«اقىرزامان بولاردا دۇنيەنى قارا قىتاي قاپتايدى».

بابالار ءسوزى

 

جاقىنىڭا جۇرگەندە جاتتاي نالىپ،

جىلميعان جۇرت جەرىڭدە قاپتايدى انىق.

قولايسىزداۋ قوناعىڭ تورگە شىقتى،

ۇلگىرگەنشە كەرمەگە ات بايلانىپ.

كەر ات بايلاپ قازاقتىڭ كەرمەسىندە،

كۇن اينالىپ جەتكەنشە كەڭ بەسىنگە،

الدارقاتىپ رۋحىڭدى جەڭبەسىن دە.

قاراعاي باسىن شورتان شالار دەگەن،

اسان شال كوڭىل ايتىپ كەلمەسىن دە.

بۇل ولەڭدى مەن بەس جىل بۇرىن جازعانمىن. تۇرتكىسىز وي قوزعالمايدى، تولقۋسىز ولەڭ جازىلمايدى. رەسپۋبليكامىزداعى مەگەجىندەي مەكىرەنگەن ورىس ءتىلدى ءبىر باسىلىمنىڭ بولماعىر بولجامى ونسىز دا كوكىرەگىمدى سىزداتىپ، سۇيەگىمدى سىرقىراتا باستاعان سىزداۋىقتى اشا تۇياعىمەن جانشىپ وتكەندەي تەڭسەلتىپ كەتىپ ەدى. سونداعى بولجامىنىڭ سىقپىتى مىناۋ: «قازاقستاندا قازىر بەس ءجۇز مىڭداي قىتاي بار. ەندى ون بەس جىلدان كەيىن مۇنداعى قىتايلاردىڭ سانى قازاقتاردان الدەقايدا كوپ بولادى». بۇل نە؟  بۇل بولجام. دەمەك، جان شوشىتارلىق بولسا دا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وسىنداي بولجام جاساۋعا نەگىز بار بولعانى عوي.

«اقىرزامان بولاردا دۇنيەنى قارا قىتاي قاپتايدى».

بابالار ءسوزى

 

جاقىنىڭا جۇرگەندە جاتتاي نالىپ،

جىلميعان جۇرت جەرىڭدە قاپتايدى انىق.

قولايسىزداۋ قوناعىڭ تورگە شىقتى،

ۇلگىرگەنشە كەرمەگە ات بايلانىپ.

كەر ات بايلاپ قازاقتىڭ كەرمەسىندە،

كۇن اينالىپ جەتكەنشە كەڭ بەسىنگە،

الدارقاتىپ رۋحىڭدى جەڭبەسىن دە.

قاراعاي باسىن شورتان شالار دەگەن،

اسان شال كوڭىل ايتىپ كەلمەسىن دە.

بۇل ولەڭدى مەن بەس جىل بۇرىن جازعانمىن. تۇرتكىسىز وي قوزعالمايدى، تولقۋسىز ولەڭ جازىلمايدى. رەسپۋبليكامىزداعى مەگەجىندەي مەكىرەنگەن ورىس ءتىلدى ءبىر باسىلىمنىڭ بولماعىر بولجامى ونسىز دا كوكىرەگىمدى سىزداتىپ، سۇيەگىمدى سىرقىراتا باستاعان سىزداۋىقتى اشا تۇياعىمەن جانشىپ وتكەندەي تەڭسەلتىپ كەتىپ ەدى. سونداعى بولجامىنىڭ سىقپىتى مىناۋ: «قازاقستاندا قازىر بەس ءجۇز مىڭداي قىتاي بار. ەندى ون بەس جىلدان كەيىن مۇنداعى قىتايلاردىڭ سانى قازاقتاردان الدەقايدا كوپ بولادى». بۇل نە؟  بۇل بولجام. دەمەك، جان شوشىتارلىق بولسا دا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وسىنداي بولجام جاساۋعا نەگىز بار بولعانى عوي.

قىتايلار دۇنيەنى باسىپ بارادى. الەمدە بۇگىن قىتاي جۇرمەگەن جەر جوق. بۇلار وتە كوپ حالىق. قىتايلاردىڭ اتامەكەنىندەي بولىپ كەتكەن ازيا ەلدەرىن ايتپاعاندا امەريكا، ەۋروپا، رەسەيدىڭ شىعىس ايماعى تۇگەلدەي قىتاي ەكسپانسياسىنىڭ استىندا قالدى. سوڭعى وتىز جىل كولەمىندە دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن قىتاي ەكونوميكاسى ايدى اسپاننان ءبىر-اق شىعارعانى شىندىق. ءتۇرلى سالالارداعى ءوندىرىس ورىندارى، اۋىل شارۋاشىلىعى اسا قارقىندى دامىدى. عارىشتى كەڭىنەن يگەردى. زاماناۋي تەحنولوگيالاردى ەرەكشە مەنگەردى. قۋاتتى يادرولىق دەرجاۆاعا اينالدى. ءدۇيىم دۇنيە قىتايمەن ساناساتىن بولدى. ونىڭ سىرتىندا قۇمىرسقاداي قۇجىناعان حالىق وزگە ەلدەرگە قاپتاپ قونىس اۋدارىپ، بار الەمگە قاناتىن جايدى. بۇل ۇدەرىس جىل وتكەن سايىن كۇش الىپ كەلەدى. وزگە ەلگە اياعى جەتكەن قىتايلار امالداپ سول ەلدىڭ ازاماتتىعىن الىپ، كەرى قايتپاۋدىڭ قيلى جولدارىن قاراستىرۋدا. مىسالى، قىتايلار اقش-تى جارتىلاي باسىپ الدى دەسە دە بولعانداي. ازاماتتىق-قۇقىقتىق ەل بولعاندىقتان امەريكا زاڭدارى ولاردىڭ ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وتە قولايلى بولىپ وتىر. قىتايداعى امەريكا كونسۋلدىقتارىنا لاجى بولسا قىتايلاردى مۋحيتتان اسىرماۋ تۋرالى ىشتەي تاپسىرما بەرىلگەن. بىراق كوپتىڭ اتى كوپ. ميلليوننان بىرەۋ وتكەندە دە جىل سايىن ءبىراز قىتاي امەريكانىڭ جەرىن باسادى. ەندىگى ماقسات قايتكەندە دە كەرى قايتپاۋ، تابان تىرەپ، تامىر بايلاپ قالۋ. امەريكاعا جەتىسىمەن-اق قىتايلار ايەلىنىڭ جاتىرىنا ۇرىق سالادى ەكەن. توعىز اي، توعىز كۇندە ومىرگە ءسابي كەلەدى. دارىگەرلەر مۇقيات تەكسەرەدى. ۇرىق امەريكا جەرىندە سالىنعان. دەمەك تۋىلعان بالا زاڭدى تۇردە اقش ازاماتى بولىپ سانالادى. تۋعان بالاسى اقش ازاماتى بولعاندىقتان ەكى-ءۇش جىل ىشىندە ونىڭ اتا-اناسىنا سول ەلدىڭ ازاماتتىعى بەرىلەدى. ال اقش ازاماتى بولۋ دەگەن ءسوز سەنىڭ ازاماتتىق قۇقىعىڭدى امەريكا زاڭدارى قورعايدى دەگەندى بىلدىرەدى. مىنە، ەسەپ!

بۇل تۇرعىدان العاندا شەتتەن كەلگەن ءتىرى پەندەگە ازاماتتىق بەرمەيتىن اراب امىرلىكتەرىنىڭ ۇپايى تۇگەل. بىراق مۇندا دا ۋاقىتشا جۇمىسقا جالدانعان قىتايلار ءورىپ ءجۇر.

قازاقستاندا جوعارىداعى بولجامنىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىنە كۇن وتكەن سايىن كوز جەتە باستاعانداي. توپ-توپ بولىپ كوكتوبەدە جايراڭداپ جۇرگەن قىتاي، شىمبۇلاقتا سايرانداپ جۇرگەن قىتاي، باراحولكادا ويرانداپ جۇرگەن قىتاي، مەيرامحانامىزدا تايراڭداپ جۇرگەن قىتاي. ءشۇلدىر-ءشۇلدىر ەتەدى. كۇلمەڭ-كۇلمەڭ ەتەدى. جىلميىپ، جىمسيىپ، ءوزارا تۇسىنىكسىز بىردەڭەنى شۇلدىرلەپ جىرق-جىرق، تىرق-تىرق كۇلىسىپ جاتقانى. «بۇل بايعۇستار بوتەن ەلدە ءجۇرىپ نەمەنەسىنە جەتىسىپ كۇلەدى ەكەن؟» دەپ ويلايمىن. «باقسام باقا ەكەن» دەگەندەي، اڭداسام مەنىكى انشەيىن وي سياقتى. بوتەن جەر دەپ ايىلىن جيىپ، قىسىلا قوياتىن بۇلار ەمەس. مەكتەپتەرىندە سانالارىنا سىڭىرگەندەي «اتا-باباسىنىڭ ەجەلگى  جەرىندە» الشاڭ باسىپ ءجۇرۋدى ارمانداپ جەتكەنگە ۇقسايدى. تۇرلەرىندە تيتتەي قىسىلۋ، قىمسىنۋ بولسايشى. جوق. كەرىسىنشە، ولاردىڭ كەۋدەمسوق قىلىقتارىن كورگەن قازاقتار ءبىرتۇرلى جاسىپ، ءوزىن قوراش سەزىنە تۇسەتىندەي. تالاي عاسىر ورىستىڭ ەزگىسىندە بولىپ، «اۋىزى تۇكتى كاپىردىڭ» قاباعىن باعىپ ء(الى دە سولاي), جالتاق، جاركەش كۇنگە ەتى ءولىپ كەتكەن قازاقتىڭ مي قۋىسىنا دەندەپ ەنىپ، ايىقپاس كەسەلدەي جابىسىپ العان قۇلدىق سانا بەلگىلەرى قايتادان قاۋ ەتە تۇسەتىندەي. ەرەنقابىرعانىڭ ارعى جاعىنان ايبار سەزدىرگەن التى باستى ايداھاردىڭ مىسى باسا تۇسەتىندەي.

ءومىر بولعان سوڭ ءارتۇرلى جاعدايدا ءارتۇرلى ادامدارمەن كەزدەسەسىڭ. بىلتىر داعدارىس دىڭكەلەتە باستاعان سوڭ الماتىداعى ءبىر پاتەرىمدى ساتپاق بولدىم. ءوزىمىزدىڭ قاراكوز قارىنداسىمىز پاتەردى كورۋگە كەلدى. جاپ-جاس. جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي سۇلۋ. ەلىكتىڭ لاعىنداي ويناقتاپ تۇر.

- مەن ازىرگە قاراي تۇرايىن. كۇيەۋىم جۇمىسباستى كىسى. جارتى ساعاتتان كەيىن كەلەدى،-دەدى. جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ باعاسى قۇلديلاپ، وتپەي جاتقان تۇسى. «ساتىپ الا قويسا جاقسى بولار ەدى» دەيمىن ىشتەي. سارعايتىپ كۇيەۋى دە كەلدى. ماسساعان! جاسى الپىستى القىمداعان قىتاي ازاماتى ەكەن. «مىنە، ناعىز ەركەك!» قىردىڭ قىزىل كيىگىندەي بوپ ويناقتاپ تۇرعان قارىنداسىمنىڭ مۇرنىنان سۋ كەتىپ، ءمىنايى كۇيگە ەنىپ، ءمۇلايىم بولا قالعانى. «شالىنىڭ»  استى-ۇستىنە ءتۇسىپ ءولىپ بارادى. ساقاۋ ورىسشاسىمەن مىڭگىرلەگەن قىتاي اياعىن شەشپەي تورگى بولمەلەردى ارالاپ كەتتى. ءۇي ەگەسى دەپ مەنى كوزىنە دە ىلەر ەمەس. اشۋىم كەلدى.

- سيكولكو پروستە؟- دەدى قىتاي. ىزاعا بۋلىعىپ تۇرعام. جارىلىپ كەتتىم.

- يا ۆام كۆارتيرۋ نە پرودام. ۋحوديتە!- دەپ ەسىكتى نۇسقادىم. اڭىرىپ قالعان قىتاي: «شيتو س ۆامي؟ شيتو س ۆامي؟» دەگەن كۇيى كوزىن جىپىلىقتاتىپ شىعا بەرىسكە بەتتەدى. كورەسىنى قارىنداسىمنان كوردىم. دولدانىپ، ايتپاعانى قالمادى.

- ساتپاساڭىز ساتۋسىز قالسىن. الماتىدا وتپەي تۇرعان پاتەر كوپ، بىرەۋىن الارمىز. ەندى مىنا كىسى قازاقتاردى «وتستالىي» حالىق دەپ ويلايتىن بولدى عوي. ءسىز بىلەسىز بە، ونىڭ كىم ەكەنىن؟ ول دۇنيە ءجۇزىن ارالاپ جۇرگەن ادام. ءسىز ونىڭ تىرناعىنا دا تۇرمايسىز.

- اينالايىن، ونىڭ كىم ەكەنىن بىلگىم دە كەلمەيدى. دۇنيەنى ارالاسا سولاي قاڭعىرىپ جۇرە بەرسىن. بار بىلگەنىڭ سول بولسا، سوڭىنان سەن دە كەت! مازامدى الما. بار!

ەسىك قاتتى جابىلدى. نامىسىم قاينادى.

جازدىگۇنى جوق ىزدەپ الماتىداعى «باراحولكاعا» بارا قالدىم. قاپتاعان قىتاي. ءتىلىن تۇسىنبەيمىن. بىردەڭە سۇراساڭ ءوزارا شۇلدىرلەسىپ، مازاق قىلعانداي كۇلەدى. زاتتارىنا كوز جۇگىرتىپ تۇر ەدىم ىڭىرشاعى اينالعانداي، جەلكەسىنە الا قاپ وڭگەرگەن ەكى قازاق جىگىتى كەلدى. قاپتارىن ءتۇسىرىپ، قىتايلاردان ەكى ءجۇز تەڭگە الدى. ءۇستى-باسى البا-جۇلبا. ابدەن قاجىعان. ەكەۋىن سوزگە تارتتىم.

- باۋىرىم، قاي جەردەنسىڭدەر؟

- مەن سەمەيدەن، مىنا بالا ارقالىقتان،- دەدى تارامىستاۋ بىرەۋى.

- مۇندا كوپتەن بەرى ىستەيسىڭدەر مە؟

- ەكى جىلداي بولدى. مىناۋ مەنەن بۇرىن كەلگەن.

- كۇنىنە قانشا تاباسىڭدار؟ كۇنكورىسكە جەتە مە؟

- ولمەستىڭ كۇنى عوي، اعا. تاماعىمىزدى ارەڭ اجىراتامىز. جاتار ورىنعا تولەۋ كەرەك. كيىم الۋ كەرەك دەگەندەي. كەيدە قارىزعا كىرىپ كەتەمىز.

- مىنا قىتايلار ەڭبەكتەرىڭە دۇرىس تولەي مە؟

- ءوي، بۇلار تيىنعا ءتىسىن سىندىرادى. كورىپ تۇرسىز عوي. ءبىر جۇككە ءجۇز تەڭگەدەن عانا بەرەدى. ودان ارتىق بەرمەيدى. بۇكىل بازاردا سونداي. قاراپ وتىرامىز با؟ الا قاپتى ارقالاي جونەلەمىز. كونكۋرەنتسيا كوپ. سەن اپارماساڭ، باسقا اپارادى. جان باعۋ كەرەك. قايبىر جەتىسكەننەن ءجۇر دەيسىز.

- وقىپ، جوعارى ءبىلىم الماعان سوڭ كورگەن كۇنىڭ وسى بولادى. نامىستانبايسىڭدار ما؟ جاپ-جاسسىڭدار. نەگە وقىپ المايسىڭدار؟

- وي، اعا-اي! اقىل ايتۋ وڭاي عوي. بازاردا  «ديپلوميروۆاننىي گرۋزچيكتەر» دە تولىپ ءجۇر. جۇمىس تاپپاعاسىن وسىندا كەلگەن. مەنىڭ وقىعىم كەلمەيدى دەيسىز بە؟ مەكتەپتى جاقسى-اق بىتىرگەم. وقۋدىڭ باعاسى اسپانداپ كەتتى. ءبىز سياقتى كەدەي-جارلىنىڭ بالاسىنا ەندىگى وقۋ قايدا؟ وعان قارجىمىز جوق. «باسقا سالسا باسپاقشىل» دەپ باسقا تۇسكەنىن كورەمىز ءدا.

- قىتايلار قاپتاپ كەتىپتى. كوپتەن مۇندا كەلمەپ ەدىم. مۇنشالىقتى كوبەيىپ كەتتى دەپ ويلاماپپىن،- دەدىم ىشكى كۇيىنىشىمدى شىعارىپ. سامبىرلاپ تۇرعان قارا بالا:

- ولاردىڭ كوپ بولعانى بىزگە جاقسى،- دەپ سالدى،- قىتاي كوپ بولسا، جۇمىس كوپ. تابىسىمىز كوبەيەدى. ارعى جىلى كوكتەمدە قىتاي جاقتى ءبىر اي جاۋىپ قويىپ ەدى، قانداي بولدىق؟ نانعا اقشا تاپپاي تەنتىرەپ كەتتىك قوي. سىزدەردىڭ قارىندارىڭىز توق. ەشتەڭە بىلمەيسىزدەر. ال ءبىز اشتان قاتا جازدادىق. سوندىقتان بىزگە ءبارىبىر. قىتاي كەلە مە، ءشۇرشىت كەلە مە، ايتەۋىر جان باعاتىن جۇمىس تابىلىپ تۇرسا بولدى. اش ادامعا نامىستىڭ نە كەرەگى بار؟

ءتۇپسىز شىڭىراۋعا قۇلاپ بارا جاتقانداي تەڭسەلىپ كەتتىم. اش ادام ەرتەڭىن ويلاي المايتىنىن ءبىلىپ تۇرسام دا «ءبارىبىر ەرتەڭگى كۇندى ويلاماي بولمايدى» دەگەننەن ارىگە بارا المادىم.

نامىس! نامىس! قايران نامىس!

اتيللانىڭ قىلىشىنىڭ جۇزىندەگى نامىس!

توميريس پاتشايىمنىڭ كوزىندەگى نامىس!

بەيبارىس بابامىزدىڭ كەگىندەگى نامىس!

كۇلتەگىننىڭ تاسقا ويعان  سوزىندەگى نامىس!

قالماقتىڭ باسىن سۇيرەتكەن نامىس!

جوڭعاردىڭ قابىرعاسىن كۇيرەتكەن نامىس!

الاشتىڭ ارداعىنا الاۋ بولعان نامىس!

جەلتوقساندا جاستارعا جالاۋ بولعان نامىس!

سەن جاسىپ قالعانبىسىڭ،  نار قازاقتىڭ نامىسى؟

جوق، جاسىما! سىلكىن! بەركىن! دالانىڭ جاس بارىسى!

نامىسسىز ءومىر تۇل. دەر كەزىندە قايرات قىلىپ، نامىس تانىتپاعان سىبىردەگى ۇساق ۇلىستار نە كۇيگە ءتۇستى؟ زاتى تۇگىل اتىن ۇمىتىپ كەتكەن جوق پا؟  الىپ يمپەريالار ەشكىمدى دە ايامايدى. قاپ تاۋلارىن قان قاقساتقان قاسىرەت نەدەن بولدى؟ اللانىڭ ءوزى ءور ەتىپ جاراتقان شەشەن حالقىنىڭ نامىسى اياققا تاپتالمادى ما؟ كوپتىڭ اتى كوپ، مىقتىنىڭ اتى مىقتى. از حالىق جەڭىلمەيدى، از حالىق قىرىلادى. بىراق نامىس جولىندا ولگەنگە نە جەتسىن! شەشەندەر سولاي ەتتى دە.

ءبىز از حالىقپىز. نامىسشىل، ءور حالىقپىز. ال قىتايلار كوپتەن دە كوپ. كوپ حالىق كوپتىگىن جاساپ نامىسىمىزدى اياق استى ەتپەس پە؟ «ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس، ەتەكتەن كەسىپ جەڭ بولماس» دەگەن بار. ولارعا قۇشاعىمىزدى ايقارا اشاقاندا قالىڭ ءنوپىردىڭ استىندا نامىسىمىزبەن بىرگە جانشىلىپ قالمايمىز با؟ «بىزگە شەكارانى ەمەس، ەسىكتى اشساڭىزدار بولعانى» دەيدى ەكەن قىتايلار. ەسىگىمىزدى شالقالاتا اشىپ تاستادىق. اينالدىرعان ون جىلدىڭ ىشىندە ەلىمىزگە جارتى ميلليونعا جۋىق قىتاي كىرىپتى. ولارعا ەتىمىز ۇيرەنە باستاعان سىڭايلى. قىزىمىز دا، ۇلىمىز دا سولاردىڭ ءسوزىن سويلەپ قالىپتى. بىرتە-بىرتە زامان سونداي بولدى دەپ، زيالىلارىمىز دا سولاردىڭ سويىلىن سوقپاس پا ەكەن؟ ءبارى مۇمكىن.

شىڭعىسحاننىڭ تۇسىندا مۇڭعۇلدار قىتايعا شاپتى. باسىپ الدى. قىتايدى شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي حان بيلەپ تۇردى. ول تۋرالى اتاقتى جيھانگەز ماركو پولونىڭ جازبالارىندا كوپتەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلەدى. قۇبىلايدىڭ قىتايدى نەشە جىل بيلەگەنى، ول ولگەننەن كەيىن مۇڭعۇلدار ول جەردە قانشا ۋاقىت تۇرعانى بەلگىسىز، ايتەۋىر جارتى عاسىر وتپەي-اق التىن ەلىندە شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ءىزى دە قالمادى. قىتايلار ولارعا قارسى سوعىسقان جوق، مۇڭعۇلدار كوپكە ءسىڭىپ عايىپ بولدى. جۇتىلىپ كەتتى. كوپتىڭ اتى كوپ دەگەن وسى.

ءبىر جاقىن تانىسىم شانحايدىڭ ىسكەر قىتايلارىمەن ورتاق جۇمىس باستاپتى. قىتايعا ءجيى بارادى. بارعان سايىن اۋىزىنىڭ سۋى قۇرىپ، تامسانىپ قايتادى. ونىڭ اڭگىمەسىن ءبارىمىز اۋىزىمىزدى اشىپ، كوزىمىزدى جۇمىپ تىڭدايمىز. شانحاي - ەرتەگى قالا سياقتى. تاڭداي قاعار دۇنيەسى كوپ. بىردە ازىلگە اينالدىرىپ الگى قىتايلاردان:

- وسى سەندەر بىزگە قارسى سوعىس اشىپ جۇرمەيسىڭدەر مە؟- دەپ سۇرادىم دەيدى تانىسىم. سويتسە قىتايلار:

- ءبىزدىڭ حالقىمىز جەر كوككە سىيماي جاتىر. سوعىسىپ قايتەمىز. وتىز ميلليون اسكەردى تۇتقىنعا بەرسەك ون التى-اق ميلليون حالقى بار قازاقستاننىڭ ءوزى دە ءبىر جاقتى بولماي ما؟ سوندا ءسىزدىڭ ادامدار ءبىر-ءبىرىن تاپپاي اداسىپ قالماي ما؟ سودان كەيىن قازاقتىڭ قىزدارىنىڭ تۋعانى تۇگەلدەي قىتاي بولماي ما؟  - دەپ كۇلىپتى. بۇل ءازىلدىڭ استارىندا تالاي بالە جاتىر. كوپتىگىن بۇلداپ وتىر عوي.

وي تىنىم بەرمەيدى. كوكىرەگىمدى شەرگە بولەپ، ولەڭ كەلەدى.

 

كۇرىش پەن بيداي

 

ەڭكۋ-ەڭكۋ ەڭسەرگەن،

ەر ۇستىندە تەڭسەلگەن،

ەل ەدىك-اۋ ەڭسەلى.

ەلىم، بيىك ەڭسەممەن

ءسۇيىپ وتەم مەن سەنى.

 

كەتپەسىن دەپ كەرى كۇن،

ايعا ۇلىعان ءبورىمىن.

ۋىسىندا ۇياتتىڭ،

قايراپ نامىس-كورىگىن،

دۇبىرىنەن تۇياقتىڭ

ءتۇن  ۇيقىمنان جەرىدىم.

 

قىر استىندا قۇرىسقان،

قار تالماۋعا تىرىسقان،

قارا نيەت زىمىستان،

قول كەلەدى شىعىستان.

قوراسىنان جاي ۇشقان،

قول كەلەدى قايىسقان،

قۇبىجىقتاي نازارى،

قۇبىلاعا ويىسقان،

قاسيەتى قۇلتانداي،

قوجاسىنا مايىسقان،

قىبىر-جىبىر تىرلىگى،

قالاسا ءجۇز شايىسقان،

قوي باسىنىڭ ورنىنا،

قۇرت-قۇمىرسقا قويىسقان،

قالجاسىنا قاتىننىڭ،

قاقتاپ جىلان سويىسقان.

قىرسىق كۇننىڭ حابارى،

قىسىق كوزدى نويىستان.

 

سايتان پيعىل سەكىلدى،

سۇم كەلەدى نە ءتۇرلى.

كوپتىڭ اتى كوپ دەگەن،

كورەمىسىڭ ءنوپىردى.

 

ءبىر قاپ كۇرىش ىشىنە،

بيداي سالىپ ءبىر كەسە،

نە بولادى زامانا

ديىرمەنىن ۇرلەسە.

 

ءبىر قاپ كۇرىش سەزىنەم،

بيداي بولماس بۇرلەسە.

بيدايىڭنىڭ كوزىنەن

كۇرىش شىعىپ جۇرمەسە.

 

كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا ءبىر قاپ كۇرىش ىشىنە سالىنىپ، ديىرمەننىڭ تاس قايراعىنا تارتىلعان ءبىر كەسە بيدايداي بار-جوعىمىز بىلىنبەي كەتپەس پە ەكەنبىز؟ مۇنى ايتسام، جاۋ كەلمەي جاتىپ اسان قايعىلانىپ، اقىرزامان ءتوندىردى دەمەسسىزدەر. قاۋىپتەنبەي بولمايدى. قاشانعى سىرىق مويىن كەرىكتىڭ (جيراف) كۇيىن كەشىپ جۇرە بەرمەكپىز. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «جيراف» اتتى ولەڭى بار ەدى. قازاقتى - جيراف دەيدى. كەرىكتىڭ مويىنىنىڭ ۇزىندىعى ءوزىنىڭ سورى ەكەن. ساۋىرىنان باستاپ جەپ جاتقان ايداھار بەل ومىرتقاسىنا ءتىس تيگىزگەنشە «ءويبۇي! مىناۋ مەنى جەپ جاتىر ەكەن عوي» دەگەن وي باسىنا جەتپەيدى دەيدى. ويتكەنى مويىن ۇزىن، باس الىس. جىرتقىشقا جەم بوپ جاتقانى ميىنا كەش كىرەدى.   ەرتەرەك قاۋىپتەنگەن ەل ەرتەرەك قامدانادى. الگى گازەت بولجاعانداي قىتايدىڭ قاپتايتىنى انىق بولعان سوڭ ەلدىگىمىزدى، ەگەمەندىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نەندەي قارەكەت، امال-ايلا قاراستىرعان ءجون؟ تەك قىتاي عانا ەمەس، وزگە دە ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە كوز الارتپاۋى ءۇشىن، قازاقتىڭ جانشىلعان ەڭسەسىن كوتەرىپ، قۇلدىق سانادان ازات ەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ تاعدىردىڭ تەپەرىشىن كوپ كورگەن، ءاز باسىنان تالاي سىندى وتكەرگەن اسىل حالقىمىزدى باقىتتى ەتۋ ءۇشىن نە قاجەت؟

مەنىڭشە كەلەسى ون جىل ىشىندە ناقتى ماقساتقا باعىتتالعان، ءسوز كۇيىندە قالماي، ءىس جۇزىندە قولعا الىناتىن شۇعىل شارالار قولدانىلماسا ءبىز كەش قالامىز. ۋاقىت - التىننان دا قىمبات. ۋاقىت قىتايلارعا قىزمەت ەتىپ تۇر. ۋاقىت تورەنىڭ بەتىن وزىمىزگە بۇرۋ ءۇشىن اسا شۇعىل شارالار اۋاداي قاجەت. ول قانداي شارالار؟

ءبىرىنشى - ەل باسقارعان ۇلت شەنەۋنىكتەرى حالىقشىل بولۋى كەرەك. مينيسترلەر، اكىمدەر جانە سولاردىڭ ماڭايىنداعى اتقامىنەرلەر قوعامدىق مۇددەنى جەكە باسىنىڭ مۇددەسىنەن جوعارى قويىپ، ەلدىڭ رۋحى مەن ءال-اۋقاتىن كوتەرۋگە بارىنشا ادال قىزمەت ەتۋگە ءتيىس. وبىرداي وپىرىپ، جەبىردەي جەي بەرەتىن ادەتتى قوياتىن كەز كەلدى. مەملەكەتتىك باسشى قىزمەتكە بارعاندار بايۋ ءۇشىن ەمەس، حالىققا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن بارۋى كەرەك. كوررۋپتسيانى وزدەرى قوزداتىپ، وزدەرى كۇرەسكەنسىگەننەن ەشتەڭە شىقپايدى. شۇعىل تۇردە ەل باسقارۋدىڭ جاڭا تۇجىرىمدامالارى جاسالىپ، باسقارۋشى كادرلار قىسقا مەرزىمدىك قايتا دايارلاۋ مەكتەپتەرىنەن وتكىزىلۋى ءتيىس. مۇنداعى باستى ماقسات - بارلىق دەڭگەيدەگى باسشىلاردى  حالىققا جاقىنداتىپ، ۇلتتىق مۇددەگە ايانباي، ادال قىزمەت ەتۋگە باعىتتاۋ، ولاردىڭ كوكىرەگىندە حح عاسىر باسىنداعى تاۋەلسىزدىكتى جان جۇرەگىمەن اڭساعان «الاش»  قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ ۇلتجاندىلىقتى ءبىرىنشى كەزەككە قويعان اسقاق رۋحىن وياتۋ;

ەكىنشى - شۇعىل تۇردە مەملەكەتتىك  اعارتۋ باعدارلامالارى ءتۇزىلىپ، بارلىق دەڭگەيدەگى باسقارۋ تەتىكتەرى بۇقارا اراسىنداعى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنا ءبىر كىسىدەي جۇمىلدىرىلۋعا ءتيىس. مەملەكەتتىك اعارتۋ باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى - قازاقستاندا ءومىر سۇرەتىن بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردى قۇرمەتتەي وتىرىپ، ولاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرمايتىنداي ىزگى ارەكەتتەرمەن بەس- ون جىل ىشىندە قازاق جەرىنىڭ شىن يەسى قازاق ۇلتى ەكەندىگىن سانالى تۇردە مويىنداتۋ بولۋى كەرەك. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇسىنعان «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىندا ايتىلعانداي «قازاقستاندىق» ۇلت ەمەس، كەرىسىنشە تەك قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتقۇراۋشى نەگىزگى ۇلت ەكەندىگىن، سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى 60 پايىزدان اساتىندىقتان قازاقستان رەسپۋبليكاسى مونوۇلتتىق مەملەكەت ەكەندىگىن، قازاق حالقىنىڭ قيىن كەزەڭدەردە كوپتەگەن ۇلىستارعا اياۋشىلىقپەن قاراپ، قۇشاعىن ايقارا اشىپ، قامقورلىق كورسەتىپ، تورىنەن جاي بەرگەندىگىن، سويتە تۇرا سولاقاي ساياساتتىڭ سويىلىنا ىلىگىپ، قىزىل قىرعىن مەن اشارشىلىقتىڭ كەسىرىنەن قىناداي قىرىلىپ، ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالعاندىعىن، ولاي بولماعان كۇندە بۇگىنگى قازاقستاندا قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەس سالماعى ەڭ كەمىندە 80 پايىزدى قۇراۋعا ءتيىس ەكەندىگىن بەلگىلى ءبىر تاريحي - ساياسي سەبەپتەرمەن قازاق جەرىنە سىرتتان كەلگەن دياسپورالار وكىلدەرىنىڭ ساناسىنا مىقتاپ ءسىڭىرۋ كەرەك;

ءۇشىنشى - قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىندە، قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا ەشقانداي كەدەرگىلەر مەن قيىندىقتارعا قاراماي تەز ارادا ءىس قاعازدارىن تۇگەلدەي قازاق تىلىنە كوشىرىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن ەرەكشە كوتەرۋ كەرەك. ويتكەنى ءتىلدى سىيلاماعان ۇلتتى سىيلامايدى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى ەندى ساندىققا سالىپ قويۋعا ۋاقىت جوق. مەملەكەتتىك اعارتۋ باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى سالاسى ءتىل ماسەلەسى بولۋعا ءتيىس. تۇپكى ماقسات - قازاق تىلىنە قاجەتتىلىك تۋدىرۋ;

ءتورتىنشى - قازاق جەرىنىڭ، قازاق مەملەكەتىنىڭ شىن مانىندەگى ناعىز يەسى قازاق ۇلتى بولعاندىقتان وعان المانياداعى الماندارداي، اراب امىرلىكتەرىندەگى ارابتارداي، ەڭ بولماسا امەريكاداعى ۇندىستەردەي ەرەكشە ازاماتتىق ستاتۋس بەرىلۋى كەرەك. قازاقتى وتىرىك ماقتاپ، الداپ-ارباپ، قۇرعاق سوزبەن قۇرساعىن تولتىرۋدىڭ ەندى تۇككە قاجەتى جوق.  ەل باسقارۋ ماسەلەسىندە كوزبوياۋشى، الدامشى (پوكازۋحا), جادىگويلىك پيعىل جالعاسا بەرسە ءبىز انىق كەش قالامىز. حالقىمىز كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستايتىنداي ناقتى كومەككە، قامقورلىققا ءزارۋ بولىپ وتىر. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن كوپىرتە بەرەتىن بوس سوزدەن ماي تۇسپەيدى. قاساڭ ءسوز قازاندا قاينامايدى، قارىندى تويدىرمايدى. اشقۇرساق ادامنىڭ ەڭسەسى ەزىلەدى. تەكتىلىككە ارقا سۇيەي الماعان جاننىڭ ارماندارى الاسارادى. قورسىز،  قوڭسىز كىسى قورلانعىش، جالدانعىش، جاسقانشاق بولىپ، جەر ۇشىق ۇرعانداي تومەنشىكتەپ قالادى. جايشىلىقتا «ءبىز تەكتى حالىقپىز!» دەپ كەۋدەمىزدى سوققاندا الدىمىزعا جان سالمايمىز. ونىڭ ءبارى ازىرشە وتكەن تاريح پەن اۋىزداعى ءسوز عانا. وكىنىشكە وراي تەكتىلىك بۇگىن جۇرەكتەگى جالىنعا اينالماي تۇر.

قازاقستاندا قازاقتىڭ شىن مانىندەگى تەكتى حالىق ەكەندىگىنە ءىس جۇزىندە ەرەكشە اكتسەنت جاسايتىن مۇمكىندىك تاۋەلسىزدىك العان تۇستا-اق تۋعان ەدى. بەلگىلى سەبەپتەرمەن ۇلت رۋحىنىڭ قاينارى بولىپ سانالاتىن انا ءتىلىمىزدىڭ وركەن جايىپ، مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە سالتانات قۇرۋى ۇنەمى كەيىن شەگەرىلدى. جاتتىڭ قاباعىنا قاراۋمەن كەلەمىز. سونىڭ ناتيجەسىندە انا ءتىلىمىز ءالى كۇنگە ءوز جەرىندە وگەي بالاداي كۇن كەشۋدە. بۇل ماسەلەدە كورشى وزبەك اعايىندار قۇرلى بولا المادىق.

ات توبەلىندەي توپتان باسقا قازاقتىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايى تومەن دەڭگەيدە. تاۋەلسىزدىكتىڭ اتى بار دا زاتى جوق. تەرريتوريالىق، ەكونوميكالىق، رۋحاني، اقپاراتتىق تاۋەلسىزدىك اقساپ جاتىر. تاعى بەس-ون جىل ارەكەتسىز وتكىزىپ الساق قازاقتى شىن مانىندەگى تەكتى، باقىتتى حالىققا اينالدىرۋ مۇمكىندىگىنەن ماڭگى ايىرىلۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر. وندا تاۋەلسىزدىگىمىز دە اۋىزەكى ءسوز كۇيىندە قالا بەرمەك. ويتكەنى قىتاي قاپتاپ كەلەدى. بۇگىنگە دەيىن شالا ورىستانىپ، شالا ەۆروپالانىپ، شالا امەريكالانىپ ۇلگىرگەن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسى ەندى شالا قىتايلانا باستادى. قىتايلانۋ بارىنەن دە قاۋىپتى. سەبەبى قىتايدىڭ شەڭگەلى قاتتى. قارىسقان جەرىنەن اجىرامايدى. سانانى ءبىر جاۋلاسا ماڭگى جاۋلايدى. ونىڭ ىقپالىنان قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس. جاتتىڭ ىقپالىنا تەز بەيىمدەلگىش حالقىمىزدىڭ (و باستان سولاي) قىتايلانۋ جولىندا دا وزگەلەردەن وزا شاۋىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ سوندىقتان، قازىردەن باستاپ، ۇلتىمىزدىڭ ساناسىن قورعاۋعا كوشپەسەك بولمايدى. ۇلتتىق سانانى قورعاۋ مادەني مۇرانى، تاريحي شەجىرەنى تۇگەندەۋمەن شەكتەلمەيدى. تاريحتى بىلگەن دۇرىس. زەرتتەۋ كەرەك. بىراق ول بۇگىنگى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن تۇزەمەيدى. «بابالارىمىز اناداي بولعان، اتالارىمىز مىناداي بولعان!» دەگەن قۇر ماقتان قازىر ۇلتتىڭ رۋحىن تۇتاستاي كوتەرە المايدى.

تۇرىك حالقىنىڭ ۇلى كوسەمى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك: «ءاربىر تۇرىك ازاماتى وزگە ەمەس، تۇرىك بولىپ تۋعاندىعىن باقىت دەپ ساناۋى كەرەك» دەگەن قاناتتى سوزىمەن، سول ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى قاجىرلى كۇرەسكەرلىك ىستەرىمەن تاريحتا قالدى. بۇكىل تۇرىكتىڭ رۋحىن وياتتى. ءدال بۇگىن ءاربىر قازاق ازاماتى وزگە ەمەس، قازاق بولىپ تۋعاندىعىن باقىت دەپ ساناي الا ما؟ ءاي، قايدام؟ ۇلتىمىزدىڭ ساناسىن وزگە ەلدەردىڭ تەرىس ىقپالىنان قورعاۋ ءۇشىن وسى ماقساتقا جەتۋگە ارەكەتتەنۋ كەرەك. ول ارەكەتتىڭ ەڭ اۋەلگى كورىنىسى قازاق جەرىندە قازاق ۇلتىنا ەرەكشە ازاماتتىق ستاتۋس بەرۋدەن باستالۋعا ءتيىس. بۇل يگى باستاما تومەندەگىدەي ناقتى ءىس-ارەكەتتەرمەن تياناقتالعانى دۇرىس:

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى قانداي ماقساتپەن كەلگەندىگىنە، قانداي الەۋمەتتىك توپتىڭ وكىلى ەكەندىگىنە قاراماي، شەتتەن كەلگەن ادامدار اراسىنان تەك قانا قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنە بەرىلۋگە ءتيىس.

2. مەملەكەتتىك قىزمەتكە نەمەسە ءوندىرىس ورىندارىنا جۇمىسقا قابىلداۋ بارىسىندا ەڭ اۋەلى تۇرعىلىقتى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنە ايىرىقشا باسىمدىق بەرىلۋى كەرەك;

3.  قازاقستاندا ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ جەكە كۋالىگى جەڭىلدىكتەرمەن تەڭەستىرىلۋى كەرەك. قازاق ۇلتى ءۇشىن ءبىلىم الۋ، مەديتسينالىق قىزمەت، جول اقى، كوممۋنالدىق تولەمدەر، سالىق كولەمى وزگە ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا جەڭىلدەتىلۋگە ءتيىس. ويتكەنى ول - قازاق! بۇل تۇرعىدان العاندا امەريكالىق ۇندىستەردىڭ جاعدايى بىزدەن الدەقايدا جاقسى. تۇرعىلىقتى حالىق بولعاندىقتان ولارعا ءبىلىم دە، مەديتسينالىق جاردەم دە، تۇرعىن-ءۇي دە كوپ جەڭىلدىكتەرمەن بەرىلەدى.

4. ومىرگە كەلگەن ءار قازاق ءسابيى ءۇشىن بەرىلەتىن ءبىر رەتتىك سىياقى مولشەرى ۇلعايتىلۋى كەرەك. ەرەكشە جاعداي جاسالمايىنشا دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە قازاقتار جىل سايىن ميلليون بالا تۋىپ جاتقان جوق قوي. ۇلتىمىزدىڭ جىلدىق ءوسىمى ەلەۋسىز عانا.

5. بالا كۇتىمىندەگى قازاق انالارىنا تولەنەتىن جاردەماقى كولەمى كوبەيتىلۋگە ءتيىس. انانىڭ جاعدايى جاسالسا عانا ۇرپاق ءوسىمى ارتادى. قازىرگى تاڭدا قازاق ۇلتىنىڭ نەگىزىن قۇراپ تۇرعان 30 بەن 60-تىڭ اراسىنداعى ادامدار. ويتكەنى سول تۇستا بالا باعۋعا قولايلى كەزەڭ بولدى. اۋىلدىق جەرلەردەگى ءار وتباسىندا جەتى-سەگىز، ءتىپتى ون ەكى بالادان ءوستى. سوڭعى  25 جىلدا قازاق جانۇيالارىنداعى بالا سانى كۇرت ازايدى. جان باعۋ، كۇن كورىس ماسەلەسى قيىن بولعان نارىقتىڭ وتپەلى كەزەڭى ۇلتتىق وسىمگە كەرى اسەرىن تيگىزگەنى انىق. بۇل ولقىلىقتىڭ ورىنىن تولتىرۋ ءۇشىن شارا قولدانار كەز كەلدى.

6. شاڭىراق قۇرعان قازاق جاستارىنا بەلگىلى كولەمدە ءبىر جىلدىق جاردەماقى تاعايىندالۋى كەرەك. بۇل شارا جاس وتاۋ يەلەرىنىڭ ەرتەڭىنە سەنىم بەرەدى. «وتان وتباسىنان باستالادى» دەسەك جاڭا كوتەرىلگەن شاڭىراق جاستاردىڭ وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ريزاشىلىق سەزىمىن ەسەلەي تۇسەتىن، شاتتىققا تولى ماحاببات پەن ىزگى نيەتتەردىڭ ورداسىنا اينالۋعا ءتيىس. بۇگىنگى تاڭدا جاستار اراسىندا اجىراسۋ جيىلەپ، نەكەسىز، ۋاقىتشا بىرگە تۇرۋ قۇبىلىسىنىڭ بەلەڭ الىپ بارا جاتقانى اششى دا بولسا شىندىق. ونىڭ سەبەبى مەن سالدارىنا ۇڭىلەتىن بولساق اجىراسۋعا يتەرمەلەيتىن باستى فاكتور - تۇرمىس دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى. ۆ.ماياكوۆسكيدىڭ «ليۋبوۆنايا لودكا رازبيلاس و بىت» دەۋىنىڭ ءمانىسى دە وسىندا. قوسىلماي جاتىپ قيىندىققا تاپ بولعان جاس جۇبايلار اۋىر تۇرمىستىڭ دەرتەسىنە جۇپتاسا جەگىلگەنىمەن  قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي دىڭكەلەتەدى. «ۇيلەنۋ وڭاي، ءۇي بولۋ قيىن» دەگەن ءسوز شىندىققا اينالىپ، قيىندىقتان ءۇمىتى قيىلىپ، مۇقاعالي ايتقانداي «ءسۇرىنىپ كەتىپ، ءبۇلىنىپ جۇرگەن» تاعدىرلار قانشاما؟ ءتىرى جەتىم بالا، جالعىزباستى انا وسىدان شىقپاي ما؟ ءوز ازاماتتارىنىڭ تاعدىرىنا اراشا بولىپ، اكەلىك قامقورلىق تانىتا الماعان مەملەكەتتەن، ىعى جوق تاۋداي ۇكىمەتتەن نە قايىر؟

قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ بۇگىنگى تاڭعا دەيىن رەسپۋبليكا حالقىنا جاساۋعا تىرىسىپ جاتقان جاقسىلىعىن جوققا شىعارۋعا بولماس. ءبىراز امال، ارەكەتتەر قاراستىرىلۋدا. بىراق ول شارالار جالپى قازاقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە مۇلدە جەتكىلىكسىز ەكەنىن ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. كەيدە ول ۇمتىلىستاردىڭ بالاعا ويىنشىق ۇستاتىپ الداعانداي اسەر قالدىراتىنى دا وتىرىك ەمەس. دۇنيەجۇزىلىك داعدارىستىڭ ۇكىمەت ءۇشىن العا تارتىپ وتىراتىن جالعان بەتپەردەگە اينالعانى تاعى بار. قيت ەتسە «جالعىز بىزدە ەمەس، بۇكىل الەمدە داعدارىس بولىپ جاتىر عوي» دەگەن سىلتاۋدى بەتكە ۇستاپ ۇيرەنگەن ۇكىمەت ەلباسىنىڭ ءوزى ءجيى ايتاتىنداي «جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىن ادام مۇمكىندىك ىزدەيدى، جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيتىن ادام جەلەۋ ىزدەيدى» دەگەن قاعيدانى كوڭىلگە توقىماعان سياقتى. شىنتۋايتىنا كەلسەك، ۇكىمەت بۇگىنگى قازاقستان جاعدايىندا قازاق ۇلتىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە قولايلى ۇشان-تەڭىز مۇمكىندىكتەردىڭ ءبىرىن دە پايدالانباي وتىر.

Abai.kz