تاريح بەتىنە كوز جۇگىرتسەك، ادام بالاسى جاراتىلىسىنان قورشاعان ورتاداعى تىلسىم دۇنيەنى عاسىرلار بويى وقۋعا، سەزىپ-بىلۋگە، تۇيسىنۋگە تىرىسىپ، سول ارقىلى قالىپتاسقان تۇسىنىكتەردى ومىرلىك قاعيدا رەتىندە ۇستانعان. ءاسىلى، ءاربىر ينديۆيد اينالاسىن وقۋ، ءبىلۋ، ەستۋ، كورۋ جانە تىڭداۋ ارقىلى جيناقتالعان اقپاراتپەن ءوز الەمى مەن مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان. مادەنيەت قورشاعان ورتاسى مەن تىنىس-تىرشىلىگىنە قاراي ءار ۇلت پەن ۇلىستا ءوز قاسيەتتەرىنە قاراي دامىپ وتىردى. وسىنداي مادەنيەتتىڭ ءبىرى قازاق حالقىنىڭ ءبىرى-بىرىنە اقپارات تاراتۋ فۋنكتسياسىن اتقارعان - ايتىس ونەرى. اقىندار ءوز زامانىنىڭ ايناسى قىزمەتىن اتقارىپ قانا قويماي، حالىققا ءجون سىلتەۋشى رەتىندە ۇلكەن ءرول ويناعانى بەسەنەدەن بەلگىلى.  ال، ايتىسكەر اقىندار وزدەرىنىڭ سۋىرىپسالمالىعىمەن ەرەكشەلەنىپ، اۋديتوريامەن ينتەراكتيۆتىلىك كەرى بايلانىستى ۇستاپ وتىرعان. سوندىقتان تىڭداپ وتىرعان ءدۇيىم جۇرت ايتىسكەردىڭ شەبەرلىگى مەن شەشەندىگىنە ەرەكشە ىقىلاس تانىتىپ، دەلەبەسى قوزىپ، ءمان-جايدان حابار العان. كوممۋنيكاتسيا تاريحىنا ۇڭىلەر بولساق، فولكلور كوپتەگەن حالىقتاردىڭ قورشاعان ورتا مەن اينالادان، شەجىرە مەن تاريحتان سىر شەرتەتىن نەگىزگى اقپارات كوزى بولعانىن بىلەمىز. وسى ءداستۇردىڭ ارعى شىعۋ تەگىن زەردەلەي وتىرىپ، ارابتىڭ كوشپەلى تايپالارىندا «مۇعاللاكات»، پارسىلاردا «ءمۇشايرا»، ورىستاردا «چاستۋشكا» باسقا دا ەلدەردىڭ وسىعان ۇقساس ادەبي ۇردىستەرى بولعانىن بىلەمىز.

تاريح بەتىنە كوز جۇگىرتسەك، ادام بالاسى جاراتىلىسىنان قورشاعان ورتاداعى تىلسىم دۇنيەنى عاسىرلار بويى وقۋعا، سەزىپ-بىلۋگە، تۇيسىنۋگە تىرىسىپ، سول ارقىلى قالىپتاسقان تۇسىنىكتەردى ومىرلىك قاعيدا رەتىندە ۇستانعان. ءاسىلى، ءاربىر ينديۆيد اينالاسىن وقۋ، ءبىلۋ، ەستۋ، كورۋ جانە تىڭداۋ ارقىلى جيناقتالعان اقپاراتپەن ءوز الەمى مەن مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان. مادەنيەت قورشاعان ورتاسى مەن تىنىس-تىرشىلىگىنە قاراي ءار ۇلت پەن ۇلىستا ءوز قاسيەتتەرىنە قاراي دامىپ وتىردى. وسىنداي مادەنيەتتىڭ ءبىرى قازاق حالقىنىڭ ءبىرى-بىرىنە اقپارات تاراتۋ فۋنكتسياسىن اتقارعان - ايتىس ونەرى. اقىندار ءوز زامانىنىڭ ايناسى قىزمەتىن اتقارىپ قانا قويماي، حالىققا ءجون سىلتەۋشى رەتىندە ۇلكەن ءرول ويناعانى بەسەنەدەن بەلگىلى.  ال، ايتىسكەر اقىندار وزدەرىنىڭ سۋىرىپسالمالىعىمەن ەرەكشەلەنىپ، اۋديتوريامەن ينتەراكتيۆتىلىك كەرى بايلانىستى ۇستاپ وتىرعان. سوندىقتان تىڭداپ وتىرعان ءدۇيىم جۇرت ايتىسكەردىڭ شەبەرلىگى مەن شەشەندىگىنە ەرەكشە ىقىلاس تانىتىپ، دەلەبەسى قوزىپ، ءمان-جايدان حابار العان. كوممۋنيكاتسيا تاريحىنا ۇڭىلەر بولساق، فولكلور كوپتەگەن حالىقتاردىڭ قورشاعان ورتا مەن اينالادان، شەجىرە مەن تاريحتان سىر شەرتەتىن نەگىزگى اقپارات كوزى بولعانىن بىلەمىز. وسى ءداستۇردىڭ ارعى شىعۋ تەگىن زەردەلەي وتىرىپ، ارابتىڭ كوشپەلى تايپالارىندا «مۇعاللاكات»، پارسىلاردا «ءمۇشايرا»، ورىستاردا «چاستۋشكا» باسقا دا ەلدەردىڭ وسىعان ۇقساس ادەبي ۇردىستەرى بولعانىن بىلەمىز. بۇل تۋراسىندا م.اۋەزوۆتىڭ: «ايتىس سوزدەرىنىڭ مولدىعى مەن كوپ جايىلعاندىعىنا قاراساق، قازاق ەلى اقىندىق تەڭىزى سياقتى. باسقا جۇرتتا ولەڭ بولسا، مۇنشالىقتى مول بولىپ ەتەك الىپ جايىلعان ەمەس. اندا-ساندا كەزدەسەتىن شاشىراعان ولەڭدەر سياقتى كورىنەدى. مىسالى ەسكى فرانتسۋز ادەبيەتىندەگى تەنسوندار، بۇلاردىڭ ءتۇرى قازاق ايتىسىنا ۇقسايدى. وندا دا ەكى اقىن كوپ جيىننىڭ الدىندا ءسوز جارىس جاسايدى. ايتىستىڭ وزگە ولەڭنەن ايىرماسى: سۋىرىپسالما ولەڭدەرمەن ايتىساتىن بولسا، تەنسوندار دا سونداي، جانىنان شۇعىل شىعارىلعان اۋىزشا ولەڭدەر. ايتىساتىن سوزدەرى دە كەيدە قازاق ايتىسىندا كەزدەسەتىن ءبىلىم تالاسى سياقتى، جۇمباق پەن وي تارتىسى بولادى. فرانتسۋز ادەبيەتىنەن باسقا، ەسكى اراب ادەبيەتىندە «مۇعاللاكات» دەگەن ولەڭدەر بولعان، بىراق بۇل ناعىز ايتىس ەمەس، كوبىنەسە ولەڭ جارىسى سياقتى»، دەي كەلىپ: «مىنە وزگە جۇرتتىڭ ادەبيەتىندە ايتىس ولەڭدەردىڭ وسى سياقتى تۇرلەرى بولعانى راس. بىراق بۇنىڭ بىردە-ءبىرى قازاق ايتىسىنداي كوپكە تاراپ، كوپ جۇرتتىڭ بارلىعى ەرمەك قىلاتىنداي بولعان جوق. قازاقتىكى سياقتى ادەبيەت تاريحىنىڭ ءبولىمى بولىپ ەتەك الىپ تاراعان ەمەس. قازاقتىڭ كارى، جاسىنداي ايتىستى قىزىق كورىپ قىزۋلانىپ، تەگىس ونەر قىلىپ، جالپاق ەل ۇستانعان ەمەس. قازاقتاعى ايتىس ادەبيەت ءبولىمى بولۋدان باسقا ەل تارتىسىنىڭ بۇرىنعىدان كەلە جاتقان تەاترى سياقتى كوپكە بىردەي قىزىق بەرەتىن جيىن ساۋىعى بولعان» دەگەن پىكىرى ايتىستىڭ قازاق ادەبيەتى مەن كوممۋنيكاتسيا تاريحىندا الاتىن ورنىن ايقىنداپ بەردى. دەسەدە، كوپتەگەن حالىقتار جازۋ پايدا بولعان سوڭ، ءسوز مادەنيەتىنەن جازۋ مادەنيەتىنە كوشسە، قازاق حالقى حابار الماسۋدىڭ وسى ءتۇرىن ءحىح عاسىر سوڭىنا دەيىن نەگىزگى اقپارات كوزى رەتىندە تۇتىندى. وسىعان قاراپ، ادامعا ءجون-جوبا سىلتەيتىن اقپارات ەكەنىن جانە قاي داۋىردە بولماسىن اقپاراتتىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ولاي بولسا، ايتىس ونەرىن تەك حالىق مۇراسى رەتىندە عانا قاراستىرعاننان گورى جۋرناليستيكا جانرلارىمەن دە تىعىز بايلانىستا ەكەنىن ايتقان دۇرىس سەكىلدى. ويتكەنى، ايتىس بارىسىندا ايتىسكەرلەر ءبىر-بىرنە سۇراق-جاۋاپ الماسۋىنان سۇقبات جانرىن ياعني ينتەرۆيۋدى، بولعان جايتتى بايانداۋىنان - رەپورتاجدى، ءازىلى مەن قالجىڭدارىنان - ساتيرالىق، وقيعالاردى ۇلتتىق، ەلدىك تۇرعىدان ساراپتاپ-تالداۋىنان اناليتيكالىق جانرلاردىڭ سارىندارىن انىق بايقايمىز. وسىعان قاراپ، ايتىسكەرلەر قۇرامىنىنىڭ كوپ مولشەرىن جۋرناليستەر قۇرايتىن بۇگىنگى ايتىستىڭ اقپارات تاراتۋداعى وسى ەرەكشەلىكتەرىن جانە دە «ايتىس» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى «ايتۋ» سوزىنەن شىققانىن ەسكەرە وتىرىپ، ۇلتتىق جۋرناليستيكاعا «ايتىس جانرى» دەگەن جاڭا جانر ءتۇرىن قوسۋ سۇرانىپ تۇرعان جاڭالىق ىسپەتتى. بۇل ءارى عاسىرلار بويى كەلە جاتقان ايتىستىڭ زەرتتەلىپ-زەردەلەنىپ قايتا جاندانۋىنا ءارى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگى رەتىندە عىلىمي اينالىمعا دا، تاريحقا دا ەنەر ەدى. ارينە، بۇل پىكىرىمىزگە بۇگىنگى قازاق جۋرناليستيكاسى تەورياسىنىڭ تۇعىرى بولىپ سانالاتىن - نامازالى وماشەۆ، باۋىرجان جاقىپ، قۇدايبەرگەن تۇرسىن جانە جۋرناليستيكاداعى جاڭالىقتار مەن جانرلاردىڭ تۇرلەنۋىن زەرتتەپ، ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ زامان تالابىنا ساي سۇبەلى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن كاكەن قامزين سىندا عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسسور اعالارىمىز پىكىر ءبىلدىرىپ، باعا بەرەر. ال، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز كەزكەلگەن ۇلتتىق قۇندىلىق زامان اعىمى مەن تالابىنا قاراي دامۋى، تۇرلەنۋى كەرەك-اق.

قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا قاتىستى عىلىمي-تەحنولوگيالىق ىلگەرىلەۋشىلىك، سونداي-اق اقپاراتتاندىرۋ ۇدەرىسىنىڭ  جويقىن جىلدامدىقپەن دامۋى بۇكىل الەم اجارىنىڭ مودەرنيزاتسيالانۋىنا جانە ءبىزدىڭ دۇنيە، بولمىس، ءتىپتى ءوز تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىز جايلى تۇسىنىگىمىزدىڭ وزگەرە باستاۋىنا پارمەندى ىقپال ەتتى.  حح عاسىردا ادامزات ساناسىنا تولاسسىز دا ولشەۋسىز قۇيىلعان، ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتا قارقىنىن ەكپىندەتە تۇسكەن اقپارات اعىمى كەز كەلگەن ادامعا ەلەكتروندى جەلىدەگى توسىن يدەياعا، بوگدە كوزقاراس پەن وزگە قۇندىلىققا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. دەمەك، ادام بالاسى وسى اقپاراتتاردى تالعامىنا قاراي سۇرىپتاپ، سوعان سايكەس ارەكەت جاساپ، ءومىرى مەن قىزمەتىن ۇيلەستىرۋگە، اتادان مۇرا رەتىندە قالعان داستۇرلەرىمىزدى دارىپتەۋگە مۇمكىندىك الدى.

قازىرگى تاڭدا  اقپارات ديففۋزياسى اسىرەسە ساندىق تەحنولوگيالار الەمىن جايلاپ العانى ايقىن دا انىق اڭعارىلادى. وسى رەتتە ءداستۇرلى ءھام جاڭا جۋرناليستيكاعا تىكەلەي قاتىسى بار عالامدى ورمەكشى تورىنداي شىرماعان ينتەرنەت جەلىلەرىنىڭ ءرولىن ەرەكشە اتاپ ايتۋعا بولادى.

سايتتاردىڭ Web 2.0 نەگىزىندە تۇزىلۋىمەن ومىرگە كەلگەن الەۋمەتتىك جەلىلەر الەمدە ۇلكەن رەزونانس تۋدىردى. بۇل ينتەرنەت قولدانۋشىلارىنا Web-سايتتاردى ارنايى ماماندار، مودەراتورلار مەن اۆتورلاردىڭ كومەگىنسىز قاجەتتى اقپاراتپەن وزدەرى تولىقتىرا وتىرىپ، ءوزارا بەلسەندى ديالوگ ورناتۋعا مۇمكىندىك اشتى. سوندىقتان بولار، كوپتەگەن الپاۋىت ترانس ۇلتتىق كورپوراتسيالار مەن جەكەلەگەن كاسىپورىندار وزدەرىن جانرامالاۋدا، تۇتىنۋشىلارىن ىزدەۋدە جانە سول تۇتىنۋشىلاردى ۇستاپ تۇرۋدا وسى الەۋمەتتىك جەلىلەردى قولدانۋدا. ويتكەنى جەلىلەر ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن قاتىناسىن، مادەني قۇندىلىقتاردىڭ الماسۋ ۋاقىتىن اسا جىلدامداتۋعا سەبەپشى بولادى. جەلىنى قولدانۋشىلاردىڭ كوزدەگەن ماقساتى  -  الەۋمەتتىك  دەڭگەيلەرى تەتە،  مۇددەلەس ادامدارمەن ارعى-بەرگى بايلانىس ورناتۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ ءتۇرلى-ءتۇرلى سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋ بولعاندىقتان بۇرىندارى جىلدار، عاسىرلار بويى جۇرەتىن بۇل ۇدەرىس ەندى ۆيرتۋالدى الەمدە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جۇزەگە اسادى. بۇل ۇدەرىس تەك قارىم-قاتىناس سالاسىنا عانا ەمەس، اقپراتتىق اعىمنىڭ جىلدامدىعى پايدالانۋشىلاردىڭ جازۋ ءستيلىنىڭ ىقشامدالۋىنا، جانرلىق ماتىندەردىڭ ۇيىسۋىنا اجەپتاۋىر اسەر ەتتى، كوممۋنيكاتسيا لوگيكاسى مەن مادەنيەتىنە دە ءبىرسىپىرا جاڭالىق الا كەلدى. وعان بىردەن-ءبىر سەبەپ - الەۋمەتتىك جەلىلەر، ونلايندىق پىكىرلەسۋ، ياعني جۋرناليستيكا تىلىمەن ايتساق، تىكەلەي ەفير ارقىلى ءوزارا تىلدەسۋ، ىقپالداسۋ. ولاي بولسا، كەزكەلگەن ۇلتتىق قۇندىلىقتار وسى ۆيرتۋالدى الەمدە ءوز ورنىن الىپ، ەل بولاشاعى ءۇشىن قىزمەت ەتۋى ءتيىس. سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ بىرەگەي ءداستۇرى ايتىستىستىڭ دا حالىق اراسىندا تەك اقپارات الماسۋ قۇرالى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ۇلتىمىزدىڭ ەجەلدەن ەركىن پىكىر الماسۋ مەن ءسوز بوستاندىعىنىڭ قۇرالى بولعاندىعىن بىلەمىز. وندا، ينتەرنەتتىڭ قاۋقارى مەن الەۋەتىن ەسكەرە وتىرىپ، ايتىسىمىزدى دا تەك، بەلگىلەنگەن ورىن مەن بەلگىلى تۇلعىنىڭ ومىرەنە ارناپ سول كۇندى كۇتكەننەن گورى ۆيرتاۋلدى دۇنيەدە ونلاين-ايتىس دەپ جاڭا زامانعا ىڭعايلاعان دۇرىس شىعار. بۇل ارينە تەك ونلاين عانا ايتىسۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. قايتا ايتىستى دۇنيەجۇزىنە تانىتۋ دەپ ەسەپتەگەنىمىز دۇرىس بولار. ونىڭ ۇستىنە كەلە الاتىن، كەلە المايتىن وبىلىس-وبىلىستارداعى ايتىسكەرلەردى ءبىر جەرگە جيناپ ابىگەرگە سالعاننان گورى، ءبىر ايتىسكەر شىمكەنتتە، ەكىنشىسى ۇرىمجىدە ال، اۋديتوريا بۇكىل دۇنيەجۇزى بولىپ، ونلاين داۋىس بەرسە قالاي...

بۇل اسپاننان تۇسكەن جاڭا وي ەمەس، Azattyq.org سايتى سوڭعى ۋاقىتتارى وسى ىسپەتتى ايتىس ۇيىمداستىرىپ جۇرگەنى بەلگىلى. ولاي بولسا، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداپ، تەك ءبىر بەتكەيلى اتالمىش سايتتا عانا ەمەس، باسقادا سايتتار توڭىرەگىنەن ۇيىمداستىرىلسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سوندا عانا جاڭا مەديا سالاسىندا ايتىستىڭ كەزكەلگەن اقپارات قۇرالى ىسپەتتى جاڭاشا تۇرلەنىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتە بەرۋىنە جول اشار ەدىك.

ساۋدباەۆ ماديار

قازۇۋ دوكتورانتى

Abai.kz