"رەسەي ءوزىن ەۆرازيالىق دەرجاۆا رەتىندە عانا

قۇتقارىپ قالا الادى،

تەك ەۆرازياشىلدىق ارقىلى عانا "

ل.ن. گۋميلەۆ

"رەسەي ءوزىن ەۆرازيالىق دەرجاۆا رەتىندە عانا

قۇتقارىپ قالا الادى،

تەك ەۆرازياشىلدىق ارقىلى عانا "

ل.ن. گۋميلەۆ

ەۆرازياشىلدىق يدەياسى - كەيىنگى جىلدارى ءجيى ەستيتىن سوزىمىزگە اينالدى. ونى قوزعاپ جۇرگەندەر بۇل تمد مەم­لە­كەتتەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە قازاق­ستاننىڭ بىردەن-ءبىر دامۋ جولى ەكە­نىن دالەلدەگىسى كەلەدى. «قازانشىنىڭ ءوز ەركى قايدان قۇلاق شىعارسا» دەگەندەي، كوسەمدەرى كوبىنە ورىستار بولعان­دىقتان ولار ەۆرازياشىلدىقتى ورىس مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە بەيىمدەپ العان. وعان: «ەۆرازياشىلدىقتى رەسەيدىڭ گەوساياسي تۇجىرىمداماسى عانا ەمەس، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ گەوساياسي ءداستۇرى دەپ تە ايتۋعا بولادى» دەگەن پىكىرلەرىن دالەل رەتىندە كەلتىرسەك بولادى. ياعني، بۇل رەسەيدىڭ يمپەريالىق مۇددەسىمەن استاسىپ جاتىر. ەندى، بۇل يدەيا قازاققا نەسىمەن ءتيىمسىز دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. ەۋرازياشىلدار قوزعالىسى اۋەلدە شەتەلدەگى ورىس ەميگرانتتارىنىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلدى. ولار بارلىق حالىقتارعا ۇستەمدىك ەتۋگە ۇمتىلعان ەۆروتسەنتريزم مەن روماندىق-گەرماندىق مادەنيەتتىڭ اگرەسسيۆتىك سيپاتىن سىنعا الىپ، 1928 جىلى «ەۋرازيا» دەپ اتالاتىن گازەت شىعارا باستايدى. كەيىن قوزعالىس مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى سلاۆيانشىلدىقتى وزدەرىنىڭ رۋحاني نەگىزى دەپ تاني باستادى. قازاققا جاقپايتىن جاعى وسى. سەبەبى، قازاقتار سلاۆياندار ەمەس، اتتارىنىڭ تۇياعى ەۋرازيا ءتوسىن دۇبىرلەتكەن قىپشاقتاردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەنى بەلگىلى. كەرەك دەسەڭىز، بىزدە وعان بالاما بولاتىن «تۇرانشىلدىق»، «تۇرىكشىلدىك»، «الاششىلدىق» سياقتى ءوز يدەيالدارىمىز بار. بۇل جاعىنان بىزگە وزدەرىن رەسەيگە ءسى­ڭىپ كەتكەن «دالالىقتاردىڭ» ۇرپاعى سانايتىنداردىڭ كوزقاراسى جاقىنىراق. بىراق، بۇلار ءالى ۇيىسىپ، رەسەيدە ۇلكەن كۇش بولا الماي وتىر. سەبەبى، ورىستاردىڭ وزىندەگى «دالالىقتارعا» قاتىستى ءپى­كىر ەكىگە جارىلعان. ءبىرى - «مۇڭعۇل - تا­تارلار» توڭىرەگىندە بىزدە جاڭساق ءپى­كىر قالىپتاسقان، سوندىقتان، قولدان جاسالعان جاساندى تاريحتى اشكەرەلەپ، اقيقاتتى ايتاتىن كەز تۋدى دەسە، ۇلى ورىستىق شوۆينيزممەن ۋلانعان كەيبىر وقىمىستىلار قىپشاقتار مەن مۇڭعۇل-تاتار شاپقىنشىلىعىنا بايلانىستى قالىپتاسقان، قازىرگى قوعامدىق ويعا قوزعاۋ سالماۋ كەرەك دەگەن پىكىردەن اينىماي وتىر. ولار ەگەر رەسەي تاريحى جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان تالدانسا، اقتاڭداقتار اشىلىپ قالىپ، «تاتارلاردىڭ» ورىس مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا قوسقان وراسان زور ۇلەسىنە ءادىل باعا بەرۋگە تۋرا كەلەدى دەگەن ءۋاج ايتادى. ءبىر جاعىنان «تاتار-مۇڭعۇلدارعا» باسقاشا باعا بەرىپ ۇيرەنگەن، قازىرگى بيلىكتە وعان ونشا ىقىلاس ءبىلدىرىپ وتىرعان جوق. ونداعى وقىمىستىلار مەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ رەسەي شەجىرەسىنە قاتىستى ەكى ءتۇرلى پوزيتسيا ۇستاناتىندىعىن بەلگىلى تاريحشى، رەسەي مەملەكەتتىك گۋما­نيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرەزيدەنتى يۋري افاناسەۆتىڭ: «كەز كەلگەن ادامنان دميتري دونسكوي كىم بولعان دەپ سۇراڭىزشى. كۋليكوۆو شايقاسى، تاتار ەزگىسىنەن قۇتىلۋ دەپ جاۋاپ بەرەدى ... ەگەر، «تاتار ەزگىسىنەن قۇتىلۋ» دەگەندى دميتري دونسكويدىڭ وزىنە ايتسا، ول ەسىنەن اداسىپ كەتەر ەدى. سەبەبى، ول مويىن­داي­تىن پاتشا تاتار پاتشاسى عانا بولاتىن. ال، ماماي ءوزىن حان جاساعىسى كەلگەن كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ ءبىرى بولدى. دونسكوي وسىعان قارسى شىعىپ، زاڭدى پاتشانى قورعاعان. «تاتارلاردان ازات بولۋ» دەگەن ساندىراقتى ول قابىلداماس ەدى. بىراق، قازىر وسىلاي ءسوز ساپتاۋ ءبىزدىڭ تاريحي قاعيدامىزعا اينالىپ كەتتى»، دەگەن سوزىنەن بايقاۋعا بولادى. ال، ەۋرازياشىلار يدەياسىنىڭ بىزگە ءتيىمدى تۇسى ولاردىڭ سلاۆيان-تۇركى بايلانىسىن قايتا جانداندىرىپ، وڭىردەگى الىس-بەرىسكە جاڭا سيپات بەرەتىندىگى. ولار ەۋرازيا قۇر­لى­عىنداعى ورتاق تاريحي-مادەني قۇندىلىقتاردان باس تارتقان جوق. ۇلى دالانىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ولشەۋسىز ۇلەسىنە وڭ باعا بەرىپ، ورىس تاريحى «تاتارلارمەن» تىعىز بايلانىسىپ جاتقانىن مويىندادى. سوندىقتان، ەۋرازياشىلدار باتىسقا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن وتانداستارىنا قارسى شىعىپ، ۇلى دالانى ءرۋستىڭ قۇداي قوسقان كورشىسى ءارى ستراتەگيالىق ارىپتەسى دەپ تانىدى. بىراق، بۇل ماسەلەگە ولار سلاۆيانشىلدىق كوزقاراسپەن ءۇڭىلدى. ويتكەنى، ورىس وركەنيەتى وزىنشە ءبىر الەم. بۇل ەۋروپا دا ەمەس، ازيا دا ەمەس، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى سينتەز دەيدى، ولار. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ەۋرازياشىلار، «تاتار-مۇڭ­عۇل ەزگىسى» رەسەي ءۇشىن قايىرلى بولدى. سەبەبى، رەسەي شىڭعىس حان يمپەرياسىنان ەۋرازيالىق مەملەكەتتىلىكتىڭ ەستافەتاسىن قابىلداپ الدى، دەگەن پىكىر ايتادى. نيكولاي ترۋبەتسكوي بۇل جونىندە: «ماسكەۋ پاتشالىعى تاتار ەزگىسىنىڭ ارقا­سىندا قۇرىلدى. ماسكەۋ پاتشالارى «ورىس جەرىن بىرىكتىرىپ» ۇلگەرمەستەن ۇلى مۇڭ­عۇلداردىڭ باتىستاعى ۇلىسىنا يەلىك ەتە باستادى. ماسكەۋ، قازان، استراحان مەن ءسىبىر حاندىعىن جاۋلاپ العان سوڭ عانا كۇشتى مەملەكەت بولدى. ورىس پاتشاسى مۇڭعۇل حانىنىڭ مۇراگەرىنە اينالدى. وسىلايشا پراۆوسلاۆ پاتشاسى تاتار حانىنىڭ ورنىن باسىپ، حان ورداسى ماسكەۋگە اۋىستى»، دەيدى. الايدا، ەۋرازياشىلدارعا قارسى شىعىپ، ولاردىڭ ماقساتىن تۇككە تۇرعىسىز دەپ تاپقاندار دا بار. ماسەلەن، گريگوري فلوروۆسكي «ەۋرازياشىلدىقتى رۋحاني ساتسىزدىك،- دەپ باعالاعان. «رەسەيدى باتىستان ءبولىپ تاستاۋعا بولمايدى. ءبىز ەۋروپاعا تەحنيكالىق قاجەتتىلىكتەردىڭ اسەرىنەن بەت بۇردىق. ال، ەۋرازيالىق فاكتورعا كەلسەك، رەسەي ەۋروپا مەن ازيانىڭ اراسىنداعى سينتەز ەمەس. ەۋ­رو­پاعا جيىركەنىشپەن قاراپ، ازيانى قالاپ العان ەۋرازياشىلاردىڭ وزدەرى ەدى»، دەگەن بولاتىن. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا ەۋرازياشىلدار فەودور دوستوەۆسكيدىڭ: «ەۋروپا ءبىزدى قۇل رەتىندە قابىلداسا، ازيادا ءبىز مىرزا بولدىق. ەۋروپا ءبىزدى تاتارلار دەسە، ازيادا بىزدەردى ەۋروپالىقتار دەپ اتادى» دەگەن پىكىرىن ءجيى قايتالايتىن. قالاي دەسەك تە، ەۋروپا مەن ازيانىڭ «ورتاسىندا ورنالاسقان» رەسەي ەشقاشان يمپەريالىق مۇراتى پەن امبيتسياسىنان باس تارتقان ەمەس. بىزگە كەرەگى دە، ساقتاناتىنىمىز دا وسى. وعان رەسەيدىڭ پرەزيدەنتتىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولعان سەرگەي كاراگانوۆتىڭ: «رەسەي ءوزىنىڭ بايىرعى يمپەريالىق رولىنەن باس تارتپايدى . ول بارلىق امالمەن بۇرىنعىشا جەرگىلىكتى كنيازدەردى اقشاعا ساتىپ الىپ، قاجەت بولسا كەرەك جەرگە اسكەر دە اتتاندىرىپ تۇرادى. ءبولىپ ال دا بيلەي بەر ساياساتىن جۇرگىزە بەرەدى»،  دەگەن پىكىرى دالەل بولا الادى. فرانتسۋزداردىڭ «ورىستىڭ بەتىن تىرناساڭ ار جاعىنان تاتار كورىنەدى» دەگەن تاماشا ماقالى بار. بىراق، فرانتسۋزدار وسىلاي دەسە دە ورىستار تەگىن تاني الماي ءالى ءبۇلىنىپ جاتىر. سوندىقتان، «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الۋدىڭ» قاجەتى جوق دەپ ويلايمىز.

ءستاليننىڭ قۇيتىرقىلىعى نەمەسە ۇلتتى بولشەكتەۋ
ساياساتى قالاي جۇزەگە اسقان ەدى؟

وتكەندە تەلەديدارعا قاراپ وتىرىپ، ءبىز سىرتتاي سىيلاپ جۇرگەن ءبىر اعامىزدىڭ كەيدە كەڭەستىك ءداۋىردى اڭسايمىن دەگەن اڭگىمەسىن ەستىپ قالدىم. ول كەزدە بۇقاراعا كوپ جاعداي جاسالدى، جۇرتتىڭ كوڭىلى توق، كويلەگى كوك بولعان ەدى دەيدى الگى اعامىز. وكىنىشكە قاراي، وسىنداي پىكىرلەردى ءجيى بولماسا دا ارا-تۇرا ەستىپ قالامىز. مەنىڭشە، مۇنداي اڭگىمەلەردى بولشەۆيكتەر جۇرگىزگەن سۇرقايى ساياساتتان بەيحابار ادامدار ايتاتىن سياقتى. بىراق، ءبىلىپ تۇرىپ، ناداننىڭ ءسوزىن سويلەيتىندەرى دە بار. مۇندايلار كوبىنە ۇلتتىق مۇددەنى تۇسىنە بەرمەيتىندەر نەمەسە ۋىزىنا جارىماعان قانداستارىمىز ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ەگەر، «قىزىل قىرعىننىڭ» نە ءۇشىن قولعا الىنعانىن اڭعارسا ەسى بار ادام كەڭەس وداعىن اڭساۋىن ساپ تيار ەدى. ەندى، سول كوممۋنيستەردىڭ قۇيتىرقى ارەكەتتەرىنىڭ كەيبىرىنە ارنايى توقتالساق.
رەسەي يمپەرياسىندا ورىس ەمەستەردىڭ بارلىعىن اۋەلدەن تاتارلار دەپ اتايتىن ءداستۇر بار. اسىرەسە، ولار شىققان تەگى ازيالىقتاردى وسىلايشا جالپىلاما اتايدى.

تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، قازىرگى ءازىربايجانداردى دا 1926 جىلعا دەيىن تاتارلار دەپ اتاپ كەلىپتى. گرۋزيانىڭ العاشقى پرەزيدەنتى ز.گامساحۋرديا جۇرت الدىندا سويلەگەن سوزىندە گرۋزيانى مەكەن ەتكەن ءازىربايجانداردى ۇنەمى تاتارلار دەيتىن بولعان. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. كەيىن بولشەۆيكتەر بيلىك باسىنا كەلگەن سوڭ يمپەرياداعى بايىرعى حالىقتارعا باسقاشا ات بەرىلە باستادى. اسىرەسە، قازىرگى تاتارلاردىڭ بابالارى وسى تۇستا ۇلكەن بەلسەندىلىك كورسەتەدى. بۇقارا باس قوسقان جەردە ولار وزدەرىن مۇسىلماندارمىز، بۇل­عار­لارمىز نەمەسە نوعايلارمىز دەپ اتاپ ءجۇردى. كەيىن اتى وزگەرگەن حالىقتاردىڭ مۇڭ­عۇل-تاتارلارمەن مۇلدە بايلانىسپايتىن جاڭا تاريحىن جاساۋ قاجەتتىگى تۋادى. ءستاليننىڭ بۇيرىعى بويىنشا بەدەلدى شىعىستانۋشىلار مەن تاريحشىلاردىڭ تۇتاس ءبىر توبى وسى جۇمىسقا بىلەك سىبانا كىرىسەدى. بۇلارعا اكادەميك ۆ.ءبارتولدتىڭ ءوزى باسشىلىق جاسادى. كەيىن كەزەك تۇركىستانعا كەلدى. مۇندا بولشەۆيكتەر بارشا تۇرىك تۇلەپ ۇشقان جەردەگى ءتول حالىقتى ىدىراتۋ ساياساتىن جۇزەسە اسىردى. حالىقتارعا قايتا ات بەرۋ ارقىلى بولشەۆيكتەر قاپقاز بەن تۇركىستاندى مەكەندەگەن ميلليونداعان قىپشاقتاردى دا جويىپ جىبەرەدى. بۇل اتاۋ ولار ءۇشىن وتە قاۋىپتى ەدى. ويتكەنى، قىپشاقتار ءبىر كەزدەرى شىعىس ەۋروپا مەن ورتالىق ازيانىڭ اراسىنداعى ايماق­تى مەكەندەگەن الىپ ەتنوس بولدى. ءارى تۇركىستانداعى قىپشاقتار قىزىلدار قىرىن قاراعان التىن وردادان شىققان. ولار ورتالىق ازياداعى ءتورت رەسپۋبليكا تاجىكستان، وزبەكستان، قىرعىزستان مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرىن الىپ جاتقان قوقان حاندىعىنداعى بەلسەندى كۇش بولاتىن. XIX عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى رەسەي يمپەرياسى جاۋلاپ العان سوڭ، قوقان حاندىعى بىرتىندەپ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى. بىراق، تۇركىستاندا قالىپ قويعان قالىڭ قىپشاق ءستاليننىڭ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، دەگبىرىن قاشىردى. ول تۇركىستاندا قىپشاق رەسپۋبليكاسىن قۇرعىسى كەلگەن جوق. قىسقا قايىرعاندا، تۇركىستاندا جۇرگىزىلگەن بولشەكتەۋ ساياساتىنان كەيىن مۇنداعى قىپشاقتار ءىرى ەتنوس رەتىندە جويىلىپ، وڭىردەگى وزگە حالىقتاردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتەدى. دالىرەك ايتقاندا، ولاردى وزدەرىن قىرعىز، تۇركىمەن، وزبەك نەمەسە قازاق دەپ اتاۋعا ماجبۇرلەدى. كەيىن، قىپشاقتار تۇركىستاندا تۇتاس حالىق بولىپ عۇمىر كەشۋىن تۇبەگەيلى توقتاتتى. بالكىم، وسىدان كەيىن بولسا كەرەك، ولاردىڭ ۇرپاقتارى فەرعانا حاليفاتىن قۇرامىز دەپ تمد-نىڭ ءۇش رەسپۋبليكاسى تۇيىسكەن جەردەگى بۇكىل فەرعانا القابىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن دۇرلىكتىرىپ وتىر. كەيىن بولشەۆيكتەر «مۇڭعۇل-تاتارلاردىڭ ماسەلەسىن دە» ءبىرجولا شەشۋگە كىرىستى. قازىرگە دەيىن كەيبىر اعالارىمىز قىزعىشتاي قورعايتىن ستالين وسى تۇستا مۇڭعۇل-تاتارلاردى «تا­عى كوشپەندىلەر» قىلىپ كورسەتۋگە قۇل­شىندى. بۇل تاريحي دەرەكتەر راستايتىن ءجايت. ماسەلەن، بەلگىلى اقىن ءارى اۋدارماشى سەمەن ليپكيننىڭ ەستەلىكتەرىندە ستا­لين­نىڭ بۇكىل ءرۋستى جاۋلاپ العان «تاتار» ەتنونيمىن ۆارۆارلار قىلىپ بارىنشا قارالاۋعا تىرىسقانى ايتىلادى. كەڭەس وداعى قۇلاعاننان كەيىن «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا سەمەن ليپكين ستا­ليننىڭ تاتار-مۇڭعۇلداردى جۇرتقا جەك­كورىنىشتى ەتىپ كورسەتۋگە تالپىنعانىن اڭگىمەلەگەن. وسىنداي ويمەن «كوسەم» عىلىم مەن كينو قايراتكەرلەرىن، سۋرەتشىلەر مەن جازۋشىلاردى وسى پروتسەسكە ارنايى جۇ­مىلدىرىپ جىبەرەدى. ناتيجەسىندە 1939 جىلى ۆاسيلي ياناۆەتسكيدىڭ «شىڭعىسحان» دەپ اتالاتىن كىتابى كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنىلادى. تاريحي شىندىقتان الىس جاتقان، شىڭعىسحاندى قارالاۋ ءۇشىن جازىلعان بۇل رومان ءوز دەگەنىنە جەتىپ، تاتار-مۇڭعۇلدارعا جۇرت قىرىن قاراي باستادى. ال، سوعىس جىلدارى سەرگەي ەي­زەنشتەيننىڭ «يۆان گروزنىي» كينوكارتيناسىن جارىققا شىعارتقان يوسيف ستالين شىڭعىسحان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنا جاريالاعان كۇرەستە ءبىرجولا جەڭىپ شىعادى. تاتار-موڭعولداردى جۇرت وسىدان كەيىن باسقىنشى، وركەنيەتتەن حابارى جوق قارا توبىر رەتىندە قابىلدايتىن بولدى. وسىنداي ىلاڭشىل ارەكەتتەرى كەيىن جازاسىز قالمايتىنىن ءستاليننىڭ ءىشى سەزگەن سياقتى. 1938 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ شۆەتسياداعى ەلشىسى كوللونتايمەن بولعان اراداعى اڭگىمەدە ول: «كەيىن ەڭ الدىمەن شەت مەملەكەتتەردە، ءتىپتى ءوز ەلىمىزدە دە ءبىزدىڭ پارتيا بەن حالىقتىڭ كوپتەگەن ءىسىن ادەيى بۇرمالاپ، وعان تاس اتاتىندار شىعادى. الەمگە قوجا­لىق ەتۋگە ۇمتىلعان سيونيزم قول جەتكىزگەن تابىستارىمىز بەن جەتىستىگىمىز ءۇشىن بىزدەن اياۋسىز كەك قايتارادى. ولار رەسەيگە ءالى دە تاعىلار مەكەنى، شيكىزات ورتالىعى رەتىندە قارايدى. مەنىڭ اتىما دا كۇيە جاعىلادى. ماعان كوپتەگەن قىلمىستاردى زورلاپ تاڭاتىن بولادى» دەيدى. سونىمەن، جوعارىداعى ءجايتتار بولشەۆيكتەر جۇرگىزگەن «كوپۆەكتورلى» ساياساتتىڭ ءبىرى عانا. ولاردىڭ يمپەريانى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قانداي قۇيتىرقى ارەكەتتەرگە بارعانىن جىپكە تىزگەندەي ەتىپ تۇگەل بايانداپ شىعۋ استە مۇمكىن ەمەس. ونىڭ قاجەتى دە جوق دەپ ويلايمىز. ءبىز ءۇشىن ەڭ باستىسى قىزىل يمپەريا تاريحىنىڭ قازاق ەلى ءۇشىن، قاستەرلى كەزەڭ بولماعانىن جۇرتقا جەتكىزۋ بولدى.

Abai.kz