ وتىرمىز. بيلىكتىڭ بەرگەن تاريحي باعاسى مەن حالىقتىڭ بەرگەن باعاسىندا ۇقساماستىق بولۋى تابيعي. سەبەبى، بيلىك ساياسي ءمان-ماعىناعا كوڭىل بولسە، حالىق شىنايى بەينەسىن باسشىلىققا الادى.

ەل تاريحىندا شەشۋشى ءرول اتقارعان تۇلعالارعا تاريحي باعا بەرۋدە ۇلى فيلوسوف سوكراتتىڭ «ديالەكتيكا تەورياسى» بويىنشا قاراما-قارسى كوزقاراستاردىڭ پىكىر تالاستارىنىڭ ديالوگى نەگىزىندە اقيقاتقا جەتۋگە تالپىنۋ تۇرعىسىنان قاراۋىمىز ءادىل بولاتىن سەكىلدى. سوندىقتان ءبىز ءبىرىنشى پرەزيدەنتكە باعا بەرۋدە، ونىڭ پرەزيدەنت رەتىندە قازاقستاننىڭ بارلىق باسقارۋ سالالارىنداعى ەڭبەگىن تارازىلاۋىمىز كەرەك. ونىڭ ەڭ باستى جىبەرگەن كەمشىلىگى - ەكونوميكالىق جاقتاعى تاجىريبەسىزدىگىنىڭ سالدارلارى ەكەنىن كورەمىز. بۇل كەمشىلىكتىڭ باستاۋى - جەكەشەلەندىرۋدەگى ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ دۇرىس بولماۋىنان باستاۋ الىپ، ودان كەيىنگى كەزدەگى ونەركاسىپ پەن بيزنەستە «ورتا ازيادا نەمەسە تمد ەلدەرىندە تەڭدەسى جوق، ءتىپتى الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن» دەلىنەتىن گيگانتيزم ۇستانىمىمەن جالعاسىن تاۋىپ جاتتى. ناتيجەسىندە كۇندەلىكتى قاجەت سان-ءتۇرلى تۇرمىستىق بۇيىمداردى وندىرۋگە شىنايى ءمان بەرىلمەدى. وعان قىتايدىڭ ارزان باعالى تاۋارلارىنىڭ دا نارىقتى جاۋلاپ الۋى دا اسەر ەتتى. گيگانتيزمنەن گورى، حالىق ءۇشىن قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى زور ەدى. الايدا، باعىت باسقا ارناعا بۇرىلىپ كەتتى دە حالىق كۇتكەندەي ەكونوميكالىق ءوسىم بولماي، اقشا قۇنسىزدانىپ، جۇمىسسىزدىق ەتەك الىپ، ينفلياتسيا شارىقتادى.

ال ن.ءابىشۇلىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ العاشقى كەزدەرىندەگى ىشكى، سىرتقى ساياسات، حالىقارالىق قاتىناستار، قارۋلى كۇشتەر، شەكارانى بەكەمدەۋ، شەتەلدەن قانداستاردى كوشىرۋ، «بولاشاق» باعدارلاماسى، ەل استاناسىن الماتىدان استاناعا كوشىر جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىن حالىق جىلى قابىلداعان. ءبىز ءبىرىنشى پرەزيدەنتكە تاريحي باعا بەرۋدە وسىنداي ديالەكتيكالىق تەوريا تۇرعىسىنان، جىبەرگەن كەمشىلگى مەن سىڭىرگەن ەڭبەگىن جارىستىرىپ باعالاۋىمىز قاجەت. ونىڭ ەكونوميكانى دامىتۋداعى ساياساتىنىڭ سوڭىندا ساتسىزدىككە ۇشىراۋىنىڭ باستى سەبەبى: ن.ءابىشۇلى – كەڭەس وداعىنىڭ جوسپارلى ەكونوميكاسى تاربيەسىندە جەتىلگەن ساياساتكەر، بىراق نارىقتىق ەكونوميكانىڭ زاڭدىلىعىن مەڭگەرگەن ەكونوميست نەمەسە قارجىگەر ەمەس. ءبىز ماسەلەنى وسى تۇرعىدان بولە-جارا قاراستىرساق ءبىراز دۇنيەگە كوز جەتكىزە الامىز. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلىمىزدە، ءتىپتى كەڭەس وداعى تەرريتورياسىندا نارىقتىق ەكونوميكانى بىلەتىن بىلىكتى ماماندار وتە تاپشى بولدى. سوندىقتان جەكەشەلەندىرۋدە اعاتتىقتار كەتتى. بىراق، ونىڭ بارلىق جاۋاپكەرشىلىگىن ءبىر ادامنان ىزدەۋ لايىقتى بولماس. سول كەزدەگى وكىمەت باسى، مينيسترلەر، ءار دارەجەلى اكىمدەردىڭ دە، ءتىپتى ۇجىمدىق شارۋاشىلىق (كولحوز، سوۆحوز) باسشىلارىنىڭ دا بەلگىلى دەڭگەيدە جاۋاپكەرشىلىگى بار ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. بىراق، ارينە باستى تۇلعا رەتىندە ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ الاتىن جاۋاپكەرشىلىگى باسىم ەكەنى داۋسىز.

ءبىز سەكىلدى قاراپايىم حالىق ءۇشىن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ جۇمىسىنداعى سان-الۋان قيىندىقتارى، كۇرەستەرى، شارشاپ-شالدىعۋى بەلگىسىز. بىزگە بەلگىلىسى – بازارداعى تۇرمىستىق تاۋار مەن ازىق-تۇلىك پەن باسپانا باعاسىنىڭ كوتەرىلۋى، ايلىقتىڭ ءوسۋى نەمەسە جولدىڭ، مەكتەپ پەن ەمحانانىڭ جاعدايى سەكىلدى كۇندەلىكتى كورىنىستەر. سەبەبى، حالىققا كەرەكتىسى وسىلار. ال بۇلار قولجەتىمسىز نەمەسە ادىلەتسىز بولعاندا باسشىلاردىڭ ساياساتتاعى ەڭبەكتەرىنىڭ قۇنى كوك تيىن بولىپ شىعا كەلەدى. انىعى سول – لاۋازىمى بيىك ادامنىڭ ءمىنى دە سونشا ۇلكەن كورىنەدى. ويتكەنى، ونىڭ بەرەر پايدا-زيانى دا زور. «ەشتەڭە ىستەمەگەن ادام عانا قاتەلەسپەيدى. قاتەلەسۋدەن قورىقپاڭىز، قاتەنى قايتالاۋدان قورقىڭىز» -دەگەن ەكەن تەودور رۋزۆەلت. ماسەلە سول –نازارباەۆ مەملەكەت باسىنا قيىن كەزەڭدە كەلدى، كۇردەلى شەشىمدەر قابىلداۋعا تۋرا كەلدى، قاتەلەسۋى دە ابدەن مۇمكىن بولدى. بىراق ول قاتەلىگىنەن ساباق الدى ما؟ ماسەلە سوندا.

ال كوپشىلىكتىڭ شىدامىن تۇگەتكەن جەمقورلىق تاقىرىبىنا كەلەتىن بولساق، سىبايلاستىق، وتىرىك مالىمەت بەرۋ، جوعارعىعا جارامساقتانۋ كەڭەس كەزىندە بار دەرت ەدى. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنداعى ەڭ باستى سەبەپتىڭ ءبىرى دە سول بولعان. ونى ەگەمەندىك العان سوڭ نارىقتىق قاتىناستارمەن بىرگە كەلگەن «جاڭالىق» دەۋدىڭ قاجەتى جوق. الايدا، جەمقورلىقتىڭ وسۋىنە جۇيەنىڭ اسەرى دە بولدى. جەمقورلىقتىڭ الەۋمەتتىك سالالاردان، ەكونوميكالىق سالاعا ءوتۋى وتاندىق ءوندىرىس پەن حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن تىعىرىققا تىرەدى. ال وعان ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ۇلتتىق ەكونوميكانى نارىقتىق جولمەن دامىتۋ ءۇشىن ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قاجەت بولۋى تۇرتكى بولدى. مىنە وسى كەزدە بيلىكتەگى جانە ولارعا جاقىن ادامداردىڭ بيزنەسپەن اينالىسۋ تاريحى باستالدى. بۇعان الدىمەن مەملەكەتتىڭ مۇددەلى بولسادا، ول مۇددەلىلىك – تازا ءارى باسەكەلەستىكتى تالاپ ەتەتىن شىنايى نارىقتىق زاڭدىلىقتارعا بوي ۇسىنۋدان، مەملەكەتتىك مۇددەنى جوعارى قويۋدان، قالتاسىن قامپيتۋدى كوزدەيتىن جەكە مۇددەنىڭ اياسىنا ءوتىپ كەتتى. ولار بۇل مۇمكىندىك پەن ءۇمىتتى اقتاي الماي قالدى. ناتيجەدە جەمقورلىق جەلدەي ەستى. بىراق، ءوز ەڭبەگى مەن تابىسقا جەتكەن ازاماتتاردىڭ دا بار ەكەنىن ماقتانا ايتامىز. الايدا ولار ساۋساقپەن سانارلىق ەدى. سوڭىندا پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ايتقانداي:«قازاقستان بايلىعى 163 وليگارحتاردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتتى». ن.ءابىشۇلى ەل تۇتقاسى رەتىندە وعان جول بەرمەۋى كەرەك ەدى. حالىقتىڭ باستى نارازىلىعى دا وسىندا.

تۇلعاعا تاريحي باعا بەرۋدىڭ قاجەتتىلىگى سول اداممەن تىكەلەي قاتىسى بار جاعدايلاردا بىردەن كوزگە شالىنادى. مىسالى، جاقىندا ەلىمىزدە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا تىكەلەي قاتىستى ەكى شارا وتكەندە "جۇمباق جاسىرىلعانداي" بولدى. ءبىرى – الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ 7-ءشى كەزەكتى سەزى. بۇل سەزدىڭ اۆتورى جانە ونى 2003 جىلدان بەرى سان مارتە وتكىزگەن ادام – ن. نازارباەۆ بولاتىن. الايدا، بۇل جولعى باس قوسۋعا ول كىسى كەلمەدى. سەبەبى انىق ەمەس. ول كىسى كەلىپ قاتىسسا قالاي بولار ەدى؟. قاتىسقاندا حالقىمىزدىڭ ىشكى سىيلاسىمدىلىعى مەن ءوزارا قۇرمەتى شەتەلدىك قوناقتارعا وي سالار ەدى. ەكىنشى شارا – استانا اتىنىڭ قايتا ورالۋى. بۇل قالانىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا كۇش-جىگەرىن سالعان ادام سول ەدى. قىسقا ۋاقىت ىشىندە اتى الىنىپ تاستالدى. العاش نۇر-سۇلتان بولىپ وزگەرگەندە، حالىقتىڭ نارازىلىعىن ەسكەرمەي، قوس قولداپ كەلىسىم بەرگەن دەپۋتاتتار مەن كەيبىر زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەندى «تاريحي ادىلدىك ورنادى»-دەپ جارىسا ايتىپ، جازدى. قوس پالاتالى پارلامەنت دەپۋتاتتارى ءبىر اۋىزدان كەلىسىم بەردى. مەنى تاڭىرقاتقانى دا، وسى ماقالانى جازۋعا دا تۇرتكى بولعانى وسى بولدى. سوندا حالىق قالاۋلىلارىنىڭ ءوز ۇستانىمى، جەكە كوزقاراسى جوق پا؟ ەش بولماعاندا ءبىرلى-جارىم ادام وزگەشە ءۇن قاتۋىنا بولادى عوي. وسىنىڭ باستى سەبەبى دە- تاريح باعا بەرىلمەۋىندە. الايدا، تاريحي باعا بەرۋگە ات سالاساتىن حالىق قالاۋلىلارى "ۇيا بۇزباس" ءتارتىپتى وقۋشىلارداي تەگىس قول كوتەرىپ وتىر. مەن بۇدان قايتالانعان ەسكى سارىندى كورگەندەي بولدىم. ەگەر وسىنداي بىرىڭعايلىق جالعاسىن تاۋا بەرەتىن بولسا، قازاقستاننىڭ جاڭارۋىنا ءالى ءبىراز ۋاقىت قاجەت بولار.

استانا اتىنىڭ وزگەرىسى ۇدەرىسكە اينالىپ، كەلەشەكتە تاعى دا وزگەرىپ جاتسا، ول دۇرىس ەمەس. ال قالا وزگەردى دەپ نازارباەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت، مەكتەپ، كوشە، اەروپورت اتتارىن وزگەرتۋدى ايتىپ جۇرگەن ازاماتتار دا بار. الايدا ول - تازا ساياسي ناۋقان بولارىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. وسىنداي جاعدايلار قايتالانباۋى ءۇشىن قالاعا، كوشەگە ات بەرۋدە ادامنىڭ ەسىمىن ەمەس، قاسيەتتى قازاق جەرىنىڭ تاۋ-سۋى، ورمان-كولى، قالاسى مەن دالاسىنىڭ اتىن بەرۋدى دامىتۋىمىز كەرەك.

ءسوز سوڭىندا ايتپاعىم – مەملەكەتتىڭ دامۋىندا بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق اۋاداي قاجەت. ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ اياقاستى ورىن الۋى حالىقارالىق دەڭگەيدە ەلدىڭ يميدجىنە كەرى اسەر ەتەدى. ال ونىڭ نەگىزگى اتريبۋتتارى سانالاتىن اتا زاڭى، استانا اتى ءجيى وزگەرەتىن بولسا، وندا مەملەكەت اتى، ءان ۇرانى، ەل تاڭباسى مەن تۋى دا وزگەرىسكە ءجيى ءتۇسىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ال مەملەكەت تاريحىنداعى كەز-كەلگەن باستى تۇلعا ءوز ورنەگىمەن تاريحتا قالادى. سوندىقتان قالاي بولماسىن نازارباەۆ قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا قالدى. ول ءبىزدىڭ تاريحىمىز، ءبىز ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز جوققا شىعارا المايمىز. ال تاريحي باعا بەرۋدى بولاشاقتىڭ ەمەس، بۇگىنگى كۇننىڭ ەنشىسىنە قويۋ كەرەك. بولماسا، ساياسي تۇرعىداعى "وتپەلى شاقتىڭ" كولەڭكەسى سەيىلمەيدى. ال ول حالىق كوڭىلىنە كوپ سۇراق ۇيالاتىپ، بەلگىسىزدىككە باستاي بەرەدى.

قاستەر سارقىتقان
اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz