قازاق سايتتارى رەداكتورلارىنىڭ تۇڭعىش كونفەرەنتسياسى:

قازاق ينتەرنەتىنە ءتان كەمشىلىكتەردى ايقىنداپ، ەرەكشەلىكتەرىن ەكشەپ، قيىندىقتاردان شىعار جولدى قاراستىرعان قازاق سايتتارى رەداكتورلارىنىڭ تۇڭعىش كونفەرەنتسياسى ءوتتى. شارادا بىرقاتار ماقسات ايقىندالدى، جۇيەلى جۇمىس ىستەيتىن ۇيىم قۇرىلماق، ارنايى قۇجات قابىلدانىپ، ۇكىمەتكە جونەلتىلمەك. بۇل قازاق ينتەرنەتىندەگى قوردالانعان قيىندىقتى شەشۋگە سەپ بولاتىن سياقتى.

قازاق سايتتارى رەداكتورلارىنىڭ تۇڭعىش كونفەرەنتسياسى:

قازاق ينتەرنەتىنە ءتان كەمشىلىكتەردى ايقىنداپ، ەرەكشەلىكتەرىن ەكشەپ، قيىندىقتاردان شىعار جولدى قاراستىرعان قازاق سايتتارى رەداكتورلارىنىڭ تۇڭعىش كونفەرەنتسياسى ءوتتى. شارادا بىرقاتار ماقسات ايقىندالدى، جۇيەلى جۇمىس ىستەيتىن ۇيىم قۇرىلماق، ارنايى قۇجات قابىلدانىپ، ۇكىمەتكە جونەلتىلمەك. بۇل قازاق ينتەرنەتىندەگى قوردالانعان قيىندىقتى شەشۋگە سەپ بولاتىن سياقتى.

جۇرت ينتەرنەت ارقىلى ساۋدا جاساۋعا بەيىمدەلگەن: بىلتىر 250 ملن. دوللارعا ساتىپ العان تاۋارعا ينتەرنەت-دۇكەندەر ارقىلى قول جەتكىزىپتى. ينتەرنەتتىڭ كومەگىمەن پايدا تابۋعا مۇددەلى كومپانيالاردىڭ جارناماعا سالعان قاراجاتى - 9 ملن. دوللار كولەمىندە. البەتتە، مۇنىڭ ءبارى كىسىنىڭ كوزىن قىزىقتىرادى. بىراق قازاق ينتەرنەتى قالاي دامۋدا؟ 2013 جىلدىڭ 22 قاڭتارىندا استاناداعى «قازمەديا» ورتالىعىندا وتكىزىلگەن قازاق سايتتارى رەداكتورلارىنىڭ كونفەرەنتسياسىندا قازاق ينتەرنەتىنىڭ تۇيتكىلدەرى، ولاردى شەشۋ جولدارى قاراستىرىلىپ، شاراعا قاتىسۋشىلار تاراپىنان ۇتىمدى ۇسىنىستار ايتىلدى. «نۇر وتان» حدپ مەن «اباي.kz»، «مىنبەر.kz» جانە «Alash-orda.kz» سايتتارى ۇيىمداستىرعان كونفەرەنتسيانىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا «نۇر وتان» حدپ حاتشىسى ەرلان قارين شارا «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالىپ وتكىزىلگەنىن اتاپ ءوتتى. العاش رەت ۇيىمداستىرىلعان شاراعا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن 100-دەن اسا دەلەگات قاتىستى. كەلەسى باسقوسۋدى الماتىدا وتكىزۋ جوسپارلانعان. قازاق ينتەرنەتىنىڭ احۋالىنا الاڭدايتىندار ارنايى كلۋب قۇرۋعا كەلىستى. قر مادەنيەت جانە اقپارات ۆيتسە-ءمينيسترى ارمان قىرىقباەۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، ۇكىمەت ۇستىمىزدەگى جىلى 450 ينتەرنەت رەسۋرسىن اشۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. سونداي-اق، مەملەكەت تاراپىنان بولىنگەن 1 ملرد. دوللاردىڭ 110 ملن. دوللارى ينتەرنەتكە ارنالعان. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ «ينتەرنەتتى دامىتۋ سايتتاردى اشۋمەن شەكتەلمەيدى. قوعامدىق پىكىر تۋدىرۋ، ازاماتتىق ۇستانىمدى قالىپتاستىرۋدا ينتەرنەتتىڭ ىقپالى زور. بۇل ورايدا اسىرەسە اۋىلداعى اعايىندى ينتەرنەتپەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. قازىر اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بارلىعى بىردەي ينتەرنەتكە قوسىلۋعا قارجىلىق تۇرعىدا قاۋقارسىز. ۇكىمەت قانداي شارالار اتقارۋدا؟» دەگەن ساۋالىمىز جاۋاپسىز قالدى. باسقوسۋدا باسەكەگە توتەپ بەرۋ ماسەلەلەرى دە كوتەرىلدى. «قازكونتەنت» اق باسقارما توراعاسى ايدوس قىدىرمانىڭ پايىمداۋىنشا، ەلىمىزدەگى 100 سايتتىڭ ىشىندە ەڭ بەدەلدى دەگەن نەبارى 11 سايت بار. ال اقپاراتتىق سايتتار 2-3-پەن شەكتەلەدى: «قازاق سايتتارى اراسىندا قىزۋ باسەكە ءجۇرىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن. مەنىڭشە، ول ەندى باستالادى».
ءبىرىنشى بولىمدەگى «قازاق ين­تەرنەتىنىڭ دامۋى: ەرەكشەلىكتەرى، وزەكتى ماسەلەلەرى» تاقىرىبىنداعى تالقىلاۋعا قاتىسۋشىلار قازاق ينتەرنەتىن قولداۋ، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى باعىتتارى، قازاق كونتەنتى مەن ساپا مەنەدجمەنتى، قازاق اۋديتورياسىنداعى كراۋدسورسينگ پروبلەمالارى، اۆتورلىق قۇقىق ماسەلەلەرى، سالالىق سايتتاردى ءتۇزۋ ت.ب. قاۋزادى. جيىن باسىندا «اباي-اقپارات» قوعامدىق قورىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ايدوس سارىم: «بۇگىنگى جيىننان كەيىن ءتورت قۇ­جات قابىلدايمىز. ءبىرىنشى قۇجات ينتەرنەت قاۋىمداستىقتىڭ وزىنە قاتىستى بولماق، ياعني، ءبىز قاي باعىتتا دامۋىمىز كەرەك؟ قازاق وقىرمانىن، قازاق تۇتىنۋشىسىن قالاي قاناعاتتاندىرامىز؟ قانداي اقپارات جەتپەي جاتىر؟ تاعى دا قانداي سايتتار كەرەك؟ وسىلايشا، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز ىنتالاندىراتىن، جاڭا بەلەس، جاڭا باعىت بەرەتىن جوسپار بولسا دەپ وتىرمىز. ەكىنشى قۇجاتتى مەملەكەتتىك ورگاندارعا جىبەرەمىز. ءبىز يندۋستريانىڭ بولىگى رەتىندە، تۇتىنۋشى رەتىندە مەملەكەتتىك ورگانداردان اقپاراتتىڭ ەڭ الدىمەن قازاق تىلىندە، سوسىن ورىس تىلىندە شىعۋىن تالاپ ەتىپ وتىرمىز. اقپارات ورىس تىلىندە شىعىپ، سوسىن ونى اۋدارىپ جاتساق، مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتامىز؟» دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. قۇجاتتار ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ۇسىنىستار مەن تىلەكتەردى ەسكەرە وتىرىپ ءتۇزىلىپ، ءتيىستى ورىندارعا جولدانباق. بۇل مۇددەلى توپتىڭ ماقساتتى تۇردە جۇمىس ىستەۋىنە سەپ».
«بۇگىندە قازاق ينتەرنەت كەڭىس­تىگى قارىشتاپ دامىپ كەلەدى. ءورىستىلدى كونتەنتتىڭ 20 جىلداعى قادا­مىن 4-5 جىلدا باعىندىردىق» دەگەن ايدوس سارىم بىلتىر 200-گە جۋىق اقپارات قۇرالىنىڭ ءتول سايتى اشىلعانىن ايتتى. ەندىگى مىندەت - اتالعان كورسەتكىشتى ەكى ەسەگە ارتتىرۋ. كونفەرەنتسيا بارى­سىندا ءىت سالاسىنا جەتىك مامانداردىڭ قاتارىنداعى اسحات ەركىمباي مەن جاناربەك ماتاي - امەريكادان، اقىتبەك شەريازبەك قىتايدان بايلانىسقا شىعىپ، قۇندى پىكىرلەرىمەن ءبولىستى. مىسالى، اسحات ەركىمبايدىڭ پىكىرىنشە، ءىت سالاسىن جاقسى مەڭگەرگەن ينتەرنەت جۋرناليستەردى دايىنداۋعا مەملەكەتتەن ارنايى گرانتتار ءبولىنۋى ءتيىس.
باسقوسۋدا ءجيى كوتەرىلگەن تاقىرىپ - قاراجات تاپشىلىعى. ياعني قولدا بار مۇمكىندىكتىڭ اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن مەملەكەتتەن اقشا ءبولىنۋى ءتيىس. بىراق بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيتىندەر دە تابىلدى. مىسالى، CNP Processing GmbH ينتەرنەت پروتسەسسورىنىڭ باس مەنەدجەرى، «Award.kz» ۇلتتىق ينتەرنەت سىيلىعى» قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى كونستانتين گوروجانكين ينتەرنەت نارىعىنداعى بوس كەڭىستىك تىزگىنىن شەتەلدىكتەرگە بەرمەس ءۇشىن مەملەكەتتىك قولداۋدى كۇتپەي-اق بەلسەندى تۇردە ارەكەت ەتۋگە شاقىردى. ونىڭ پىكىرىنشە، ەلىمىزدەگى مۇناي مەن گازدىڭ مولدىعى جاستاردى ەركەلەتىپ جىبەرگەن. سەبەبى ءىت سالاسىنىڭ ماماندارى جوبا جاساپ، اقشا تابۋعا تالپىنۋدان گورى مانساپ قۋىپ، دەڭگەيى جوعارى جالاقى الۋعا ۇمتىلادى. وسىنىڭ سالدارىنان زاماناۋي تەحنولوگيانى جاقسى مەڭگەرگەن ماماندار وزگە سالاعا كەتۋدە. ول «قازاق جاستارى زاماناۋي تەحنولوگيانىڭ قىر-سىرىن بىلۋگە قابىلەتسىز» دەگەن سىڭارجاق پىكىردى تەرىسكە شىعاردى: «وزبەكستاندا قازىر ءبىرىنشى ورىندى يەمدەنەتىن ينتەرنەت-پورتالدىڭ ىرگەتاسىن قالاعان قازاق جىگىتتەرى كاسىبي تۇرعىدا جۇرگىزىپ وتىر. ولاردىڭ قازاقستاندا جاساعان «Nur.kz» جوباسى دا ەلىمىزدە تابىسقا يە بولدى». ەلەكتروندى كوممەرتسيا ماسەلەسىندە ك.گوروجانين «قازاقتار ينتەرنەت دۇكەندەر ارقىلى ساۋدا جاساۋعا مۇددەلى ەمەس» دەگەن پىكىرمەن دە كەلىسپەيتىنىن جەتكىزدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بىلتىر ينتەرنەت ارقىلى قازاقستاندا 250 ملن. دوللارعا ساۋدا جاسالعان: «ەگەر ەلىمىزدەگى قازاقتار سانىنىڭ 65-70 پايىزعا جاقىنداپ قالعانىن ەسكەرسەك، ينتەرنەت ارقىلى جۇمىس جاساۋعا، پايدا تابۋعا قازاقتاردىڭ دا مۇددەلى ەكەنىن جانە بۇل تۇرعىدان العاندا اسا بەلسەندى ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. قازاقستاندىق تەمىرجول قىزمەتىندەگىلەر ينتەرنەت ارقىلى 1 ميلليوننان استام بيلەت ساتىلعانىن حابارلادى. بىلتىردان بەرى كينوتەاترلار بيلەتتەرىن ينتەرنەت ارقىلى ساتۋ قىزمەتى ىسكە قوسىلعان بويدا العاشقى 4 ايدا 25 مىڭ بيلەت ساتىلىپتى. بۇل قازاقستاندىق نارىقتا بوس كەڭىستىكتىڭ كوپتىگىن جانە قالتاسى قالىڭ وتانداستاردىڭ بارلىعىن كورسەتەدى. وسى مۇمكىندىكتى ۇتىمدى پايدالانۋ كەرەك». قازىر www.baq.kz سايتىنا كۇنىنە 10-13 مىڭ ادام ەنەدى دەيدى. سايت جارناما ارقىلى قارجى تابۋعا كوڭىل بولۋدە. ال تاۋلىگىنە 20 مىڭ ادام كىرەتىن سۇراق-جاۋاپ سايتىنىڭ جەتەكشىسى ەربول سەرىكباي كورسەتكىشتى 50 مىڭعا دەيىن جەتكىزە الاتىنىنا سەنىمدى بولعانىمەن، تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەر شەكتەۋلى ەكەنىن ايتتى. بۇل قيىندىقتى شەشۋگە دە قارجى تاپشى.
تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە، قازاق قوعامىندا ينتەرنەت ساۋدا - قاۋىپتى دەگەن ۇرەي بار. قاۋىپسىزدىككە قاتىستى قويىلعان ساۋالعا ك.گوروجانين: «ەگەر ءسىز دۇكەننەن نە بازاردان زات نە تاۋار ساتىپ الساڭىز، تۇتىنۋشىلىق قۇقىققا قاتىستى قۇجاتقا سايكەس ارەكەت ەتۋمەن شەكتەلەسىز. ايتالىق، ۇناماعان نەمەسە سايكەس كەلمەگەن زاتتى 14 كۇندە قايتارىپ بەرۋ كەرەك. ال ەگەر ينتەرنەت ارقىلى ساتىپ الساڭىز، بۇل 30-90 كۇن ارالىعىنا دەيىن ۇزارادى». وسى ورايدا، قازاقتىلدى ينتەرنەت-تۇتىنۋشىلاردىڭ سانىن بىلمەككە تالپىنعان مودەراتور راۋان كەنجەحانۇلى وتاندىق ينتەرنەت سايتتارداعى باستى بەتتىڭ بۇگىندە كوبىنەسە ورىس تىلىندە اشىلاتىنى تۋرالى ماسەلە كوتەردى: «كونفەرەنتسيا قورىتىندىسىندا قابىلداناتىن قاراردا قازاقستانداعى بارلىق كوممەرتسيالىق، كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ ينتەرنەت رەسۋرستارىنىڭ العاشقى بەتى مەملەكەتتىك تىلدە بولسا» دەگەن ۇسىنىستى قوسساق».
جارناما اگەنتتىكتەرىنىڭ نەگىزىنەن ورىس تىلىندە جۇمىس جۇرگىزەتىنىن ايتقان ەربول سەرىكباي دوستارىمەن بىرگە قازاق جارناما اگەنتتىگىن اشۋعا بەل بۋعانىن جەتكىزدى. ونىڭ ويىنشا، سايتتارعا ادامداردىڭ از كىرۋ سەبەبى، web-ماقالالاردىڭ تاقىرىبى مەن ءماتىنى ينتەرنەتكە نەگىزدەلمەيدى. قازاق ينتەرنەتىنىڭ باستى پروبلەمالارى رەتىندە ستاتيستيكانىڭ جوقتىعىن اتاعان گوروجانين جارناما بەرۋشىلەردىڭ سەرىكتەستىك ورناتاردا ستاتيستيكاعا باسىمدىق بەرەتىنىن ەسكەرتتى. مىسالى، بىلتىر جارنامادان تۇسكەن قاراجات كولەمى 9 ملن. دوللارعا جۋىق كورىنەدى: «ەگەر قازاقستاندىق سايتتار وسى ماسەلەنى تەز ارادا قولعا الماسا، جارناما ءبىزدىڭ اقشامىزعا الدىڭعى وندىقتان ورىن العان رەسەيلىك كومپانيالارعا، Facebook, Google ت.ب. كەتۋى ابدەن مۇمكىن. جۋىردا www.zero.kz سايتىنىڭ باسشىسىمەن كەزدەسكەندە قازاق سايتتارى ءۇشىن ارنايى تارماق قوسا الاتىنىن ايتتى. ەسەپتەگىش ارقىلى قازاق تىلىندەگى قاي سايتقا قانشا ادام كىرگەنىن، سۇرانىسقا يە قانداي سايت بارىن جارناما بەرۋشىلەر ءبىلىپ وتىرادى».
قازاق تىلىندەگى كونتەنت قالىپ­تاستىرۋدىڭ باستى پروب­لەمالارىن تىزبەلەگەن ماماندار ينتەرنەتتى دامىتۋعا ءار قازاق مۇددەلى بولۋى كەرەك دەگەن وي ايتادى. مىسالى، ءىت مامانى تيمۋر بەكتۇر: «كەيبىر قانداس ينتەرنەتتەن بالاسىنا قازاقشا ەرتەگى تابا الماعانىنا قىنجىلادى. نەگىزى ەگەر داۋىسىڭىز جاعىمدى بولسا، ميكروفون الىپ، سول قازاق ەرتەگىلەرىن ءوزىڭىز نەگە تاسپاعا جازىپ، ينتەرنەتكە ىلمەيسىز؟ قازاق كونتەنتىن كوبەيتۋگە ءار ازامات اتسالىسۋى قاجەت»،- دەدى.

تەرمينولوگيا ماسەلەسىن تالقىعا سالعان ءۇشىنشى بولىمدە Skypە ارقىلى بايلانىستا بولعان جاناربەك ماتاي قىتايدا، كورەيادا، جاپوندا كوپ ءىت تەرميندەرىن ءوز تىلدەرىنە اۋدارماي-اق، سول كۇيىندە قولداناتىنىن ايتتى. سەبەبى ءىت-گە كۇن سايىن جاڭا تەرمين قوسىلادى. مىسالى، كروۋدسوۋرسيڭ، بيگ داتالار - جاڭا تەرميندەر. وكىنىشتىسى سول، بىزدە حالىقارالىق تەرميندەردى قازاقشالاۋعا قۇمارلار كوپ. وسى ورايدا، «اباي-اقپارات» قوعامدىق قورىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ايدوس سارىم كيريلل قارپىنەن لاتىن قارپىنە اۋداراتىن باعدارلامانى ءوز قاراجاتتارىنا جاساتىپ، قازاق سايتتارىنا بەرۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن ايتتى. ال تۇركى ەلدەرىنىڭ بىرىگۋىنە قارىپ ماسەلەسى كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعانىن جەتكىزگەن قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ءتىل كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىن­با­سارى، تەرمينولوگ شەرۋباي قۇر­مانبايۇلىنىڭ ايتۋىنشا، تەر­ميندەردىڭ 31 تومدىعى دايىندالىپ جاتقان كورىنەدى. ال ءداستۇرلى جۋر­ناليستيكا مەن ينتەرنەت جۋرنا­ليستيكانىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن سارالاعان سوڭعى بولىمدە ينتەرنەتتەگى كوپيپوست، ياعني، كوشىرىپ باسۋ، باسەكەنىڭ جوقتىعى، اۆتورلىق قۇقىقتىڭ، جۋرناليستيكالىق ەتيكانىڭ ساقتالماۋى ت.ب. ماسەلەلەر اڭگىمەگە ارقاۋ بولدى. نەگىزى ينتەرنەتتەگى «جيەندىك جاساۋ» دەرتى اسقىنىپ بارا جاتقانى راس. بۇل تۋرالى ءوز ويىن بىلدىرگەن ايدوس سارىم: «كەيدە مەنىڭ ايتقان پىكىرلەرىم اۋداندىق گازەتتەرگە رۇقساتسىز شىعىپ كەتىپ جاتادى «ايدوس سارىم الماتىدان حابارلايدى» دەپ. سوسىن جۇرگەنىڭ اۋداندىق گازەتتىڭ «ارناۋلى ءتىلشىسى» قىزمەتىن اتقارىپ. قازاق ينتەرنەتى دامىسا ەكەن دەگەن تىلەكتەستىكتەن عانا ءۇنسىز وتىرمىز ازىرگە. بىراق مۇنى توقتاتۋ كەرەك»،- دەدى. سونىمەن، كونفەرەنتسيادا ايتىلعان ۇسىنىس-تىلەكتەر الداعى 2-3 كۇننىڭ ىشىندە جيناقتالىپ، قورىتىلىپ، ارنايى قۇجات رەتىندە دايىندالادى دا، ءتيىستى ورىندارعا جولدانادى. بۇل قازاق ينتەرنەتىنىڭ دامۋىنا مۇددەلى قانداستاردىڭ العاشقى قادامى. الدا قيىن وتكەل مەن اتقاراتىن قىرۋار تىرلىك تۇر. الايدا ماقسات - ايقىن، مۇددە - ورتاق، قۇلشىنىس - جوعارى. دەمەك، الىنبايتىن اسۋلاردىڭ جوقتىعىنا سەنەمىز.
ءنازيا جويامەرگەنقىزى

"تۇركىستان" گازەتى