قازاقستانداعى ءسۇت پەن ءسۇت ونiمدەرiنiڭ باسىم بولiگi رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس پەن قىرعىزستاننان تاسىمالدانادى. الداعى ۋاقىتتا قازاق جەرiندەگi ۇلەس سالماعىن ارتتىرۋعا قۇلشىنعان قىرعىز بەن بەلارۋس بۇگiندە بiزدiڭ شەنەۋنiكتەرمەن كەلiسسوزدەر جۇرگiزiپ الەك. ال سورەلەردەگi سامساعان ءسۇت ونiمدەرiنiڭ سۇبەلi بولiگi شەتەلدiكتەرگە تيەسiلi. سوراقىسى سول، iشكi نارىقتى وتاندىق تاۋارمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇددەلiلiك تانىتپاي وتىرعان قازاق بيلiگiنiڭ كەسiرiنەن ازىق-تۇلiك قاۋiپسiزدiگiنە قاتەر ءتونۋi مۇمكiن.

ايىرقالپاقتىلار ەلi تاياۋ ۋاقىتتا قازاقستان، رەسەي مەن وزبەكستانعا تاسىمالدايتىن ەت پەن ءسۇت ونiمدەرiنiڭ كولەمiن ۇلعايتۋدى قولعا الماق. 2006 جىلدان باستاپ، قىرعىزستانداعى سيىرلارعا جاپپاي تيگەن اۋسىلدان كەيiن كورشi مەملەكەتتەرگە ەت پەن ءسۇت ونiمدەرiن تاسىمالداۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان ەدi. البەتتە، بۇل قىرعىزدار ەلiنەن قازاق جەرiنە ءسۇت، ەت كەلتiرiلمەيدi دەگەن ءسوز ەمەس. ويتكەنi, بiزدiڭ iشكi نارىقتاعى ءسۇت ساۋداسىندا قىرعىزداردىڭ دا سالماعى باسىم. قىرعىز ۇكiمەتiنiڭ كوزدەيتiنi - يمپورتتالاتىن ونiمدەردi ساراپتامالىق تەكسەرۋلەردەن وتكiزدiرiپ، قازاق، ورىس جانە وزبەك شەنەۋنiكتەرiمەن كەزدەسۋ بارىسىندا كەلiسiمگە كەلۋ جانە يمپورت كولەمiن ارتتىرۋ. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى 100 جىلدا قىرعىزستاندا 1219 سيىرعا قاراسان كەلiپ، ونىڭ 528-i قايتادان وڭدەۋدەن وتۋدە. بiر قىزىعى، دەرتكە شالدىققان iرi قارالار ۇلى وتان سوعىسىنا دەيiن كوپ بولىپتى.

قازاقستانداعى ءسۇت پەن ءسۇت ونiمدەرiنiڭ باسىم بولiگi رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس پەن قىرعىزستاننان تاسىمالدانادى. الداعى ۋاقىتتا قازاق جەرiندەگi ۇلەس سالماعىن ارتتىرۋعا قۇلشىنعان قىرعىز بەن بەلارۋس بۇگiندە بiزدiڭ شەنەۋنiكتەرمەن كەلiسسوزدەر جۇرگiزiپ الەك. ال سورەلەردەگi سامساعان ءسۇت ونiمدەرiنiڭ سۇبەلi بولiگi شەتەلدiكتەرگە تيەسiلi. سوراقىسى سول، iشكi نارىقتى وتاندىق تاۋارمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇددەلiلiك تانىتپاي وتىرعان قازاق بيلiگiنiڭ كەسiرiنەن ازىق-تۇلiك قاۋiپسiزدiگiنە قاتەر ءتونۋi مۇمكiن.

ايىرقالپاقتىلار ەلi تاياۋ ۋاقىتتا قازاقستان، رەسەي مەن وزبەكستانعا تاسىمالدايتىن ەت پەن ءسۇت ونiمدەرiنiڭ كولەمiن ۇلعايتۋدى قولعا الماق. 2006 جىلدان باستاپ، قىرعىزستانداعى سيىرلارعا جاپپاي تيگەن اۋسىلدان كەيiن كورشi مەملەكەتتەرگە ەت پەن ءسۇت ونiمدەرiن تاسىمالداۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان ەدi. البەتتە، بۇل قىرعىزدار ەلiنەن قازاق جەرiنە ءسۇت، ەت كەلتiرiلمەيدi دەگەن ءسوز ەمەس. ويتكەنi, بiزدiڭ iشكi نارىقتاعى ءسۇت ساۋداسىندا قىرعىزداردىڭ دا سالماعى باسىم. قىرعىز ۇكiمەتiنiڭ كوزدەيتiنi - يمپورتتالاتىن ونiمدەردi ساراپتامالىق تەكسەرۋلەردەن وتكiزدiرiپ، قازاق، ورىس جانە وزبەك شەنەۋنiكتەرiمەن كەزدەسۋ بارىسىندا كەلiسiمگە كەلۋ جانە يمپورت كولەمiن ارتتىرۋ. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى 100 جىلدا قىرعىزستاندا 1219 سيىرعا قاراسان كەلiپ، ونىڭ 528-i قايتادان وڭدەۋدەن وتۋدە. بiر قىزىعى، دەرتكە شالدىققان iرi قارالار ۇلى وتان سوعىسىنا دەيiن كوپ بولىپتى.

سىرتقا ءسۇت ساتۋعا قۇلشىنعان تاعى بiر سەبەپ، قىرعىزستان پرەمەرiنiڭ بiرiنشi ورىنباسارى ومۇربەك بابانوۆتىڭ مالiمدەۋiنشە، قازiرگi كەزدە ايىرقالپاقتىلار ەلiندە وندiرiلەتiن ءسۇت پەن ءسۇت ونiمدەرi شامادان تىس كوپ. ويتكەنi, قىرعىزداردىڭ قازاقتارعا ەكسپورتتايتىن ءسۇت پەن ءسۇت ونiمدەرi قىستا 150 توننا بولسا، كازiر بۇل كورسەتكiش 20 تونناعا دەيiن ازايىپ كەتكەن. قىرعىز رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ستاتيستيكالىق كوميتەتiنiڭ دەرەكتەرiنە سۇيەنسەك، بىلتىرعىعا قاراعاندا، بيىل ءسۇت 3,6 پايىزعا ارتىق وندiرiلگەن. 2009 جىلدىڭ العاشقى جارتى جىلدىعىنا شاققانداعى كورسەتكiش - 607 مىڭ توننا ءسۇت. قازاق نارىعىن جاۋلاپ الۋعا ۇمتىلعاندار اراسىندا بەلارۋستەر دە بار. وتكەن اپتادا ۆيتەبسك وبلىسىنىڭ شەنەۋنiكتەرi قازاقستان، قىرعىزستان، رەسەي، يرانمەن ءسۇت جانە ءسۇت ونiمدەرiن اتالعان ەلدەرگە ەكسپورتتاۋعا قاتىستى كەلiسسوزدەردi باستادى.

بۇگiنگi تاڭدا ەلiمiزدە 200-دەن استام ءسۇت وڭدەۋ كاسiپورىندارى بار. ال جوعارى ساپالى جانە زاماناۋي تەحنولوگيامەن جابدىقتالعان iرi كاسiپورىندار ساۋساقپەن سانارلىقتاي. ءسۇت پەن ءسۇت ونiمدەرiن وندiرۋشiلەر - قارجىلىق داعدارىستىڭ قيىندىعىنا تاپ بولعان وتاندىق شاعىن جانە ورتا كاسiپكەرلiك وكiلدەرi. قاراجاتتىق تۇرعىدا قولداۋعا ءزارۋ ءارi تۇتىنۋشىلىق سۇرانىس دەڭگەيi تومەندەپ كەتكەن بۇل سالاعا مەملەكەتتiك دەڭگەيدە كومەك كەرەك. Iشكi نارىقتاعى يمپورتتىق ونiمدەردiڭ كوبەيۋi - وتاندىق وندiرۋشiلەرگە تيەتiن اۋىر سوققى. "قازاگرويننوۆاتسيا" اق ساراپشىلارى: "رەسەي، ۋكراينا، قىرعىزستاننان قازاقستانعا اكەلiنەتiن ءسۇت ونiمدەرi وتاندىق كاسiپورىنداردىڭ قارجىلىق قاۋقارىنا كەرi اسەر ەتەتiندiكتەن، ازىق-تۇلiك قاۋiپسiزدiگiنە قاتەر ءتوندiرۋi مۇمكiن. جاتجۇرتتىقتار قازاق نارىعىن قايتسەك، مولىنان قامتيمىز دەپ جانتالاسۋدا. وسى سەبەپتi, قر اۋماعىنا شەتتەن اكەلiنەتiن ءسۇت ونiمدەرiنiڭ كولەمi 21,3 پايىزعا وسكەن. قر ستاتيستيكالىق اگەنتتiكتiڭ حابارلاۋىنشا، 2008 جىلى ەلiمiزگە 227 ملن. دوللارعا 144,4 مىڭ توننا ءسۇت ونiمدەرi يمپورتتالعان. ەسەسiنە، وتاندىق كاسiپورىندارداعى ءسۇت ءوندiرiسi توقتاپ، ەكسپورت 3 ەسەگە قىسقارعان. 2005-2007 جىلدار ارالىعىندا جۇيەلi تۇردە ءوسiپ وتىرعان ءسۇت ونەركاسiبi iشكi نارىقتاعى تۇتىنۋشىلىق سۇرانىستىڭ ارتۋىنا تiكەلەي بايلانىستى بولاتىن. الايدا، 2008 جىلى جاعداي كۇرت وزگەرiپ، iشكi نارىقتاعى تۇتىنۋشىلىق سۇرانىستىڭ وسكەنiنە قاراماستان، ءسۇت ءوندiرۋ قارقىنى 2007 جىلمەن سالىستىرعاندا، تىم تومەندەپ كەتكەن. ماماندار قاۋىمى مۇنىڭ سەبەبiن بىلتىرعى قۋاڭشىلىقپەن، ەلiمiزدەگi, اسiرەسە، وڭتۇستiك ايماقتارداعى مالعا بەرiلەتiن جەم-ءشوپتiڭ جەتiسپەۋشiلiگiمەن تۇسiندiرەدi. ولاردىڭ ايتۋىنشا، 2005-2007 جىلدار قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشiن وتە قولايلى بولعان كورiنەدi. بۇگiندە ءسۇت نارىعىنىڭ سۇبەلi ۇلەسi رەسەيلiك ونiمدەردiڭ ەنشiسiندە. قازاقستانعا سىرتتان تاسىمالداناتىن شەتەلدiك ءسۇت ونiمدەرiنiڭ تەڭ جارتىسى - رەسەيلiك. كورسەتكiشكە شاقساق، جالپى قۇنى 122 ملن. دوللارعا باعالاناتىن 70 مىڭ توننادان استام ءونiم. ودان كەيiنگi كەزەكتە 15,8 پايىزدىق ۇلەسپەن بەلارۋس، 15 پايىزبەن ۋكراينا جانە 7,7 پايىزبەن قىرعىزستان تۇر. وسى 4 ەلگە تيەسiلi جالپى يمپورتتىق ونiمدەردiڭ ەڭ قىمباتى بەلارۋستەرگە (1 كەلiگە - $2,2), ال ەڭ ارزانى قىرعىزدارعا (1 كەلiگە - 0,7) تيەسiلi.

تاعى بiر تۇيتكiل، وندiرiلەتiن ءسۇتتiڭ نەبارى 30 پايىزى عانا وڭدەۋگە وتكiزiلەدi دە، قالعان 70 پايىزى وڭدەلمەگەن كۇيiندە جەكە ازاماتتار تاراپىنان ساۋداعا شىعارىلادى. مۇنداي ونiمدەردiڭ ساپاسىنا كەپiلدiك جوق بولاتىنى انىق. ونىڭ ۇستiنە، قايتا وڭدەۋگە جiبەرiلەتiن ءسۇتتiڭ 90 پايىزى - شاعىن شارۋا قوجالىقتارىنىڭ ءونiمi. سوندىقتان شيكiزات جەتiسپەۋشiلiگiن iرi ءسۇت كاسiپورىندارى قۇرعاق سۇتپەن (ونىڭ 80 پايىزدان استامى شەت ەلدەردەن اكەلiنەدi) قامتاماسىز ەتەدi. ءسۇت نارىعىنداعى باعا ماسەلەسiندە دە وتاندىق تۇتىنۋشى ۇتىلادى. سەبەبi, سىرتتان تاسىمالداناتىن شيكiزات قۇنى كۇن سايىن ءوسiپ وتىرادى، جىلۋ مەن جارىق، جانار-جاعار ماي باعاسى دا تۇراقسىز، ياعني، جوعارى. اتالعان كەلەڭسiزدiكتەر تۇتىنۋشىلىق دەڭگەيدiڭ كۇرت تومەندەۋiنە ىقپال ەتەتiنi بەلگiلi. "جىعىلعانعا - جۇدىرىق", ءسۇت وندiرۋشiلەر ونiمدەرiن مەملەكەتتiك تاپسىرىس بويىنشا وتە سيرەك تاراتادى. نەگiزiنەن پايداعا شاش-ەتەكتەن كەنەلەتiن - جەكەلەگەن كاسiپكەر بولىپ تابىلاتىن دەلدالدار. ال باعانىڭ 10-20 پايىزعا بiر-اق شىعانداۋى مەملەكەتتiك تەندەر بەكiتiلەتiن لوتتار تiزiمiندە ءارتۇرلi سالا ونiمدەرi, مىسالى، ەت، كوكونiس ت.ب. ازىق-تۇلiك تۇرلەرi ەنگiزiلەتiندiكتەن. مەملەكەتتەن قارجىلىق قولداۋ كورگiسi كەلەتiن ءسۇت ءوندiرۋشi كاسiپورىنداردان تالاپ ەتiلەتiن انىقتاما، وتiنiشكە تiركەلەتiن قۇجاتتار سانى 100 بەتتەن اسىپ ءتۇسۋi دە كاسiپكەر اعايىنعا ۇلكەن كەدەرگi. ءوزi وندiرگەن ءونiمدi تاراتۋ، تاسىمالداۋ دا كاسiپورىنداردىڭ مiندەتiنە جاتادى. ەسەسiنە، الگi ورتادا جۇرەتiن دەلدال، ياعني، جەكەلەگەن كاسiپكەرلەردەن قۇجات اتاۋلى مۇلدە تالاپ ەتiلمەيدi. سوندا ۇتاتىن كiم، ۇتىلاتىن كiم؟ وتاندىق كاسiپورىندارعا جاعداي جاسالسا، iشكi نارىقتى قامتاماسىز ەتۋگە قاۋقارلى. مىسالى، قازiرگi تاڭدا ەلiمiزدە جوعارى ساپالى سىر مەن ەرiتiلگەن سىر قورى جەتكiلiكتi بولا تۇرا، ۋكرايندار جەرiنەن اكەلiنەتiن 1 كەلiسi 1200-1600 تەڭگە تۇراتىن سىر ءتۇرi سان الۋان. اسiرەسە، رەسەيمەن شەكتەسەتiن ايماقتارداعى وتاندىق كاسiپكەرلەرگە وتە قيىن. ويتكەنi, سولتۇستiك ايماقتارداعى وبلىستاردىڭ ءسۇت پەن ءسۇت ونiمدەرiن وندiرەتiن جانە وڭدەيتiن زاۋىتتارى بولسا دا، بازار مەن دۇكەن سورەلەرiندە رەسەيلiك تاۋارلار سامساپ تۇر. مۇنداي كەلەڭسiزدiك وتاندىق كاسiپكەرلەرگە كەرi اسەر ەتەتiنiن بiلە تۇرا، بيلiك iشكi نارىقتاعى ازىق-تۇلiك قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتۋگە بەيiل تانىتپاي وتىر - "جانى اشىماستىڭ قاسىندا"...

"تۇركىستان" گازەتى، 06.08.2009