سوناۋ اق پاتشانىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بوپ تۇرعان زاماندا العاش ۇلتىمىزدىڭ اتاۋىن جارق ەتكىزىپ، «قازاق» دەپ گازەت شىعارۋ بۇل ارىستاننىڭ اپانىنا تايسالماي بارۋمەن بىردەي دەۋگە بولادى. ال وندا الاش دالاسىنا ءتونىپ كەلە جاتقان تاجالدى تالداپ، قىلىشتان وتكىر ماسەلەلەردى اشىپ ايتۋ، شىنى كەرەك، سول كەزدەگى ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ سىندى الاشتىڭ ادال ۇلدارىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن، «كەسەم دەسەڭ، مىنە، باسىم، بىراق شىندىقتى ءبارىبىر ايتىپ ولەمىن» دەگەن جانقيارلىعىنىڭ دالەلى ەكەنى ءسوزسىز.

مىنە، سول تۇڭعىش ۇلتتىق باسىلىم «قا­زاق» گازەتىنە بيىل 100 جىل تولىپ وتىر. وسىعان وراي الماتى قالاسىنداعى قر ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعى جانە ۇلتتىق ينتەلليگەن­تسياسىنىڭ تاعدىرى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل بولىپ ءوتتى. وندا قازاق تاريحشىلارى، ادەبيەت بەن باق سالاسى وكىلدەرى باس قو­سىپ، الاش قوزعالىسى، كولونيالدى يم­پەريا جاعدايىندا جالپىۇلتتىق يدەيالار، بۇگىن­گى قازاق توڭىرەگىندە ماسەلەلەر قوز­عال­دى.

سوناۋ اق پاتشانىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بوپ تۇرعان زاماندا العاش ۇلتىمىزدىڭ اتاۋىن جارق ەتكىزىپ، «قازاق» دەپ گازەت شىعارۋ بۇل ارىستاننىڭ اپانىنا تايسالماي بارۋمەن بىردەي دەۋگە بولادى. ال وندا الاش دالاسىنا ءتونىپ كەلە جاتقان تاجالدى تالداپ، قىلىشتان وتكىر ماسەلەلەردى اشىپ ايتۋ، شىنى كەرەك، سول كەزدەگى ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ سىندى الاشتىڭ ادال ۇلدارىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن، «كەسەم دەسەڭ، مىنە، باسىم، بىراق شىندىقتى ءبارىبىر ايتىپ ولەمىن» دەگەن جانقيارلىعىنىڭ دالەلى ەكەنى ءسوزسىز.

مىنە، سول تۇڭعىش ۇلتتىق باسىلىم «قا­زاق» گازەتىنە بيىل 100 جىل تولىپ وتىر. وسىعان وراي الماتى قالاسىنداعى قر ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعى جانە ۇلتتىق ينتەلليگەن­تسياسىنىڭ تاعدىرى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل بولىپ ءوتتى. وندا قازاق تاريحشىلارى، ادەبيەت بەن باق سالاسى وكىلدەرى باس قو­سىپ، الاش قوزعالىسى، كولونيالدى يم­پەريا جاعدايىندا جالپىۇلتتىق يدەيالار، بۇگىن­گى قازاق توڭىرەگىندە ماسەلەلەر قوز­عال­دى.

جالپى، وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن، ياعني 1913 جىلى قازاقتىڭ دالاسى، بولمىسى قانداي ەدى، قازىر قاندايمىز؟ قاراپ تۇرساق، ارادا وتكەن ءبىر عاسىردا قازاق نە كورمەدى دەسەڭشى؟!. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىرىمىز بىلسەك، ءبىرىمىز پايىمداپ ۇلگەر­مەگەن ءبىر جايت بولسا، ول وسى 1913 جىلدىڭ قازاق مامىراجاي ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى جىلى، بىلايشا ايتقاندا، داۋىل الدىن­داعى تىنىشتىق بولسا كەرەك. سەبەبى كەلەسى 1914 جىلدان باستاپ دۇنيەجۇزىن ەسەڭگى­رەتىپ كەتكەن سوعىسى، سوسىن قازان توڭكەرىسى، اش­تىق، رەپرەسسيا، بىرىنەن سوڭ ءبىرى تولاسسىز ناۋبەتتەر باستالىپتى. ەندەشە، «قا­زاق» گازەتىنىڭ ءدال سول 1913 جىلى شىعۋى  دەر كەزىندە ورىن العان وقيعا دەۋى­مىز كەرەك.

مامبەت قويگەلدى، تاريحشى:

- «قازاق» گازەتى - ۇلت تاريحىندا ەرەك­شە ورنى بار باسىلىم. ەگەر انىعىراق ايتساق، قازاقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ، رۋحاني الەمىنىڭ وزگەرۋىنە، ەڭ نەگىزگىسى، ۇلت-ازاتتىق يدەولوگيانىڭ قالىپتاسۋىنا قىزمەت ەتكەن. وكىنىشكە قاراي، ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ونى ءوز دارەجەسىندە باعالاي الماي، پارقىنا بارا الماي ءجۇرمىز. ەگەر «قازاق» گازەتى بولماسا، الاش قوزعالىسى بولماس ەدى، «قازاق» گازەتى بولماسا، قازاق حالقىنىڭ حح عاسىر باسىنداعى رۋحاني سەرپىلىسى بولماس ەدى. قازاقتىڭ كوزىن اشىپ، ەل بولۋعا جۇمىلدىرىپ، رۋحىن وياتقان جاڭا مازمۇنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ قالىپ­تاسۋى قيىنعا سوعار ەدى. نەگە ەكەنى، وسى كۇنگە دەيىن «قازاقتىڭ» فاكسيميلدىك باسىلىمى شىققان جوق. كەزىندە ورىستار گەرتسەننىڭ «كولوكولىن» شىعارعان سياقتى، ءبىز دە «قازاق» گازەتىنىڭ فاكسيميلىن شى­عارۋى­مىز كەرەك ەدى، بىراق ءالى جوق. بۇل قازاقتىڭ كوپ نارسەنى باسقاشا ءتۇسىنىپ، سانا-سەزىمى مەن تانىمىنىڭ ارتۋىنا ەرەكشە اسەر ەتەر ەدى.

«قازاق» گازەتىن العاش تياناقتى زەرت­تەپ، كىتاپ ەتىپ قۇراستىرىپ شىعارعان ۇش­كىل­تاي سۋبحانبەردينا اپامىز ەكەنىن بار­شا­مىز مويىندايمىز. ال ونىڭ قانداي تاۋ­قى­مەتتى بولعانىن، ارينە، ارقايسىمىز بىلە بەر­مەي­مىز. بۇل ءوز الدىنا، ال كەيىنگى جىل­دارى ورىن­بورعا ارنايى بارىپ، اح­مەت باي­تۇر­سىنوۆتىڭ ءوزى تۇرعان ءارى «قازاق» گا­زەتىن شى­عارعان تاريحي ءۇيدى تاۋىپ، ول ۇي­گە بەلگىتاس ورناتۋ، مۇراجايعا اينالدىرۋ كە­رەكتىگى جايلى ۇسىنىس كوتەرىپ جۇرگەن تا­ريح­شى قامبار اتاباەۆتىڭ ايتار ءۋاجى باس­قا­شا.

قامبار اتاباەۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، دەرەكتانۋشى:

- ءبىر نارسەنى اشىق ايتايىن، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان كەلگەندە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءالى «قازاق» گازەتىنىڭ  وتكىرلىگى، بيىك دەڭگەيىنە جەتكەن بىردە-ءبىر باسىلىم جوق. مۇنى مەن كىمنىڭ الدىندا بولسىن اشىپ ايتا الامىن. كەيىنگى جىلدارى «قازاق» گازەتىنىڭ جالعاسى دەپ باسىلىم شىعارۋعا كوشتىك. دۇرىس-اق، «قازاق» اتاۋىن قىزعان­بايمىز، بىراق بۇل «قازاق» ول «قازاقتىڭ» مۇراگەرى، جالعاسى دەگەن - وتە جاڭساق پىكىر. سوندىقتان ءار نارسەنىڭ ءوز اتىمەن اتاپ، ءوز ورنىندا قالدىرعانىمىز ءجون. احاڭ تۇرعان، «قازاق» گازەتىن شىعارعان ءالى ۇيگە بەلگىتاس ورناتتىق، بىراق ول ءۇيدى مۇراجايعا اينال­دىر­ا الماي كەلەمىز. ءوز تاريحىمىز ءۇشىن وتە ۇلكەن ماڭىزعا يە سول ءۇيدى ساتىپ الۋعا نەگە قۇلىقسىزدىق تانىتىپ وتىرعانىمىزعا تۇسىنە المايمىن. سونداي-اق «قازاق» گازە­تىنىڭ 100 جىلدىعىن ءدال وسىنداي تومەنگى دارەجەدە «جەتىم قىزدىڭ تويىنداي» قىلىپ وتكىزۋىمىز ءبىزدىڭ ۇلتتىعىمىزعا سىن. مەم­لەكەتتىك دەڭگەيدە كەشەندى شارالارمەن وتكى­زەتىن ءجونىمىز بار ەدى. اتتەڭ...

اۆتور: ءماريام ءابساتتار

"الاش ايناسى" گازەتى