قوستاناي قالاسىندا توعىزقۇمالاق زياتكەرلىك قاۋىمداستىعى 2012 جىلدى قورىتۋدا. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا توعىزقۇمالاق ويىنىن دامىتۋدىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك نەگىزدەرى»  اتتى رەسپۋبليكالىق سەمينار-كونفەرەنتسيادا مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعالي توعىزقۇمالاقشىلار الدىندا ءوزىنىڭ اتالمىش ويىن جونىندەگى زەرتتەمە جۇمىستارىنىڭ العاشقى سارابىمەن تانىستىردى.

زەرتتەۋشى توعىزقۇمالاقتىڭ بۇرىنىراقتاعى اتاۋى «توعىزات» بولعاندىعىن كەلتىرە وتىرىپ، سەلتەتكىزەر جاڭالىقتارىمەن ءبولىستى. ەڭبەكتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، تۇركىلىك ەجەلگى توعىزات ويىنى بۇگىنگى ادامزات كەڭىنەن پايدالانىپ وتىرعان وندىق ساناۋ جۇيەسى مەن «اراپتىق» اتالىپ كەتكەن سىيپىرلاردىڭ تۋىنداۋىنا نەگىز بولعاندىعىن جاريا ەتتى. اتالمىش عىلىمي پايىم تۇركىتانۋشىلار مەن الەمدىك عىلىمي ورتادا مويىندالسا، تۇركىلەردىڭ بۇگىنگى سىيپىرلىق تەحنولوگياعا بۇدان كەمىندە  ءتورت مىڭ جىل بۇرىن كىرىسكەندىگى ايقىندالادى. وقىرمانعا كونفەرەنتسيادا وقىلعان باياندامانى ۇسىنىپ وتىرمىز.

توعىزات ويىنى:   وندىق ساناۋ جۇيەسى مەن اراپ سىيپىرىنىڭ تۋىنداۋ دايەگى

سەرىك ابدىرەشۇلى ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى،

تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۇيلەستىرۋشى-رەداكتورى

كىرىسپە

قوستاناي قالاسىندا توعىزقۇمالاق زياتكەرلىك قاۋىمداستىعى 2012 جىلدى قورىتۋدا. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا توعىزقۇمالاق ويىنىن دامىتۋدىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك نەگىزدەرى»  اتتى رەسپۋبليكالىق سەمينار-كونفەرەنتسيادا مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعالي توعىزقۇمالاقشىلار الدىندا ءوزىنىڭ اتالمىش ويىن جونىندەگى زەرتتەمە جۇمىستارىنىڭ العاشقى سارابىمەن تانىستىردى.

زەرتتەۋشى توعىزقۇمالاقتىڭ بۇرىنىراقتاعى اتاۋى «توعىزات» بولعاندىعىن كەلتىرە وتىرىپ، سەلتەتكىزەر جاڭالىقتارىمەن ءبولىستى. ەڭبەكتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، تۇركىلىك ەجەلگى توعىزات ويىنى بۇگىنگى ادامزات كەڭىنەن پايدالانىپ وتىرعان وندىق ساناۋ جۇيەسى مەن «اراپتىق» اتالىپ كەتكەن سىيپىرلاردىڭ تۋىنداۋىنا نەگىز بولعاندىعىن جاريا ەتتى. اتالمىش عىلىمي پايىم تۇركىتانۋشىلار مەن الەمدىك عىلىمي ورتادا مويىندالسا، تۇركىلەردىڭ بۇگىنگى سىيپىرلىق تەحنولوگياعا بۇدان كەمىندە  ءتورت مىڭ جىل بۇرىن كىرىسكەندىگى ايقىندالادى. وقىرمانعا كونفەرەنتسيادا وقىلعان باياندامانى ۇسىنىپ وتىرمىز.

توعىزات ويىنى:   وندىق ساناۋ جۇيەسى مەن اراپ سىيپىرىنىڭ تۋىنداۋ دايەگى

سەرىك ابدىرەشۇلى ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى،

تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۇيلەستىرۋشى-رەداكتورى

كىرىسپە

باياندامادا ايتۋعا جەڭىل ءارى مازمۇنى ۇلتتىق تانىمعا بارىنشا جۋىق بولعاندىقتان «توعىزات» اتاۋى قولدانىلدى.سوڭعى عاسىردا قالىپتاسقان ويىننىڭ «توعىزقۇمالاق» اتاۋىن «توعىزات» رەتىندە اتاۋعا تومەندەگى كەلتىرىندىلەر جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن:

س.امانجولوۆ[5]: «ۆ ۋكازاننىح 18 لۋنكاح، ۆ كاجدۋيۋ دو ناچالو تگرى كلادەتسيا پو 9 كۋمالاكوۆ (ۆسەگو - 162), ۆو ۆرەميا يگرى ۆ مومەنت حودا يح نازىۆايۋت كونيامي».

ت.سۇلتانبەكوۆ[10]: «ۆ توگۋزكۋمالاكە ەست دۆا نازۆانيا، سۆيازاننىە س لوشادمي. پوياۆلەنيە ەتيح نازۆاني دوكازىۆاەت، چتو يگرا ياۆيلوس ياركو ۆىراجەننىم پروياۆلەنيەم كازاحسكوي دەيستۆيتەلنوستي. «كونيامي» نازىۆايۋت كۋمالاكي ۆو ۆرەميا يگرى...».

ا.شيلياەۆ [9]: نيكولاي نيكولاەۆيچ پانتۋسوۆ پريۆيول كراتكوە وپيسانيە ودنوي يز تاكيح يگر پود نازۆانيەم «توگۋز-اد».

الايدا، ويىننىڭ اتاۋىن وزگەرتۋدى كۇن تارتىبىنە قويۋ - توعىزقۇمالاق قاۋىمداستىعى مەن ويىنشىلاردىڭ قۇزىرىندا.

بايانداماشى.

***

سىيپىرلار مەن ساناق جۇيەلەرى

دۇنيەدە الۋان سىيپىر جۇيەسى بار، ولار ساناق جۇيەگە سايكەس ەجەلگى گرەكتىك ونالتىلانعان بولماسا مايالاردىڭ جىيىرمالانعان جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن ءتۇرلى پوشىمعا يە. سونداي-اق، تاياقشا سىيپاتتى ريمدىك سىيپىر دا  ايگىلى.ءار سىيپىر وزىندىك ەسەپتىك جۇيەگە ءتان، ءاربىر جۇيەگە وزىندىك سىيپىر سانى لايىق: مايالىق جۇيەدە - 20, گرەكتەردە - ون التى [8]، وندالعان ەسەپتىك جۇيەدە - 10 سىيپىر بار. دەمەك، سايكەس ساندىق جۇيە عانا سىيپىردىڭ سانى مەن ءمانىن تۋىنداتۋعا بىردەن ءبىر تۇرتكى بولىپ تابىلادى.

كازىرگى ادامزات وركەنيەتىندەگى وندىق ساناۋ جۇيەسىنىڭ ماڭىزىن ىزدەۋ باسى ارتىق جايت. بۇگىنگى سىيپىرلىق تەحنولوگيانى وندالعان ساندىق جۇيەسىز ەلەستەتۋ دە، تۇرمىستىق سايماننان باستاپ عارىشتىق تەحنيكانىڭ ءبىر دە ءبىرىن،وندىق ساناۋ جۇيەسىن تاپقان سول جاسامپاز جاڭالىقسىز ادام بالاسى ىسكە اسىرا الماعان بولار ەدى. اتالمىش ساناق جۇيەسىنسىز اياعىمىزدى اتتاپ باسا المايتىن جاعدايعا دۋشار بولعانىمىزدا، بۇگىنگى وركەنيەتتىڭ وڭەزىندەي بۇل جۇيەنىڭ دۇنيەگە كەلۋ ۇدەرىسىن ىندەتۋ بارىنشا وزەكتى بولىپ تابىلادى.

الايدا، ماتەماتيكاداعى بىرنەشە ساناق جۇيەسىنىڭ ىشىندەگى وندالعان جۇيەنى ادامزات وركەنيەتى قاشان تۇتىنا باستادى؟ بۇل  جۇيەنىڭ العاش ادام ساناسىنا سىنالاپ كەلگەن تۇس - ادام ءوز قولىنداعى ساۋساقتارىن ساناۋعا كىرىسكەننەن باستالدى، ياعني، ادامنىڭ ون ساۋساعى وندىق ساناق جۇيەسىن ورنىقتىردى دەگەن پايىم تارالعان. وسى ساناۋ جۇيەسى دۇنيەگە پوزيتسيالىق ەمەس، قارابايىر وندىق ساناۋ جۇيەسىن كەلتىرگەن-ءمىس. وسىنداي جۇيەگە ءتان وندىق سىيپىرلار ب.د.د. ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، ياعني بۇدان ءتورت جارىم مىڭنان اسا جىل بۇرىن ەجەلگى مىسىردا تۋىنداعان دەگەن تاريحي توقتامعا قۇلاق اسۋعا ءماجبۇرمىز. ال، بۇدان باسقا ۇلى وركەنيەت كوزى سانالاتىن - ەجەلگى بابىلدا - ب.د.د. ەكى مىڭ جىل بۇرىن قولدانىلعان الپىستىق ساناماق قاتارلارىنىڭ (رازريادتارىنىڭ) ىشىندە وندىق سىيپىرلاردى ءىشىنارا كود تۇرىندە پوزيتسيالانعان وندىق ساناۋ جۇيەسى قولدانىلعانىنا كوز جەتىپ وتىر. الايدا، بۇل دا تىڭعىلىقتى تۇردە وندالعان ساناق جۇيەسىنىڭ كازىرگىدەي قولدانىسىن دايەكتەي المايدى.

كازىرگى تۇرپاتتاعى پوزيتسيالىق وندىق ساناق جۇيە تۇرىندەگى جازبا[12]  595 جىلى ءۇندىستاندا تابىلدى. ول كەزدە اتالمىش تۇرپاتتى جازۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ءنول سانىنىڭ سىيپىرى ءۇندىستاندا دا، قىتايدا دا قولدانىلىپتى. ەجەلگى بۇل جۇيەدە بىردەي سانداردىڭ جازباسى ءۇشىن تاڭبالار پايدالانىلعان، ولاردىڭ قاپتالىنا تاڭبانىڭ قاي قاتارلاماسىندا (رازريادى) جايعاسقانى قوسىمشا بەلگىلەنگەن.

ەگەر دە پوزيتسيا بوس بولسا، ونى نولمەن تاڭبالاۋ كەرەك بولعان.كەيىنىرەكتەگى بابىل جازبالارىندا وسىنداي تاڭبالار جازىلعاندىعى بەلگىلى،بىراق سان سوڭىنا ءنولدى قويۋ داعدىسى جوق. تەك قانا ءۇندىستان نۇسقاسىندا ءنول تاڭباسى ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى ورنىن تاۋىپ، سوڭىنان بۇل جازبا داعدىسى الەمدى شارلاپ كەتتى.

سانداردى ۇندىلەرشە سىيپىرلاۋ اۋەلى اراپ ەلدەرىنە، سودان سوڭ بارىپ باتىس ەبروپاعا جول تارتتى.ۇندىشە سىيپىرلاۋ تۋرالى ۇلى ماتەماتيك،استرونوم ءارى گەوگراف، كلاسسيكالىق الگەبرانى نەگىزدەۋشى  - ءابۋ ءابد اللاح مۇحاممەد يبن مۇسا ءال-حورازمي (783-850 ج.ج.، بىيىل تۋعانىنا شامامەن - 1230 جىل) «ۇندىلىك ساناق جايىندا» اتتى كىتاپ جازىپ، وندىق جۇيەلى سانداردىڭ پوزيتسيالىق جازباسىنىڭ بۇكىل حاليپاتقا، ودان ءارى يسپانياعا دەيىن تارالۋىنا سەبەپشى بولدى. XII عاسىردا بۇل كىتاپ لاتىن تىلىنە اۋدارىلىپ، ەبروپالىق اريفمەتيكانىڭ دامۋى مەن وعان ءۇندى-اراپ سىيپىرىنىڭ ەنۋىنە اسا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ءال-حورازمي اراپشا جازعاندىقتان، ول قولدانعان سىيپىر دا «اراپتىق» اتالىپ كەتتى. مىنە، «اراپ سىيپىرى» دۇنيەگە وسىلاي قالىپتاستى.سونىمەن، قالىپتاسقان سىيپىر تاريحى بويىنشا كازىرگى ءداۋىردىڭ 5-عاسىرىندا ءنول ۇعىمى تۋىنداپ، ول سىيپىر پوزيتسياسىنىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولعان [12] دەگەن ءۋاج بار. سودان بارىپ، كازىرگى سىيپىر ۇندىلىك سىيپىردان شىققان دەسەدى.

سىيپىر ماسەلەسى، ەجەلگى مادەنيەتتەردىڭ تۋىنداۋى مەن قالىپتاسۋ كورىنىسىن زەردەلەۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ويتكەنى، سىيپىر - بەلگىلى ءبىر مادەنيەتتىڭ جازبالىق تۋىندىسىنىڭ ماتەماتيكالىق كورىنىسى عانا ەمەس، سونى تۋدىرعان ەتنوستىڭ دۇنيەتانىم ايناسى، ويلاۋ جۇيەسىنىڭ تاڭبالانعان كورىنىسى.

تۇركىلىك وندىق ساناۋ جۇيەسى

سىيپىردىڭ پايدا بولۋىن ساناق جۇيەسىنەن تىس قاراۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى، ءاربىر جۇيەگە سايكەس سىيپىر بولاتىنى سەكىلدى، سىيپىردىڭ مازمۇنى مەن ءتۇرى ءتيىستى تۇردە سول جۇيەنى تۋىنداتقان ورتانىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە نەگىزدەلمەي جانە سول جۇيەنى قولدانۋ ارقىلى ايگىلەمەي تۇرا المايدى. سوندىقتان وندالعان ساناق جۇيەنىڭ قانداي ورتادا كەڭ قولدانىستا بولعاندىعى سوعان سايكەس وندىق سىيپىردىڭ دا تۋىنداۋ مۇمكىندىگىن اشاتىندىعى قىيسىندى.دەمەك، وندىق ساناق جۇيەسى قاي ورتادا، قاي حالىقتا ەرتەرەك ورنىقسا، سول ورتادا سول جۇيەنىڭ سىيپىرىن تۋىنداتار العىشارت پايدا بولۋى بۇلتارتپاس شىنايىلىق دەگەن ءسوز.

يسلام وركەنيەتىنە دەيىنگى الەمدە وندالعان ساندىق جۇيەنى كەڭ قولدانعان حالىق سەميتتەر دە، ەجەلگى ۇندىلەر دە، قىتايلار دا ەمەس، تۇركىلەر ەكەنى بەلگىلى. الايدا، امەريكالىق ەجەلگى ينكتەردە دە وندالعان جۇيەنىڭ بولعاندىعى بۇگىندە قۇپيا ەمەس. سوعان قاراعاندا، وندىق سان جۇيەسىنىڭ تۋىنداۋ مەزگىلى بارىنشا ەجەلگى مەزگىلدەردى مەڭزەيدى.

بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، پەداگوگ، كوسەمسوزشى،الاشورداشىل ازامات ەلدەس ومارۇلى ءوزىنىڭ «قازاق تاريحىنان» دەگەن ماقالاسىندا شىڭعىسحاننان باستاۋ الادى دەيتىن «وندىق ساناۋ جۇيەلى» اسكەردىڭ جاساقتالۋىنان مىڭ جىل بۇرىن، اتالمىش جۇيەنى ەڭ العاشقى عۇن قاعانى ءماديدىڭ (مودە) مەملەكەتتىك جۇيەسى وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق بولىنىستەردەن تۇراتىن اسكەري قۇرىلىم بولعاندىعىن ەجەلگى قىتاي مەن ابىلعازى حاننىڭ شەجىرەسىنە سۇيەنە وتىرىپ انىقتايدى.

ازىرگە ادامزاتتىق وركەنيەتتى تۋىنداتقان ازيا مەن ەبروپا قۇرلىقتارىنداعى وندىق ساناق جۇيەسىن باستى تۇتىنۋشى رەتىندە تۇركىلەر كوزگە كوبىرەك تۇسەدى. جانە دە وندىق ساناۋ جۇيەسىندەگى سوڭعى بىرلىك - 9 سانى تۇركىلەردە كيەلى سانالىپ، ول ءتاڭىردىڭ نىشانىنداي قۇرمەتكە يە. ءاربىر جورالعىلىق، راسىمدىك ولشەمدەر «توعىزبەن» ولشەنەدى، قىسقاسى - توعىز سانىنىڭ ەتنوگرافيالىق تا، اسكەري دە، تۇرمىستىق تا، ميفولوگيالىق ءمانى دە تۇركىلىك مازمۇنعا تولى. بۇل - ءوز الدىنا قاراستىراتىن تاقىرىپ. دەمەك، وندىق ساناۋ جۇيەسىن تۇركىلىك تانىمنان بولەك قاراۋ مۇمكىن ەمەس.

الايدا، وندالعان ساناق جۇيەسىنىڭ تۇركىلەردە بۇلايشا مازمۇندالۋى -ول جۇيەنىڭ بىردەن ءبىر تۋىنداۋ مەكەنى  - تۇركىلىك ورتا دەۋگە تولىق دايەك ەمەس.دەگەنمەن، قولىمىزدا ايقىن ءارى بۇلتارتپاس تاريحي ايعاق بار، ول - قازاق، قاراقالپاق پەن قىرعىز جانە التاي ايماعىنىڭ تۇركىلەرىندە ساقتالعان توعىزات (توعىزقۇمالاق، توعىزكورگول ت.ب. اتالىپ ءجۇر) ويىنى.مانكالا تەكتەس ويىنداردى زەرتتەۋشى ا.شيلياەۆتىڭ [9] «كازاحي شيروكو پريمەنيالي دەسياتيچنۋيۋ سيستەمۋ، ا سچەتنايا دوسكا موگلا پريمەنياتسيا دليا ۆىچيسلەنيا نالوگوۆ» دەۋىندە بەلگىلى ءبىر ءمان بار. بۇكىل باتىس ازياعا تارالعان مانكالا ءتارىزدى ويىنداردىڭ مازمۇنى مەن ءتۇرى وندىق ساناق جۇيەسىنىڭ تۋىنداۋ مۇمكىندىگىن اشپاعانىمەن، اسىرەسە، تۇركىلەرگە عانا ءتان - توعىزات ويىنىنىڭ بولمىسى تۇرعانىمەن وندىق ساندىق جۇيەنى تۋعىزۋ ۇدەرىسىن بويىنا سىيعىزعان.

زياتكەرلىك ويىنداردى رەسەيلىك زەرتتەۋشى ا.شيلياەۆ [9] وندىق ساناق جۇيەسىنىڭ ويىن تۇرىندەگى پايدا بولۋىن پايىمداپ، بىلاي دەيدى: «پري پەرەحودە ك دەسياتيچنوي سيستەمە نا سچيوتنىح دوسكاح يزمەنيلسيا نابور كامنەي ۆ ستورونۋ ۋۆەليچەنيا، تاك كاك دليا كاجدوي رازريادنوي لۋنكي نەوبحوديمو 9 كامنەي. ۆ سۆيازي س تەم، چتو يستوريچەسكي سچيوتنىە دوسكي س لۋنكامي سوپروۆوجداليس يگرامي پەرەنوسا،مى ۆپراۆە وجيدات،چتو ي دەسياتيچنۋيۋ سچيوتنۋيۋ دوسكۋ پو تراديتسي سوپروۆوجدالا يگرا. ساموە ينتەرەسنوە ۆ توم، چتو تاكايا يگرا نە تولكو پوياۆيلاس، نو ي جيۆا دو سيح پور. ەتو ستاريننايا كازاحسكايا يگرا توگىز-كۋمالاك...»

ساننىڭ زاتتاي سىيپىرلانۋى

بۇل ويىن وندىق ساندىق جۇيەنىڭ پايدا بولۋىن عانا ەمەس، ونىڭ پوزيتسيالىق تۇردەگى سىيپىرلانۋ جولىن دا بىزگە ايقىنداپ بەرەدى. وعان توعىزات ويىنىنىڭ مازمۇنى مەن اتريبۋتتارىن قاراستىرۋ بارىسىندا كوز جەتكىزەمىز.ول ءۇشىن كازىرگى ويىن تاقتاسىن سايىستىق سىيپاتتان اجىراتىپ، قاق ءبولىپ، ءبىر جاعىن قاراستىرايىق:

تاقتاداعى ءاربىر وتاۋ - توعىز ساننىڭ ۇياسى ەكەنى كورىنىپ تۇر، ال وعان تيەسىلى باستى بىرلىك «وردا» (كازىر «قازان» اتالىپ ءجۇر) ۇياسىندا جاتىر.ءسويتىپ، توعىزات ويىنىنىڭ 9 وتاۋى مەن 1 ورداسى «ءبىر ميلليارد» سانىنىڭ رازريادتىق جازىندىسى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. بۇعان قاراپ، مانكالا تارىزدەس ويىندار و باستا سايكەس تۇردەگى ساندىق جۇيەنىڭ سايماندارى بولعان دەپ قورىتامىز. الايدا، بۇل ويىن تاقتاسىنىڭ جارتىسى ساننىڭ زاتتاي سىيپىرلانۋى ەكەنىن دە اڭعارۋىمىز كەرەك. مىسالى، مانكالا تەكتەس ءار وتاۋىنا 2,3,5,6,9 تاستار سالىناتىن ويىندار، اۋەلگى نۇسقاسى بويىنشا سانداردى زاتتاي جازۋعا ارنالعان اباق تاقتالار بولسا كەرەك. سوندىقتان، مىناداي پايىمعا كەلەمىز: اتالمىش مانكالاتەكتەس ويىندار ساناق جۇيەلەرىنىڭ سايماندارى بولعان تاقتا مەن ماتەماتيكالىق قىيسىنعا نەگىزدەلىپ بارىپ تۋىنداعان. ياعني، ويىننان بۇرىن ساندىق جۇيەلەردىڭ سايمانى زاتتاي سىيپىرلاۋدى تۋعىزعان.

مانكالاتەكتەس اتالمىش ويىنداردىڭ باستاپقى قاراپايىم تۇرلەرى افريكا قۇرلىعىندا ەكەنىن جانە تاياۋ شىعىستان ورتا ازياعا قاراي وتاۋلار سانى وسە تۇسەتىن ويىندارعا اينالعانىن، سوعان سايكەس ساندىق جۇيەلەردىڭ بارعان سايىن وسە تۇسكەنىن دە اڭداۋعا بولادى. ايتالىق، افريكادا قالىپتاسقان ازساندى ساناۋ جۇيەسىنىڭ وكىلىندەي مانكالاتەكتەس ويىن تۇرلەرى ورتاڭعى ازيادا كوپساندى، ياعني ونساندىق جۇيەنىڭ سايمانىنداي توعىزات ويىنىن تۋىنداتا وتىرىپ، التاي وركەنيەتى اريفمەتيكانىڭ جوعارعى ساتىسىنا جەتكەنىن بايقايمىز. شاماسى، ۇندىستانداعى ءنول سانىنىڭ تاڭبالانۋى وندىق ساناق جۇيەسى ابدەن قالىپتاسىپ، زاتتاي سىيپىرلاۋ جازباعا تۇسە باستاعان كەزەڭمەن سايكەس بولسا كەرەك.

ەگەر دە توعىز ويىنىنىڭ بۇدان ءتورت مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعانى راس بولسا، وندا وندىق ساناق جۇيەسى دە سول كەزەڭدە، دالىرەگى - ودان بۇرىنىراقتا تۋىنداعانى. بىراق زاتتالعان «سىيپىرلاردىڭ» كازىرگىدەي تاڭبالانۋى كەيىنىرەك قالىپتاسقان دەۋگە بولادى.

تۇركىلىك 0 سىيپىرى

تاريحي انىقتاما

ءنول (نول، نۋل) ءسوزى لاتىنشا nullus - ەشقانداي، ەشتەڭە، بوس، قۇر دەگەندى بىلدىرەتىن ساندىق تاڭبا. ءنولدى تاڭبا رەتىندە  جازۋ كۋالىگى العاش رەت 876 جىلدان باستالادى. ۇندىستانداعى گۆاليور قالاسىنداعى قابىرعالىق جازبادا[8] 270 سانى تۇسكەن. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ءنولدى ۇندىلىكتەر ونالتىلانعان ەسەپتەۋ جۇيەسىندەگى «و» ءارپىن ءنول رەتىندە استرونوميادا قولدانعان گرەكتەردەن العان-مىس دەيدى. ال، كەيبىرەۋلەرى ءنول شىعىستاعى ءۇندىستاننان كەلدى دەپ ەسەپتەيدى، تاعى بىرەۋلەر ونىڭ ءۇندى مەن قىتاي شەكاراسىندا شىققاندىعىن العا تارتادى. جوعارىداعى ۋاقىتتان بۇرىن كازىرگى قامبودجى مەن يندانەزياداعى 683 جانە 686 جىلدارداعى جازىندىلاردا ءنولدىڭ نۇكتە مەن كىشكەنە شەڭبەرشە تۇرىندە بەينەلەنگەنى تابىلۋدى.

اراپ سىيپىرىنىڭ قالىپتاسقان تاريحى سانداردىڭ پوزيتسيالىق جازىمىن ءنول سانىنىڭ تاڭباسىنىڭ تۋىنداۋىمەن بىرگە قاراستىرادى. توعىز ويىنىنا تيەسىلى وتاۋلاردىڭ ءار سىيپىردىڭ پوزيتسيالىق ۇياسى ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا وتاۋ دەگەنىمىز - 0 تاڭباسىن تۋدىرعان العىشارت بولىپ تابىلادى. دەمەك، و باستا ءنول كازىرگىدەي ەشتەڭە،قۇر،بوس ۇعىمدارىنىڭ ماندەسى بولماعان، كەرىسىنشە، ونىڭ سانداردى «تۋدىرۋشى» قۇرساق سەكىلدى مازمۇنى بولعان. توعىزات ويىنىنىڭ ءاربىر قۇرساق-ۇياداعى جۇمىرتقانىڭ  9 بولۋى تۋاتىن بالانىڭ 9 ايلىق مەرزىمدى وتەۋ ەسەبىن دە مەڭزەيدى. جالپى، بۇل ويىن تاقتا تۇركىلىك تانىمنىڭ امبەباپ كورسەتكىشى ىسپەتتى.

ءبىر قىزىعى، بۇل پايىمىمىز وندالعان ساناق جۇيەسى بار امەريكالىق ينكتەردىڭ ەبروپالىق كەزەڭىنە دەيىنگى تانىمىندا ءنول ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعىداي «سانسىزدىقتى، ەشتەڭەنى» بىلدىرمەيدى، ناقتى دا ءمانى بار نارسەنى مەڭزەيدى. «ءنول» تاڭباسى ينكتەر مەن مايالاردا سەزىلەتىن، ۇستالاتىن نارسە كۇيىندە[12]: ينكتەر ءۇشىن ءتۇيىنسىز ءجىپ، مايالاردا ۇلۋ قابىرشاعى،اتستەكتەردە جۇگەرىنىڭ ءدانىن قورعايتىن سوبىعى، باسقاشا ايتقاندا،الدەنەنىڭ نەگىزى. ينكتەردىڭ ءنولدى ءتۇيىنسىز ءجىپ ەتۋىندە دە، مايالاردىڭ ۇلۋ قابىرشاعىن الۋىندا دا، اتستەكتەردىڭ جۇگەرى سوبىعىمەن شەندەستىرۋى دە ءنول تاڭباسىنىڭ الدەبىر قورعاۋشى،قورۋشى،جىيناۋشىنىڭ جانە تۋىنداتۋشىنىڭ ءرولىن كورسەتسە، توعىزاتتىڭ وتاۋلارىندا دا سول ميسسيا ساقتالعان - ءار وتاۋ جۇمىرتقا جىينالاتىن ۇيا ىسپەتتى.

بەلگىلى بىتىگتانۋشى-عالىم قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ [6] «...«Teg»سوزىن بۇعان دەيىن  ۆ.رادلوۆ (1894, 1897), ۆ.تومسەن (1896), ا.ن.مەليورانسكي (1897), س.ە.مالوۆ (1951), ت.تەكين (1969) ەڭبەكتەرىندە «پودوبنو»، «سلوۆنو»، «كاك بۋدتو» دەپ اۋدارىپ كەلدى. «تeg» ءسوزى جەكە تۇرعاندا ارينە بىرنەشە ماعىنا بەرەدى...

جوعارىدا ءسوز ەتكەن كت.ءى،1; كت. ءىV.1; بك. ءى.1, بك. ءىV.1 (كۇلتەگىن،بىلگە قاعان - س.ە.) ماتىندەردە «نول» (0) دەگەن ماعىنا بەرەدى. «نول» دەگەن سان زاتقا اينالعاندا «بار»، بىراق تا كوزگە كورىنبەيدى. نەمەسە «بوس كەڭىستىك» دەگەن اۋىسپالى ماعىنا بەرەدى.» دەگەن تۇجىرىمى توعىزات ويىنىنىڭ تاقتاسىنداعى وتاۋ-ۇيالارعا سالىنعان قۇمالاق-جۇمىرتقالاردىڭ سان رەتىندە بارعا اينالىپ، ال ۇيا رەتىندە ءنولدى كورسەتىپ تۇرعاندىعىن تاعى ءبىر رەت دالەلدەپ تۇر. دەمەك، ءبىز كازىر ەبروپالىق قارابايىرلانعان ءنول ۇعىمىن قابىلداعانىمىزدى وسىدان ۇعۋعا بولادى. الايدا، «تەگ» ءسوزى قازاق تىلىندە الدەنەنىڭ، الدەكىمنىڭ تۋىنداۋ مەكەنىن باجايلاتاتىن دا ءسوز. ەندەشە بۇل ۇعىم بىزگە ءنولدى تۋىنداتۋشى ءارى جوق ەتۋشى قۇدىرەتتىڭ سىيپىرلىق تاڭباسى  ەكەندىگىن ۇقتىرادى.

بۇل تۇركىلەردىڭ ءنول تاڭباسى جونىندەگى تانىمى مەن ەجەلگى امەريكالىق حالىقتاردىڭ نولدىك ۇعىمىنا سايكەستىگىن كورسەتە وتىرىپ، ەجەلگى ادامزات وركەنيەتىمەن تۇركىلىك تانىمنىڭ تىعىز بايلانىسىن بايقاتادى. شىن مانىندە ءبىز ءنولدىڭ مازمۇنىن وسىلاي ۇعۋىمىزعا بولادى. ال ونىڭ تۇركىلىك ءتۇرى، سىيقى قانداي بولعان؟

نازارىمىزعا الگى ۇندىلىك سىيپىردى تۋىنداتقان ءنولدىڭ تاڭباسى شەڭبەرشە دە، ونىڭ «شۋنيا» (كەيدە «سۋنيا») [8] اتالعاندىعىن الايىق. بۇل اتاۋدىڭ باسقى بۋىنى قازاقتىڭ شۇڭ+عىل، شۇڭ+قىر سوزدەرىنىڭ ءتۇبىرىن ەسكە سالادى: شۇڭ. ەگەر «شۋنيا» ءسوزىن بۋىنعا بولسەك، مىناداي كورىنىسكە تاپ بولامىز: شۇڭ+ۇيا, بۇنىڭ تۇركىلىك ماعىنالى «شۇڭعىل ۇيا» ۇعىمىن بەرەتىن ەجەلگى نۇسقاسى بولعاندىعى اڭعارىلىپ، قايران قالدىرادى. الايدا، توعىز تاقتاسىنىڭ وتاۋلارىنا كوز سالساق، ولاردىڭ شىنىندا دا شۇڭعىل ۇيا ەكەنىنە كوز جەتەدى، ۇياداعى قۇمالاقتار - جۇمىرتقا ىسپەتتى دە، ولاردان ساندىق بىرلىكتەر تۋىندايتىنى جانە راس. بۇل جايت تۇركىلىك توعىز ويىنىنىڭ شىنىندا دا وندىق ساناق جۇيەسىنىڭ «جۇمىرتقالارىن بالاپانداتىپ»، وركەنيەتتىڭ سىيپىرلىق تەحنولوگياسىنىڭ العاشقى «قۇستارىن ۇيادان ۇشىرعانىنا» كۇدىك قالدىرمايدى.

جالپى، كازىرگى 0 سىيپىرىنىڭ تۋىنداۋىنا ەكى بىردەي نەگىز بولعاندىعىن توپشىلايمىز، ونىڭ ءبىرى - سىيپىردىڭ مازمۇندىق سىيپاتى دا; ەكىنشىسى - سىرتقى تۇرپاتى، فورماسى. مازمۇندىق سىيپاتتىڭ ۇيالىق ءمانى بولعانىن ءسوز ەتتىك، ەندى 0 سىيپىرىنىڭ تۇرپاتىنا كەلەيىك. ءنول سىيپىرىنىڭ جالپى شەڭبەرلىك تۇرقى بولعاندىعىن ەجەلگى ۇندىلىك «شۋنيا» ءسوزىنىڭ قازاق تىلىندەگى «شەڭبەر» ءسوزىنىڭ باسقى بۋىنى كورسەتىپ تۇر: ءشۇڭ/شۇڭ - شاڭ/شەڭ تىزبەگىنىڭ قالىپتاسۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ ارقىلى «شۇڭعىل ۇيانىڭ» ەرنەۋى شەڭبەر نە ەلليپس تۇرپاتتى ەكەندىگىن اڭعارامىز. بۇعان مانكالا تەكتەس ويىن تاقتالارىنداعى وتاۋلاردىڭ ەرنەۋىنە قاراپ كوز جەتكىزەمىز.

الايدا، بۇگىنگى ءنول سىيپىرىنىڭ تاڭباسى سوپايعان شەڭبەر - ەلليپس ءتارىزدى تاڭبا: 0. بۇل تاڭبا كالاح سەكىلدى افريكالىق-تاياۋشىعىستىق ويىننىڭ وتاۋىنان گورى تۇركىلىك توعىز ويىنىنىڭ وتاۋ ەرنەۋىن ەسكە سالادى.

وسىدان كەلىپ، بۇگىنگى «0 سىيپىرىنىڭ اناسى - توعىزات ويىنىنىڭ تاقتاسى ەمەس پە ەكەن» دەگەن جورامال ويىمىزعا ورالا بەرەدى. بۇنىڭ 0 سىيپىرىنىڭ تۋىنداۋ ۇدەرىسىندەگى تۇرپاتتىق مازمۇنعا جاتاتىن تاريحي ايعاق ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز.

اراپ تىلىندە ءنول تاڭباسى «سىيفىر»، «سىفىر»  اتالادى جانە ونىڭ تۇركى تىلىنە قاتىستىلىعىن توعىز ويىنىنىڭ تاقتاسىنداعى ۇيا-وتاۋلار دايەكتەپ بەرەدى.شىنىندا دا، وتاۋداعى زاتتىق سانداردى نولگە اينالدىرۋدىڭ ءبىر جولى - ونىڭ ىشىنەن قۇمالاقتاردى الاستاۋ - سىپىرۋ، تازارتۋ بولىپ تابىلادى. دەمەك، ءنول سىيپىرىنىڭ اراپشا «سىيفىر» بولىپ اتالۋىنا تۇركىلىك «سىپىر» - تازارت ءسوزىنىڭ قاتىسى بولۋىن دا جوققا شىعارا المايمىز.

ساندى زاتتاي جانە سىيپىرلاي جازۋ ۇلگىسى

بۇگىنگى سانداردىڭ پوزيتسيالانعان سىيپىرلىق جازباسى قالاي پايدا بولدى ەكەن دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋ بارىنشا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. بۇل ۇدەرىس تاعى دا سول مانكالاتەكتەس ويىن الگوريتمىنەن شىعىپ تۇرعانىنا كوز جەتەدى. ايتالىق، سان وتاۋى بىرەۋ بولسا، نە بولار ەدى: وندا ءبىر وتاۋ مەن ءبىر وردا قاتىساتىن ەكىتاڭبالى ساندى سىيپىرلاۋ ۇدەرىسى شىعادى، بۇل - 1-دەن 99-عا دەيىنگى سانداردى ەكى سىيپىرمەن جازۋ ۇلگىسىنىڭ زاتتاي جىيىنتىعى دەگەن ءسوز. وردا - وندىق رازرياد، ال وتاۋ - بىرلىك رازرياد بولىپ تابىلادى.شۇڭعىل-ۇيالارداعى «سىيپىر-جۇمىرتقالاردى» اۋىستىرۋ مەن ۇلەستىرۋ كومبيناتسيالارى ارقىلى 1-99 اراسىنداعى سانداردىڭ جازباسىن قامتۋعا بولادى. ال، ءۇشتاڭبالى 100 سانىن بۇل تاقتادا «جازۋ» ءۇشىن تاعى ءبىر وتاۋ قاجەت.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، ەجەلگى بىرلىك سانداردىڭ سىيپىرىن ءار ۇياداعى «جۇمىرتقالار» سانىمەن بەرۋ ورىن العان. ورداداعى جۇمىرتقا سانى سايكەسىنشە وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق ت.ت. ۇلكەن رازريادتاردى بەلگىلەگەن. ال، ءنول سانىن شاماسى ۇيا عانا تاڭبالاعان. مىنە، وسىدان بارىپ، ءنولدىڭ سىرتقى تۇرپاتى سوپاق ۇيانىڭ سىياعىن سىڭىرگەن بولىپ شىعادى: 0.

ءبىر قىزىعى، تاستاردا دا، بۇگىنگە جەتكەن توعىز تاقتالارىنىڭ بارلىعىندا دا وردا ۇياسىنىڭ ەرنەۋى شەڭبەر بولادى دا، ونىڭ «قازان» اتالۋى وسىدان شىعۋدا. شىن مانىندە وتاۋلار مەن وردالاردىڭ تۇرپاتى نەگە ەكى ءتۇرلى؟ نەگە ولاردىڭ بارلىعى بىردەي شەڭبەر بولمادى؟ ماسەلە وتاۋدىڭ ۇيالىق مازمۇنىندا: قۇس ۇياسىنىڭ ءپىشىنى ەشقاشان ءدوپ-دوڭگەلەك بولمايدى، سوپاقشا كەلەدى، سول سەكىلدى وردانىڭ ءدوپ-دوڭگەلەك ەرنەۋىنىڭ بولۋى - ونىڭ جىيناۋشى، قورلاندىرۋشى سىيپاتىندا. ءتىپتى،ەجەلگى شۋمەردىڭ باس قالاسىنىڭ «ۋر» اتالۋى دا، ونىڭ دوڭگەلەك تۇرپاتتى بەكىنىسپەن قورشالۋىندا جانە مەملەكەتتى بىرىكتىرۋشى باس قالا مارتەبەسىنىڭ بولعاندىعىندا. سول سەكىلدى توعىزات ويىنىنداعى وردانىڭ دا ميسسياسى -ناتيجەنى جىيناۋشى مارتەبەلى ورىن ەكەندىگىندە.

الايدا، توعىزات ورداسىندا ودان دا باسقا كىلتيپان بار: وردا - وتاۋلاردان ءبىر باس جوعارى مارتەبەلى ورىن، وتاۋلاردا بىرلىكتەر بولسا، وردادا - وندىق جايعاسادى; وتاۋلاردا - وندىق پەن بىرلىك بولسا، وردادا - جۇزدىك ت.س.س. بۇل اقۋال بىزگە تۇركىلەردىڭ وندىق جۇيەلى اسكەرىنىڭ قۇرىلىمىن بەينەلەيدى: توعىز سارباز وتاۋدا بولسا، ونباسى - وردادا. ياعني وردا - ارقاشان مارتەبەلى، ءىستى باسقارۋشى ورىن - شتاب. ءسويتىپ، ونباسى رەتىندەگى 1 سىيپىرى الدىعا جازىلىپ، ارتىنان 9 سارباز تۇرىندەگى سىيپىرلاردىڭ جىيىنى 0 تاڭباسىمەن بەرىلۋى جوعارىدا سىيپاتتالعان جاعدايلاردان ون سانىن بۇگىنگىشە جازۋعا دەگەن قىيسىن بولماق: 10. ادەتتەگى ون سانىنىڭ بۇلايشا جازىلۋى ەجەلگى تۇركىلەرشە «ونباسى + 9 سارباز» دەگەندى بىلدىرگەن جازۋ بولۋى كەرەك. ءتىپتى، 1 سىيپىرىنىڭ ءوزى قولىن العا قاراي سوزعان «باسشىنىڭ» تاڭباسى ەكەنىن  كورسەتىپ تۇر.

جالپى، توعىزات تاقتاسىن الىپ قاراساق، بىزگە قاراما قارسى ەكى وردانىڭ بەت پە بەت ورنالاسقان اسكەرلەرى 9 وتاۋ-قوسىنعا جايعاسقان مايدان دالاسى كوزگە ەلەستەيدى. ال، تۇركى اسكەرىنىڭ ونباسى، ءجۇزباسى، مىڭباسى، تۇمەنباسىلارى ساردار ەكەنىن ەسكەرسەك، ولار ىلعىي دا وردا-شتابتا ورنالاسۋى زاڭدىلىق. وردانىڭ مازمۇنىنا تەرەڭ ۇڭىلە وتىرىپ، ونىڭ اتالعان ساردارلىق تۇلعالار ءۇشىن شتاب ەكەندىگى اڭعارىلادى جانە وندالعان ساندىق جۇيەنىڭ امبەباپ قاتارلاماسى (رازريادتارى) بولىپ تابىلادى. اتالمىش جايت توعىزات تاقتاسىنىڭ ەجەلگى قاراپايىم ساناق كالكۋلياتورى ەكەندىگىن ەرىكسىز ەسكە سالادى.

ەجەلگى ساناۋىشتار

دەگەنمەن، توعىزات تاقتاسى ويىن ەرەجەسى مەن سايىسقا نەگىزدەلگەن،اسىرەسە، تاڭىرلىك تانىمعا يكەمدەلگەن فيلوسوفيالىق تۇجىرىمنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. ال، ەجەلگى اريفمەتيكا ءۇشىن مۇنىڭ بارىنشا قاراپايىم تۇرپاتى قولدانىلعانىن توپشىلاۋعا بولادى. اريفمەتيكالىق تاقتادا وتاۋ - توعىز ەمەس، ون بولۋى كەرەك جانە ءاربىر ۇيالارداعى جۇمىرتقا سانى دا ىڭعايلى ساناق ءۇشىن ونعا  جەتكىزىلگەن. سوندا ءبىر بىرىنە قاراما قارسى ورنالاسقان قازقاتار ءاربىر 10 ۇيا ساناۋدى وڭاي قامتاماسىز ەتەتىن «زاتتاي» سان بولىپ، ەكى قاتار وسى «ساننىڭ» ارقايسىسى قوسىلعىش بولماسا ازايتقىش پەن ازايعىش رەتىندە اريفمەتيكالىق امالداردى ورىنداۋعا  قاتىسقان بولىپ شىعادى. ءاربىر ۇياداعى  «جۇمىرتقا» سانىنىڭ 10 بولۋى ەسەپتەۋدى جەڭىلدەتەتىنى ءسوزسىز. اتالمىش قاراپايىم تاقتا-كالكۋلياتور توعىزات ويىنىن قالىپتاستىرۋعا قاتىسقان وندىق ساناۋ جۇيەسىنىڭ قارابايىر قولدانىسى دەپ ويلايمىز.

الەمدە «اباق» اتاۋىمەن بەلگىلى ساناۋىش تاقتا كەڭ تارالعان، بۇل سوناۋ ەجەلگى گرەتسيادا، ريمدە سوسىن 18-عاسىردا باتىس ەبروپادا اريفمەتيكالىق ەسەپتەر شىعارۋعا جاراعان سايمان. الايدا، مۇنداي ساناۋىشتار ازيادا دا بەلگىلى، قىتايدا - سۋان-پان, جاپونيادا - سوروبان, رەسەيدە- سچيوت اتالعان. ءبىزدىڭ پايىمىمىزدا وسى ساناۋىشتاردىڭ پايدا بولۋىنا مانكالاتەكتەس ويىن تاقتالارى العىشارت جاساعان. كەيىننەن تاقتا بەتىندەگى قۇمالاقتار،تاستار جىپكە، سىمعا ءتىزىلىپ، كەمەلدەنگەن نۇسقالارى شىعىپ، جىبەك جولى سەكىلدى جاقاندىق ساۋدانىڭ كۇرە جولى ارقىلى الەمگە تارالعان.

تۇركىلەردىڭ توعىزات ويىنى بۇگىنگى سىيپىرلىق تەحنولوگيانىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن وندىق ساناق جۇيەسىندەگى سانداردىڭ پوزيتسيالانعان  جازبا قىيسىنىن جۇزدەگەن عاسىر بۇرىن قاراپايىم ويىن تۇرىندە پايدالانعاندىعى قايران قالارلىق وقيعا. ەڭ باستىسى - ءار وتاۋدىڭ بۇگىنگى ەلەكتروندىق سىيپىرلىق ينديكاتور ءرولىن اتقارىپ كەلگەندىگىندە. توعىز ويىنى بويىنشا، ەلەكتروندىق ۇياشىقتاعىداي، ءار وتاۋ نەبارى توعىز تاسپەن تولىققان بۇگىنگى 0-9 ون سىيپىردىڭ قۇبىلۋىن كورسەتەتىندەي - بىردەن توعىزعا دەيىنگى قۇمالاقتار سانىنىڭ قۇبىلۋ  ۇدەرىسىنە تولى; تەك قانا 0 سىيپىرىنىڭ قىزمەتىن توعىزات تاقتاسىندا سوپاقشا شۇڭعىل ۇيا اتقارىپ تۇر.

قورىتىندى

جوعارىدا كەلتىرىلگەن دايەكتەردى جىيناستىرا كەلە، وندىق ساناۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن سانداردىڭ پوزيتسيالانا جازىلۋىنىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىستى مىنا جايتتاردى قورىتىندى رەتىندە جاريالايمىن:

• تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني-ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىنان وندىق ساناۋ جۇيەسىنىڭ باستى ورىن الۋى - تۇركىلەردىڭ اتالمىش ساناق جۇيەسىن تۇزۋگە قاتىسقان سۋبەكت ەكەنىنەن حاباردار ەتەدى;
• تۇركىلىك توعىزات ويىنى وندىق ساناۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسىن كورسەتەتىن بىردەن ءبىر تاريحي ايعاق بولىپ تابىلادى;
• تۇركىلىك ءنولدىڭ ءمانى ەجەلگى وركەنيەتتەر تانىمىنا سايكەسىپ، «نەگىز» ۇعىمىن بەرەدى جانە تۇركىلىك تانىمدى ەجەلگى ادامزاتتىق قۇندىلىققا ورتاقتاستىرادى;
• توعىزات ويىنىنىڭ 9 وتاۋى مەن وردا ۇياشىعى ەجەلگى وندالعان ساناق جۇيەسىندەگى سانداردى پوزيتسيالىق تۇردە زاتتاي «سىيپىرلاپ» جازۋعا قاجەتتى قۇرال بولعاندىعىن كورسەتەدى;
• توعىزات تاقتاسى اۋەلگى نۇسقاسىندا اريفمەتيكالىق امالدار ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سايمان بولدى دەۋگە نەگىز بار;
• اتالمىش سايمان كەيىننەن قارسىلاستار تالاساتىنداي ويىن ەرەجەسىن تۋعىزىپ،توعىزاتتىڭ اتريبۋتىنا اينالعان;
• تۇركىلىك توعىزات ويىنىنا قاتىستى سوزدەر مەن ۇعىمدار ەجەلگى ۇندىلىك ءنول ۇعىمىن بىلدىرەتىن اتاۋمەن استاسىپ، ونىڭ ءمانىن اشا تۇسەدى، سونداي-اق اراپشا 0 سىيپىرى اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسىن ايقىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى;
• ءنول سانىنىڭ بۇگىنگى 0 سىيپىرىنىڭ پوشىمى توعىزات ويىنىنىڭ تاقتاسىنداعى باستى تۇرپات بولىپ تابىلاتىن سوپاقشا شۇڭعىل ۇيالاردىڭ ەرنەۋىنەن تۋىنداعاندىعىن تۇجىرىمداۋعا بولادى.

Abai.kz

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1.       اقشوراەۆ ءا. توعىزقۇمالاق.- الماتى، «قازاقستان» باسپاسى، 1979. - 204 بەت

2.       اقشوراەۆ ءا. توعىزقۇمالاق دانالىعى.- م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاحاناسى، 2000. - 226 بەت

3.       توعىزقۇمالاق ويىنىنىڭ ەرەجەسى. ادىستەمەلىك وقۋ قۇرالى. «استانا پوليگرافيا» اق - «اراي» باسپاسى، استانا: 2006 ج، -128 بەت

4.       شاريپوۆ س.،شوتاەۆ م. توگىزكۋمالاك  - يگرا ينتەللەكتۋالوۆ. ۋچەبنوە پوسوبيە.استانا، او «استانا پوليگرافيا - يزداتەلستۆو «اراي»، 2006 گ.208س.

5.       امانجولوۆ س.ا.، «توعىزقۇمالاق (قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى)»، سارسەن امانجولوۆ جانە قازاق فولكلورى / جاۋاپتى رەد. ءارى قۇراست. ا.س. امانجولوۆ. الماتى: «عىلىم» عىلىمي باسپا ورتالىعى، 2004.

6.       ق. سارتقوجاۇلى،  فيلول.ع.د.، «ەرتەورتا عاسىرداعى بايىرعى تۇركىلەردىڭ الەم وركەنيەتىندەگى ۇلەسى»، 2012 ج. 7 جەلتوقساندا «استانا 2012 - تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى» اتتى جىل اياسىندا وتكىزىلگەن «حالىقتاردىڭ رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتارى - بىرلىكتىڭ نەگىزى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق سەميناردا جاسالعان بايانداما.http://old.abai.kz/content/karzhaubai-sartkozhayly-baiyrgy-t-rkilerdin-elem-orkenietindegi-lesi

7.       «كونەتۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرى: جازۋ مادەنيەتىنىڭ باستاۋلارى، ءتىلدىڭ دامۋ قۇبىلىستارى»، الماتى، «ينفورم-ا»، 2005

8.       ۆيكيپەديا.سۆوبودناياەنتسيكلوپەديا.http://ru.wikipedia.org

9.       توگىز-كۋمالاك. كازاحسكايا يگرا - سۆيدەتەلستۆو زاروجدەنيا دەسياتيريچنوي سيستەمى سچيسلەنيا، شيلياەۆ ا.http://thaichess.narod2.ru/shahmatnie_legendi/nagrada_izobretatelyu/

10.  سۇلتانبەكوۆ ت. شاحمات، دويبى، توعىزقۇمالاق. ا.، قازاقستان، 2001

11.  امانجولوۆ ا. يستوريا ي تەوريا درەۆنەتيۋركسكوگو پيسما. - الماتى: مەكتەپ، 2003. - 366 س.

12.  http://ru.wikipedia.org/wiki. لاۋرا لاۋرەنسيچ-مينەللي. ليۋبوپىتنوە پونياتيە مەزوامەريكانسكوگو ي اندسكوگو «نۋليا پرەدمەتنوگو» ي لوگيكا ينكسكيح بوگوۆ-چيسەل.

13.  ا.ك.نارىمباەۆا، «اركايم - وچاگ ميروۆوي تسيۆيليزاتسي، سوزداننىي پروتوتيۋركامي»، 2007

14.  سۋلەيمەنوۆ و. «تيۋركي ۆ دويستوري». - الماتى: «اتامۇرا»، 2002. - 319 س.

15.  ق.سارتقوجاۇلى، «بايىرعىتۇرىكجازۋىنىڭگەنەزيسى». - استانا: ارىس، 2007.

16.  «يستوكي  تيۋركوۆ»، الماتى، «كوچەۆنيكي»، 2005