حيكاياشىنىڭ تاسىلىنە ورالۋ
(قىتاي جازۋشىسى مو ياننىڭ نوبەل مىنبەرىندەگى سويلەگەن ءسوزى)
شۆەد عىلىم اكادەمياسىنداعى مارتەبەلى اكادەميكتەر، حانىمدار، مىرزالار!
مەنىڭشە، سىزدەر تەلەديدار، ياكي عالامتور ارقىلى شالعايدا جاتقان گاۋمي ۇستىرتىندەگى دۋنبي اۋىلى تۋرالى ازدى-كوپتى حاباردار بولعان شىعارسىزدار. بالكىم، مەنىڭ 90 جاستاعى كارى اكەمدى، اعا-اپەكەلەرىمدى، ايەلىمدى، قىزىمدى جانە ءبىر جاستان ءتورت اي اسقان جيەن قىزىمدى كورگەن بولۋلارىڭىز مۇمكىن. بىراق مەن ەرەكشە ساعىنا ەسكە الاتىن ءبىر ادام بار، ول -مەنىڭ انام. سىزدەر ماڭگىلىككە كورە المايسىزدار، مەن سىيلىق العان سوڭ، اتاق-داڭقىما كوپتەگەن ادام ورتاق بولدى. اتتەڭ، اناما وسى كۇن ءناسىپ بولمادى.
مەنىڭ انام 1922 جىلى تۋىپ، 1994 جىلى دۇنيەدەن وزدى. ونى قىستاقتىڭ شىعىس جاعىنداعى شابدالى باعىنا جەرلەدىك. بىلتىر سول جەرگە جاڭا تەمىرجول توسەلەتىن بولدى دا، ونىڭ زيراتىن قىستاقتان شالعاي، باسقا جەرگە كوشىرۋگە ءماجبۇر بولدىق. قابىردى اشقاندا، تابىت اعاشتىڭ ءشىرىپ، انامنىڭ سۇيەككۇلى توپىراققا الدەقاشان ارالاسىپ كەتكەنىن كوردىك. امالسىز ىرىمىن جاساپ، توپىراعىنان ءبىراز الىپ، جاڭا قابىرگە كوشىرىپ جەرلەدىك. بىلايشا ايتقاندا، انامنىڭ ءدال وسى كەزدەن باستاپ قارا جەردىڭ ءبىر بولەگىنە اينالعانىن سەزدىم. قارا جەردىڭ ۇستىندە تۇرىپ سويلەگەن سوزدەرىمنىڭ ءبارىن شەشەمە ايتىپ جاتىرمىن دەپ بىلەم.
مەن شەشەمنىڭ ءسۇت كەنجەسىمىن. كىشكەنتاي كەزىمدە ۇيدەگى جالعىز تەرموستى كوتەرىپ، كوللەكتيۆتىڭ اسحاناسىنان سۋ تاسيتىنمىن. ءبىر كۇنى اشتىقتان ءالىم قۇرىپ، تەرموستى قولىمنان ءتۇسىرىپ، شاعىپ الدىم. قاتتى قورىققانىمنان ءشوپتىڭ اراسىنا تىعىلىپ، ءبىر كۇن بويى شىقپاي جاتىپ الدىم. ىڭىردە شەشەم ەركەلەتكەن اتىمدى اتاپ، توڭىرەكتەن ىزدەي باستادى. ءشوپتىڭ اراسىنان شىعا كەلگەنىمدە شەشەم ۇرسىپ، ۇراتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. شەشەم ۇرعان دا، ۇرىسقان دا جوق. بار بولعانى باسىمنان سيپاپ، اۋىر كۇرسىندى. مەنىڭ ەسىمنەن كەتپەيتىن قاسىرەتتى وقيعانىڭ ءبىرى شەشەمە ىلەسىپ، كوللەكتيۆتىڭ اتىزىنان بيداي ماساعىن تەرۋگە بارعاندا بولدى. قورۋشى جەتىپ كەلدى. ماساق تەرگەندەر جان-جاققا بىتىراي قاشتىق. شەشەم شياياق بولعاندىقتان، جۇگىرە الماي، ۇستالىپ قالدى. الگى ەڭگەزەردەي ەگىن قورۋشى شەشەمدى قۇلاق تۇپتەن شاپالاقپەن ءبىر سالدى. شەشەم تەڭسەلىپ بارىپ، جەرگە جىعىلدى. قورۋشى تەرگەن ماساعىمىزدى العان دا جوق. ىسقىرىعىن شالىپ، كەردەڭدەي باسىپ، جونىنە كەتتى. شەشەمنىڭ ەزۋىنەن قان شىعىپ، جەردە وتىر. سونداعى تورىققان بەينەسى ءومىر بويى ەسىمنەن شىقپايدى. كوپ جىلدار ءوتكەن سوڭ الگى ەگىن قورۋشىمەن بازاردا جولىعىپ قالدىق. ساقال-شاشى قۋداي، كارى شال بولىپتى. باياعىداعى قورلىعى ەسىمە ءتۇسىپ، كوزىمدى قان جاۋىپ، كەگىمدى قايتارايىن دەپ ۇمتىلىپ ەدىم، شەشەم مەنى ۇستاپ الدى دا جايباراقات قانا: «ۇلىم، مەنى ۇرعان الگى ادام مەن مىنا شال ەكەۋى ءبىر ادام ەمەس»، - دەدى.
ماعان تاعى ءبىر تەرەڭ اسەر قالدىرعان ءبىر ءىس ءالى ەسىمدە. «اي كۇلشە» مەرەكەسى كۇنى ءتۇستە، ۇيدەگىلەر ارەڭ ءبىر ءساتى ءتۇسىپ ءتۇشپارا ءتۇيىپ ەدى. بىرەۋىمىزگە ءبىر كىشكەنە شىنىدان عانا جەتتى. ءتۇشپارا جەپ جاتقاندا ءبىر تىلەمشى قارت ەسىگىمىزدىڭ كوزىنە كەلدى. مەن جارتى شىنى ءتاتتى كارتوپ قاعىن بەرىپ، ونى جولىنا سالماقشى بولىپ ەدىم، ول ماعان ىزبارلانىپ: «مەن ءبىر كارى اداممىن. وزدەرىڭ ءتۇشپارا جەپ، ماعان كارتوپتىڭ قاعىن بەرەتىن نە دەگەن قارا جۇرەك ەدىڭدەر»، - دەدى. مەن اشۋلانىپ، تەرىمە سيماي: «ءتۇشپارا ءبىر جىلدا ءبىرنەشە رەت قانا اۋزىمىزعا تيەدى. بىرەۋىمىزگە ءبىر كىشكەنە شىنىدان ارەڭ جەتەدى. جۇمىرىمىزعا جۇق تا بولمايدى! ساعان ءتاتتى كارتوپ قاعىن بەرگەنىمە رازى بول. جەسەڭ جە، جەمەسەڭ جولىڭا ءتۇس!»، - دەدىم. شەشەم ماعان ۇرىستى دا، جارتى شىنى ءتۇشپاراسىن الگى قارتتىڭ قولىنداعى شىنىسىنا سالىپ بەردى.
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
ەڭ وكىنەتىن ءبىر ءىسىم - شەشەممەن بىرگە كوكونىس ساتقاندا ءبىلىپ ياكي بىلمەي كوكونىس ساتىپ العان ءبىر قارتتىڭ 10 تيىنىن ارتىق ەسەپتەپ قويىپپىن. اقشاسىن ەسەپتەپ بەرگەن سوڭ مەن مەكتەپكە كەتكەمىن. وقۋدان تاراپ، ۇيگە كەلسەم، ادەتتە، كوزىنە كوپ جاس المايتىن شەشەمنىڭ جىلىپ وتىرعانىن كوردىم. شەشەم مەنى جازعىرمادى، بار بولعانى اقىرىن عانا: «ۇلىم، شەشەڭدى ۇياتقا قالدىردىڭ»، - دەدى.
مەن ون نەشە جاسقا كەلگەندە شەشەم قاتەرلى وكپە اۋرۋىنا شالدىقتى. اشارشىلىق، اۋرۋ، ەڭبەكتەن زورىعۋ قوسىلىپ وتباسىمىزدى تىعىرىققا تىرەپ، مەيىرىم مەن ۇمىتكە ءزارۋ بولدىق. شەشەم ءوزىن-ءوزى جازىم ەتە مە دەگەن كادىك وي ماعان اياقاستىنان پايدا بولدى. ءار جولى ەڭبەكتەن قايتقاندا، قاقپاعا كىرىسىممەن «شەشە!» دەپ ايعايلاپ شاقىرامىن. ونىڭ داۋىسى شىققاندا بارىپ، كوڭىلىم ورنىنا ءتۇسىپ، جۇرەگىمدى باسىپ تۇرعان ءبىر كەسەك تاس جەرگە تۇسكەندەي بولاتىن. ەگەر مەن داۋىستاعاندا شەشەم جاۋاپ قايتارماسا جۇرەگىم تىتىركەنىپ، ءاسۇي مەن ديىرمەنۇيدى ارالاپ، ءتىنتىپ شىعاتىنمىن. ءبىر جولى بار ءۇيدى ءتىنتىپ، ىزدەپ ونىڭ كولەڭكەسىن دە كورە المادىم. سونان اۋلانىڭ ىشىندە زار ەڭىرەپ وتىر ەدىم، شەشەم كوتەرگەن ءبىر ارقا وتىنى بار، سىرتتان كىرىپ كەلدى. مەنىڭ جىلاعانىما قاتتى نارازى بولدى. بىراق بۇعان بولا ودان الاڭداپ جۇرگەنىمدى ايتۋىم مۇمكىن ەمەس قوي. شەشەم مەنىڭ كوڭىل-كۇيىمدى ايتقىزباي-اق ءتۇسىندى دە ماعان: «بالام، الاڭسىز بول. تىرلىگىمىزدىڭ ەش قۋانار جەرى جوق، وعان بولا ياماراجا (توزاق ءپىرى) شاقىرمايدى دەيدى. مەن دە كەتە قويمايمىن»، - دەدى. مەنىڭ تۋعاننان ءوڭ-الپەتىم وتە سيىقسىز ەدى. قىستاقتاعى تالاي ادام بەتپە-بەت مەنى كەلەكەلەيتىن. ءتىپتى، مەكتەپتەگى مىنەزى تۇرپايى، سوتقار ساباقتاستارىم سيىقسىزدىعىم ءۇشىن مەنى ساباپ، ۇيگە زار ەڭىرەپ كەلگەن كەزىمدە شەشەم ماعان: «بالام، سەن ونداي سيىقسىز ەمەسسىڭ. مۇرنىڭ پۇشىقتىقتان، كوزىڭ سوقىردان امان. اياق-قولىڭ ساپ-ساۋ. قانە، قاي جەرىڭ سيىقسىز. ونىڭ ۇستىنە، كوڭىل سارايىڭ ءتۇزۋ. ىزگى ىستەردى كوپ ىستەسەڭ، قانشا سيىقسىز بولساڭ دا، سۇلۋ كورىنەسىڭ»، - دەدى. كەيىن قالاعا كەتتىم. كەيبىر وتە ءمادەنيەتتى دەگەن ادامداردىڭ ءوزى دە سىرتىمنان، كەيدە ءتىپتى، بەتپە-بەت سيىقسىز ءوڭ-الپەتىمدى سايقىمازاق ەتتى. مەن شەشەمنىڭ سوزدەرىن ەسىمە بەرىك ساقتاپ، اسا بايسالدى بەينەدە ولاردان كەشىرىم ءوتىندىم. شەشەم ساۋاتسىز ادام. بىراق ساۋاتتى ادامداردى وتە قۇرمەت تۇتادى. وتباسىمىزدىڭ جاعدايى جاپالى، ءبىر ۋاقىت تاماق جەسەك، ءبىر ۋاقىت اش قالامىز. الايدا، انام مەنىڭ كىتاپ، قالام-قاعاز الام دەگەن تالابىمدى ەش قايتارىپ كورگەنى جوق. ول ءبىر ەڭبەكقور ايەل. جالقاۋ بالالاردى قىرى سۇيمەيدى. كىتاپ وقيمىن دەپ جۇمىستى اقساتقانىما بولا ەجەلدەن جازعىرىپ كورگەنى جوق. ءبىر كۇندەرى بازارعا كىتاپ اڭگىمەلەۋشى (حيكاياشى) كەلدى. مەن ۇرلانىپ بارىپ، سونىڭ اڭگىمەسىن تىڭدايمىن دەپ، شەشەمنىڭ تاپسىرعان جۇمىسىن ۇمىتىپ قالدىم. وسى ءۇشىن شەشەم مەنى جازعىردى. كەشكە ول كىشكەنە مايشامنىڭ جارىعىندا ۇيدەگىلەرگە ماقتالى شاپان تىگىپ وتىرعان كەزدە، مەن شىداي الماي، كۇندىز كىتاپ اڭگىمەلەۋشىنىڭ اۋزىنان ەستىگەنىمدى وعان قايتالاپ ايتىپ بەردىم. ونىڭ تۇسىنىگىندە كىتاپ اڭگىمەلەۋشىلەردىڭ ءبارى قۋ سوزدەن قۋىرداق قۋىرعان جەل اۋىز، دۇرىس كاسىپپەن شۇعىلدانبايدى، اۋزىنان جارىعان دۇرىس ءسوز شىقپايدى دەپ بىلەتىن. اڭگىمەمدى العاش تىڭداعان كەزدە سابىرى كەتىپ وتىرعان، بىراق مەنىڭ جاڭعىرتىپ ايتقانىم ونى بارا-بارا قىزىقتىردى. وسىدان بىلاي ءار رەتكى بازار كۇنى ماعان جۇمىس تاپسىرمايتىن بولدى. بازارعا بارىپ، كىتاپ اڭگىمەلەۋشىنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋىما ءۇنسىز قوسىلدى. كوپ وتپەي كىتاپ اڭگىمەلەۋشىنىڭ اڭگىمەسىن قايتالاپ ايتۋعا قاناعاتتانبايتىن بولدىم. قايتالاپ ايتۋ بارىسىندا قوسىپ، وڭدەپ وتىراتىندى شىعاردىم. شەشەم ۇناتىپ تىڭداسا ەكەن دەپ، ءبىرسىپىرا وقيعا جەلىسىن ويدان قيىستىردىم. كەي كەزدە، ءتىپتى، وقيعانىڭ شەشىمىن دە وزگەرتىپ جىبەرەتىنمىن. مەنىڭ تىڭدارمانىم شەشەم عانا ەمەس، اپەكەم، اجەمە دەيىن تىڭدارمانىما اينالدى. شەشەم مەنىڭ اڭگىمەمدى تىڭداپ بولعان سوڭ، كەي كەزدە ىشتەي الاڭداپ ءبىر جاعى ماعان، ءبىر جاعى ءوز-وزىنە سويلەگەن بوپ: «ۇلىم، سەن ەسەيگەن سوڭ قانداي ادام بولاسىڭ؟ قۋ سوزگە تايانىپ تاماعىن اسىرايتىن زارجاق بىرەۋ بولىپ جۇرمە؟»، - دەيتىن. شەشەمنىڭ نەگە الاڭدايتىنىن ءتۇسىنەتىنمىن. قىستاقتا ءبىر ءسوزۋار بالا بار ەدى. ىلعي وزگەلەردى اۋرەگە سالاتىن. كەي كەزدەرى ونىڭ ءوزى ۇيىندەگىلەردى دە اۋرە-سارساڭعا سالاتىن. مەن «سيىر» دەگەن حيكاياتىمدا سۋايتتىعىمەن قىستاقتاعىلارعا ابدەن جەككورىنىشتى بولعان وسى بالانى جازدىم. بالالىق شاعىمنىڭ ەلەسى بار. مەن ەرەكشە سوزقۇمار ءتىلدى-جاقتى بولدىم. بۇل قالايدا ۇلكەن ءحاۋىپ-قاتەردىڭ نىشانى. بىراق مەنىڭ حيكايات ايتۋ ونەرىم ۇيدەگىلەرگە ۇلكەن كوڭىلدىلىك باعىشتايتىن. بۇل جاعداي شەشەمدى ءارى-ءسارى كۇيگە ءتۇسىردى.
«تاۋدى كوشىرۋ وڭاي، جارالمىشىڭدى ءوزگەرتۋ قيىن» دەگەن ماقال بار. اكە-شەشەم قانشا اقىل-ءناسيحات بەرگەنىمەن، مەنىڭ سوزشەڭدىك تابيعاتىمدى وزگەرتە المادى. مەنىڭ اتىمنىڭ مو يان ء(ۇنسىز قالۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى) دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى ناق ءوزىمدى ماسقارالاۋ سياقتى. مەن باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرمەي جاتىپ وقۋدان قول ءۇزدىم. جاسىم كىشى، دەنەم ءالسىز بولعاندىقتان اۋىر ەڭبەككە جارامادىم. امالسىز قىرعا شىعىپ سيىر، قوي باعاتىنمىن. سيىر، قويلارىمدى جەتەكتەپ مەكتەپتىڭ ەسىگىنىڭ الدىنان وتكەن كەزدە، دەمالىسقا شىققان ساباقتاستارىم مەكتەپ اۋلاسىندا اسىر سالىپ ويناپ جۇرگەنىن كورىپ، جانىم جابىرقاپ، ءبىر ادامنىڭ، ياعني ءبىر بالانىڭ كوپشىلىكتەن ايىرىلعانداعى ازابىن تەرەڭ سەزىندىم. قىتايدىڭ دانىشپانى لاۋزى: «باق پەن سور ەگىز، ءبىر-ءبىرىن تولىقتاپ وتىرادى»، - دەپ ايتقانىنداي، بالا كەزىمدە وقۋدان شىقتىم، اشارشىلىق، جالعىزدىق، وقيتىن كىتاپ تابا الماۋدىڭ ازابىن ءبىر كىسىدەي تارتتىم. بىراق اعا بۋىن جازۋشىمىز شىن سوڭۋىنعا ۇقساپ، قوعام سىندى ۇلكەن كىتاپتى وقۋدى وتە ەرتە باستادىم. ءسوزدىڭ باسىندا ايتقان بازارداعى كىتاپ اڭگىمەلەۋشىنىڭ ايتقان حيكاياتى وسى ۇلكەن كىتاپتىڭ ءبىر بەتى عانا.
وقۋدان شىققان سوڭ، ەرەسەك ادامداردىڭ اراسىنا قوسىلىپ «قۇلاق موللاسى» بولاتىندى تاپتىم. بۇل ۇزاق جالعاستى. 200 نەشە جىلدىڭ الدىندا، مەنىڭ تۋعان اۋىلىمدا حيكايات ايتۋدىڭ اسقان شەبەرى پۋ سۋنلن ءومىر سۇرگەن. ءبىزدىڭ قىستاقتاعى كوپتەگەن ادامدار جانە مەن سونىڭ رۋحىن جالعاۋشىمىز. مەن كوللەكتيۆ ەڭبەك ءىستەيتىن اتىزدىڭ باسىندا، ءوندىرىس وتريادىنىڭ قوراسىندا، اتام مەن اپامنىڭ ىستىق سىپىسىنىڭ ۇستىندە، اۋەل دەسەڭ قيرالاڭداپ كەتىپ بارا جاتقان اربانىڭ ءۇستىندە كوپتەگەن سىرلى اڭگىمەلەردى، تاريحي اڭىزداردى، قىزىقتى حابار-وشارلاردى ەستىدىم. بۇل حيكاياتتار جەرلىك ورىننىڭ تابيعاتىمەن، اۋلەت تاريحىممەن تىعىز بايلانىسىپ جاتقاندىقتان شىنايى سەزىلەتىن.
ءبىر كۇندەرى وسى كورگەن-ەستىگەندەرىمنىڭ ءبارى شىعارماشىلىق ماتەريال بولادى دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەپتى. ول كەزدە باسقالاردىڭ اڭگىمەسىن بەرىلە تىڭدايتىن اڭگىمەقۇمار بالا ەدىم. سول كەزدە ءجا دەگەن ءتاڭىرشىلدىڭ ءوزى ەدىم.ءتىرشىلىك اتاۋلىنىڭ جانى بار دەپ سەنەتىنمىن. ۇلكەن اعاشتى كورسەم، قۇرمەت كورسەتەتىنمىن. ۇشقان قۇستى كورسەم، ول قالاعان كەزىندە ادامعا وزگەرۋى مۇمكىن دەپ قيالدايتىنمىن. بەيتانىس ادامعا جولىقسام، ول قايسى قايۋاننان وزگەردى ەكەن دەپ كۇمانداناتىنمىن. ءار كۇنى كەشتە ءوندىرىس وتريادىنىڭ ەڭبەك ءنومىرىن ەسەپتەۋ ۇيىنەن شىققان كەزىمدە ونە-بويىمدى ۇرەي، قورقىنىش بيلەيتىن. جۇرەك توقتاتىپ الايىن دەپ بىرەسە جۇگىرىپ، بىرەسە بالا داۋىسىممەن اندەتەتىنمىن. سول كەزدە باليعاتقا تولۋ قارساڭى بولعاندىقتان تاماعىم قىرىلداپ، داۋىسىم ناشار شىعاتىن. سونداعى اندەرىم اۋىلداستاردىڭ تىنىشتىعىن بۇزعان شىعار.
تۋعان اۋىلىمدا 21 جىل تۇردىم. 21 جىلدان سوڭ اۋىلدان ۇزاپ، پويىزبەن چينداۋعا ءبىر رەت بارعان ەدىم. اعاش ماتەريال زاۆودىنىڭ تاۋ توبە بوپ ۇيىلگەن اعاشتارىنىڭ اراسىندا اداسىپ كەتە جازدادىم. شەشەم: «چينداۋدان قانداي كورىنىستەر كوردىڭ»، - دەپ سۇراعاندا مەن اسا ىڭعايسىزدانىپ: «تۇك تە كورمەدىم. بار كورگەنىم تاۋ توبە بولىپ ۇيىلگەن اعاش»، - دەدىم. الايدا، وسى رەتكى چينداۋ ساپارىنان سوڭ، اۋىلدان ۇزاپ شىعىپ سىرتقى دۇنيەنى كورسەم دەگەن قۇشتارلىعىم ارتا ءتۇستى. 1976 جىلى قاڭتار ايىندا ارمياعا قابىلداندىم. شەشەم توي جاساعانداعى اسەمدىك بۇيىمدارىن ساتىپ، ماعان الىپ بەرگەن ءتورت تومدىق «قىتاي جالپى تاريحىن» ارقالاپ گاۋمي ۇستىرتىندەگى دۋنبي اۋىلى دەگەن مەن جاقسى كورەتىن ءارى وتە جەك كورەتىن اۋىلدان ۇزاپ شىعىپ، ءومىرىمنىڭ ماڭىزدى كەزەڭىن باستادىم. ەگەر ۇزاق جىلداردان بەرى قىتاي قوعامىندا زور دامۋشىلىق پەن ىلگەرلەۋشىلىك بولماسا، رەفورما، ەسىك اشۋ بولماسا مەن سياقتى جازۋشىنىڭ دا بولمايتىنىن مويىنداۋىم ءتيىس. اسكەري لاگەردەگى بىرسىدىرعى تۇرمىس بارىسىندا، 1980 جىلدارداعى يدەيانى ازات ەتۋ مەن ادەبيەت ورلەۋ ءداۋىرىن قارسى الدىم. كۇنى كەشە وزگەلەردىڭ ءاڭگىمەسىن قۇلاق تۇرە تىڭداپ، ونى وزگەلەرگە اڭگىمە عىپ شەرتەتىن بالا ەدىم، وسى كەزدەن باستاپ قولىما قالام الىپ، حيكايامدى قاعازعا سىناق رەتىندە تۇسىرە باستادىم. باستابىندا جۇرگەن جولىم ونداي داڭعىل بولا قويعانى جوق. ول كەزدە جيىرما نەشە جىلدىق اۋىل-قىستاق ءومىر ءتاجىريبەسى ادەبيەتتىڭ كەنەن كەنىش ەكەنىن جەتە اڭعارتپاعان-دى. سول كەزدە ادەبيەتتى جاقسى ادام، ىزگى ىستەردى، قاھارماندار مەن وزاتتاردى عانا جازۋ دەپ ۇعىنعانىم ءۇشىن، جازعان شىعارمالارىمنىڭ ادەبي قۇنى تومەن بولدى.
1984 جىلى ەمتيحان تاپسىرىپ «ازاتتىق ارميا كوركەمونەر» ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىنە ءوتتىم. جاناشىر ۇستازىم، ايگىلى جازۋشى شۋي حۋايجۋننىڭ شابىت بەرىپ، باۋلۋىندا «كۇزگى سۋ»، «قۇرىعان وزەن»،«ءمولدىر ءسابىز»، «قىزىل جۇگەرى» سياقتى اڭگىمە-پوۆەست جازدىم. «كۇزگى سۋ» اتتى حيكاياتىمدا «گاۋمي ءۇستىرتىندەگى دۋنبي اۋىلى» دەگەن ءسوزدى تۇڭعىش رەت قولداندىم. وسىدان باستاپ توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىن تەنتىرەپ جۇرگەن ديحاننىڭ وزىنە تاۋەلدى جەرى بولعانى سياقتى مەنىڭ دە - «ادەبيەت قاڭعىباسىنىڭ» اقىرى ەركىن ءجۇرىپ، تۇراتىن ورنى بولدى. ادەبيەتتەگى يەلىك جەرىم بولعان «گاۋمي ۇستىرتىندەگى دۋنبي اۋىلىن» بارلىققا كەلتىرۋ بارىسىندا امەريكانىڭ ۋيليام فولكنەرى مەن كولۋمبيانىڭ گارسيا ماركەسى ماعان جول كورسەتىپ، شابىت سىيلاعانىن مويىندايمىن. مەن ولاردىڭ كىتابىن دەن قويا وقىماعانىممەن، بۇرىننان جالعاسقان اسقاق رۋح ماعان شابىت بەردى. ءبىر جازۋشىنىڭ ءوزىنە تاۋەلدى مەكەنى بولۋى كەرەكتىگىن ۇعىندىردى. ءبىر ادام كۇندەلىكتى تۇرمىستا كىشىپەيىلدىكپەن وزگەلەرگە جول بەرۋىنە بولادى. ال، ادەبي جاسامپازدىقتا ىرىقتى تۇردە ويعا العانىن دەربەس ىستەۋى كەرەك ەكەن. وسى ەكى الىپتىڭ جولىن قۋىپ، ارتىنان ەكى جىل جۇرگەن سوڭ دەرەۋ ءوزىمدى اۋلاق سالۋىم كەرەكتىگىن اڭعاردىم. ءبىر ماقالامدا: «ولار وتى لاۋلاپ جانعان ەكى ۇلكەن وشاق. ال، مەن ءبىر كەسەك مۇزبىن. ولارعا جاقىنداسام ەرىپ، بۋعا اينالىپ كەتەرمىن. مەنىڭ العان اسەرىمە نەگىزدەلگەندە ءبىر جازۋشى ءمالىم ءبىر جازۋشىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراۋىنىڭ تۇپكى سەبەبى - ىقپال جاساۋشى مەن ىقپالعا ۇشىراۋشىنىڭ رۋحىندا ىشتەي ۇندەستىك، ۇقساستىق بار، وي-نيەتى ۇقساستار ءتىل تابىسادى دەگەن ءسوز بار. سوندىقتان مەن ولاردىڭ كىتابىن ويداعىداي وقىماسام دا، بىرنەشە بەتىن وقىپ-اق نە جازعانىن، قالاي جازعانىن ۇعىپ قويدىم. سونىمەن بىرگە، نەنى، قالاي ءىستەۋىم كەرەكتىگىن ءتۇسىندىم» دەپ جازعان ەدىم. مەنىڭ ءتاسىلىم - ءوزىم قانىق بىلەتىن بازارداعى كىتاپ اڭگىمەلەۋشىنىڭ ءتاسىلى. اتام مەن اجەمنىڭ، قىستاقتاعى قارتتاردىڭ اڭگىمە شەرتۋ ءتاسىلى. اشىعىن ايتسام، حيكايا ايتقان كەزدە كىم مەنىڭ تىڭدارمانىم بولارىن ەسىمە الىپ كورمەپپىن. بالكىم، مەنىڭ تىڭدارماندارىم شەشەمە ۇقساس ادامدار، بالكىم، مەنىڭ تىڭدارمانىم تەك ءوزىم عانا شىعارمىن. العاشقى شىعارمالارىمنىڭ ءبارى ءوزىمنىڭ ءتول كوشىرمەم. ماسەلەن، «قۇرىعان وزەندەگى» تاياق جەگەن بالا، «ءمولدىر سابىزدەگى» باستان-اياق ءبىر اۋىز ءتىل قاتپايتىن بالا.
راس، مەن ءبىر جولى قاتەلىك وتكىزىپ، اكەم كەلىستىرىپ ساباعان بولاتىن. كوپىر سالىپ جاتقاندا تەمىرشىنىڭ كورىگىن ءسۇيرەسكەمىن. البەتتە، جەكەنىڭ ءومىرى قانشا كەرەمەت بولعانىمەن، قالپىن قۇرعاتپاي ءاڭگىمەگە كىرىستىرۋگە كەلمەيدى. حيكايا دەگەندى ويدان قيىستىراسىڭ ءارى قيالدان تۋىنداتاسىڭ. كوپتەگەن دوستارىم «ءمولدىر ءسابىزدى» مەنىڭ ەڭ جاقسى شىعارمام دەپ ءجۇر. بۇعان قارسى ەمەسپىن، ال ءوزىم بۇلاي دەپ سانامايمىن. الايدا، مەنىڭ جازۋىمشا، «ءمولدىر ءسابىز» شىعارمالارىمنىڭ اراسىنداعى ەڭ سيمۆولدىق ءمان العان، ءمانى تەرەڭ بىرەۋى. ونداعى ەرەكشە ادامداردىڭ ازاپقا ءتوزىمدىلىك قابىلەتى مەن سەزىمتالدىق قابىلەتىنە يە جىلتىر قارا بالا - مەنىڭ بارلىق حيكاياتىمنىڭ رۋحى. كەيىنگى شىعارمالارىمدا كوپتەگەن كەيىپكەرلەر سومداعانىممەن، بىردە-ءبىرەۋى سول بالا سياقتى رۋحىما جاقىن كەلمەيدى. نەمەسە بىلاي دەپ تە ايتۋعا بولادى. ءبىر جازۋشى سومداعان كەيىپكەرلەرىنىڭ اراسىندا، قالايدا بىرەۋى كوشباسشى. وسى ءۇنسىز بالا دا ءبىر كوشباسشى، ول ءلام دەپ ءتىل قاتپايدى. بىراق ءار الۋان كەيىپكەرلەرگە پارمەندى تۇردە باسشىلىق ەتىپ، گاۋمي ۇستىرتىندەگى دۋنبي اۋىلى سىندى ساحنادا كۇيىنىڭ كەلىسىنشە ونەر كورسەتەدى. مەنىڭ حيكاياتىمنىڭ دا شەگى بار، ءوز ايتارىمدى ايتىپ بولعان سوڭ، وزگەلەردىڭ اڭگىمەسىن ايتۋىم كەرەك. سونىمەن بىرگە، تۋىستارىمنىڭ، قىستاقتاعىلاردىڭ اڭگىمەسىن ءجانە قارتتاردىڭ اۋزىنان ەستىگەن ارعى اتا-بابالارىمنىڭ اڭگىمەلەرى «جينال» دەگەن بۇيرىقتى ەستىگەن اسكەر سياقتى، كوڭىل ءتۇپكىرىمنەن اتىلىپ شىققان بۇلاقتاي اعىتىلادى. ولار ماعان ءۇمىتتەنە قارايدى. وزدەرىن جازۋىمدى توسادى. اتا-اجەم، اكە-شەشەم، اعام، اپەكەم، اعايىم، ايەلىم، قىزىم، ءبارى دە مەنىڭ شىعارمامدا جازىلدى جانە گاۋمي ءۇستىرتىنىڭ دۋنبي اۋىلىنداعى كوپتەگەن اۋىلداستارىم شىعارمامدا كورىنىس بەردى. البەتتە، مەن ولاردىڭ ءبارىن ادەبي تۇلعاعا اينالدىردىم. ءوزىنىڭ جارالمىشىنان قۇبىلىپ، ادەبي كەيىپكەرگە اينالدى.
ەڭ جاڭا شىعارمام «ءتىستى باقادا» اپايىمنىڭ وبرازى كورىنىس بەردى. ونىڭ نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن الاتىنىن ەستىگەن سوڭ، تىلشىلەر ۇيىنە ىزدەپ بارعان. ول ءاۋ باستا قويعان سۇراقتارىنا سابىرلىقپەن جاۋاپ بەرگەن. بىراق كوپ ءوتپەي ابدەن مەزى بولىپ، اۋدانداعى ۇلىنىڭ ۇيىنە بارىپ باس ساۋعالاپتى. اپايىم شىنىندا «ءتىستى باقانى» جازعانداعى مودەلىم. بىراق شىعارماداعى اپايىم مەن ومىردەگى اپايىم اراسىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. رومانداعى اپايىم قازىمىر، كوكبەت، كەيدە ءتىپتى ايەل قاراقشىدان اۋمايدى. ومىردەگى اپايىم اشىق-جارقىن، اسىل جار، اياۋلى انا. ومىردەگى اپايىمنىڭ عۇمىرى باي-باقىتتى ءوتىپ كەلەدى. رومانداعى اپايىم سوڭعى ءومىرىندە رۋحاني اۋىر سوققىدان ۇيقىسىزدىق اۋرۋىنا شالدىعىپ، قارا كۇپىسىن ۇستىنەن تاستاماي، جىن-شايتان سياقتى تۇندە توقتاماي كەزىپ جۇرەدى. مەن اپايىمنىڭ كەڭپەيىلدىگىنە العىس ايتامىن. روماندا ونى باسقاشا ادام ەتىپ جاريالاعانىم ءۇشىن رەنجىمەدى جانە اپايىمنىڭ اقىلدىلىعىنا ءتانتىمىن. ول رومانداعى كەيىپكەر مەن ومىردەگى ادامنىڭ كۇردەلى قارىم-قاتىناسىن تۋرا ءتۇسىندى. شەشەم قايتىس بولعان سوڭ، قاتتى قايعىرىپ، شەشەمە ارناپ ءبىر كىتاپ جازۋ بەكىمىنە كەلدىم. بۇل جازعان كىتابىم - «ادۋىن ايەل» كوكەيىمدە ءپىسىپ-جەتىلىپ، شابىتىم كەلىپ، نەبارى 83 كۇندە 500 مىڭ ارىپتىك روماننىڭ العاشقى نۇسقاسىن جازىپ ءبىتىردىم. وسى «ادۋىن ايەل» اتتى كىتاپتا، شەشەمنىڭ ءتول كەشىرمەسىمەن قاتىستى ماتەريالداردى ەش يمەنبەي كادەگە جاراتتىم. ال كىتاپتاعى انانىڭ سەزىمدىك جاقتاعى كەشىرمەلەرىن ويدان قيىستىردىم. نەمەسە گاۋمي ءۇستىرتىنىڭ دۋنبي اۋىلىنداعى انالاردىڭ كەشىرمەلەرىن شيكىزات ەتتىم. وسى كىتاپتىڭ كىرىسپەسىن «انامنىڭ رۋحىنا ارنايمىن» دەپ جازدىم. ال، بۇل كىتاپ ءتۇبىن قۋساق جەر بەتىندەگى بارلىق انالارعا ارنالعان. بۇل مەنىڭ تيتىمدەي گاۋمي ۇستىرتىندەگى دۋنبي اۋىلىن قىتايدىڭ، ءتىپتى دۇنيەنىڭ جيناق كورىنىسى رەتىندە جازىپ بەينەلەسەم دەگەن ولەرمەندىگىمنىڭ ناتيجەسى.
ءار جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق بارىسىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بولادى. مەنىڭ ءار كىتابىمنىڭ مازمۇنى، نەدەن شابىت الىپ باستاۋىم ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. كەي شىعارما كورگەن تۇسىمنەن تۋىنداعان. مۇنىڭ مىسالى «ءمولدىر ءسابىز». كەي شىعارمالارىم، ماسەلەن، «جانناتتاعى سارىمساق ءونىمى تۋرالى جىر» ومىردەگى بولعان وقيعادان باستاۋ العان. مەيلى كورگەن تۇستەن باستاۋ السىن، الدە شىنايى ومىردەن تۋىنداسىن، ەڭ سوڭىندا جەكەنىڭ ءتول ءتاجىريبەسىمەن ۇشتاستىرىلعاندا عانا دارالىعى ايقىن، جاندى، نازىك فاكتورلاردان تيپتىك كەيىپكەر سومدالعان، ءتىلى شۇرايلى، قۇرىلىمى بولەكشە ادەبي تۋىندىعا اينالادى. مۇندا ارنايى اتاپ وتۋگە ءتيىستى ءىس «جانناتتاعى سارىمساق ءونىمى تۋرالى جىردا» مەن ناعىز كىتاپ اڭگىمەلەۋشىنى ساحناعا شىعاردىم. كىتاپتا ول وتە ماڭىزدى رول اتقاردى. مەنىڭ جازۋشىلىعىمدا وسىنداي جاعدايلار كوپ ءجۇز بەردى. باستاپ جازعان كەزدە ولاردىڭ شىن اتىن اتاپ جازامىن، وسى ارقىلى وعان جاقىندىق تانىتسام دەيمىن. بىراق شىعارمانى جازىپ بولعان سوڭ، ونىڭ اتىن وزگەرتۋ ءمۇمكىن ەمەستەي سەزىلەدى. وسىعان بولا شىعارمامداعى كەيىپكەرمەن اتتاس بىرەۋ اكەمدى ىزدەپ كەلىپ، تۇسىنبەستىك جاعداي ورىن العان. اكەم مەنىڭ اتىمنان كەشىرىم سۇراپ: «ولاردىڭ جازعانىن تۋرا ماعىناسىندا قابىلداما»، - دەپ ءناسيحات تا بەرگەن. اكەم وعان: «ول جازعان «قىزىل ءجۇگەرى» شىعارماسىندا «مەنىڭ اكەم دەگەن جەرلىك قاراقشىنىڭ تۇقىمى» دەپ باستاپتى. مۇنى كوڭىلىمە العانىم جوق. سەن كوڭىلىڭە الىپ نە قىلاسىڭ»، - دەپتى. «ءجانناتتاعى سارىمساق ءونىمى تۋرالى جىر» سياقتى قوعامدىق ومىرگە ەتەنە جاقىن شىعارمامدى جازعان كەزىمدە، ءدوپ كەلگەن ەڭ ۇلكەن ماسەلە - قوعامنىڭ قاراڭعى جاقتارىن قازبالاپ سىناۋعا باتىل بولۋ-بولماۋ ماسەلەسى ەمەس، قايتا وسىنداعى جالىنداعان جىگەر مەن اشۋعا ەرىك بەرىپ، ساياسات ارقىلى ادەبيەتتىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ، وسى شىعارمانى قوعامدىق وقيعالاردىڭ دەرەكتى بايانداماسىنا اينالدىرىپ الماۋ ءىسى بولدى. جازۋشى قوعامدىق ادام. ونىڭ ءوز مايدانى، كوزقاراسى بار. بىراق جازۋشىلىققا وتىرعان كەزدە ادامدىق تۇرعىدا تۇرىپ، بارلىق ادامدى ادام ساناتىندا جازۋ كەرەك. وسىلاي ىستەگەندە عانا، ادەبيەت وقيعادان باستاۋ الادى، ءبىراق وقيعامەن عانا شەكتەلمەيدى. ساياساتقا كوڭىل بولەدى، بىراق ساياساتتان بيىك تۇرادى. ءبالكىم، مەنىڭ ۇزاق ۋاقىت جاپالى ءومىر كەشىرگەنىم ادامدىق قاسيەت تۋرالى ءبىرشاما تەرەڭ تۇسىنىككە يە ەتتى. مەن ناعىز باتىرلىقتىڭ قانداي بولاتىنىن، ناعىز جاناشىرلىقتىڭ قانداي بولاتىنىن ءبىلدىم. ءار ادامنىڭ كوڭىلىندە اق-قاراسى مەن ىزگىلىك-جاۋىزدىعىن بەينەلەپ، انىقتاپ ءتۇسىندىرۋ قيىن بولعان كۇڭگىرت ءوڭىر بارىن بىلەمىن. ال، وسى ءوڭىر ءدال ادەبيەتشىلەردىڭ تالانت-دارىنىن ايگىلەيتىن كەڭ-بايتاق ءورىس. وسى قايشىلىققا تولى كۇڭگىرت ءوڭىردى ءدال، جاندى بەينەلەپ جازعان شىعارما تابيعي تۇردە ساياساتتان اسىپ تۇسەدى ءارى ۇزدىك ادەبيەتتىڭ ەرەكشەلىگىن ايگىلەيدى.
ءوز شىعارماڭ تۋرالى اۋىز جاپپاي ءسويلەسەڭ، تىڭداۋشىنى جالىقتىراسىڭ. مەنىڭ ءومىرىم شىعارمالارىممەن تىعىز بايلانىسىپ جاتادى. شىعارمام تۋرالى ايتپاسام، نەدەن باستارىمدى بىلمەيمىن. سوندىقتان كەشىرىم ەتۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن. العاشقى شىعارمالارىمدا قازىرگى زامانعى كىتاپ اڭگىمەلەۋشى ساناتىندا شىعارمانىڭ استارىنا جاسىرىنعامىن. «ساندال جازاسىنان» باستاپ مەن ارتقى ساحنادان الدىڭى ساحناعا شىقتىم. العاشقى شىعارمالارىمدا ءوز-وزىمە ءسويلەسىپ، وقىرماندى ويلاستىرماعان بولسام، وسى كىتاپتان باستاپ، اشىققا شىعىپ، وقىرماندارعا بەتپە-بەت ناشىنا كەلتىرە وتىرىپ حيكايات ايتىپ تۇرعان سياقتى سەزىنەمىن. بۇل الەمدىك پروزانىڭ دا، ءتىپتى، قىتاي پروزاسىنىڭ دا ءداستۇرى. ىلگەرىرەكتە باتىستىڭ مودەرنيزم شىعارمالارىن دەن قويا وقىعانمىن. ءار الۋان بايانداۋ تاسىلىنە سالىپ جازىپ تا كورگەمىن. سوڭىندا ءداستۇرگە قايتا ورالدىم. البەتتە، مۇنداي قايتىپ ورالۋ تۇك تە جاڭالىق قابىلداماي سول بەتى ورالۋ عانا ەمەس. «ساندال جازاسى» جانە كەيىنگى شىعارمالار قىتايدىڭ ءداستۇرلى ادەبيەتىنە مۇراگەرلىك ەتكەن ءارى باتىس پروزاسىنىڭ ونەر ونەگەسىن ۇلگى ەتكەن ارالاسپا ادەبيەت. پروزا سالاسىنداعى بارلىق جاڭالىقتار، نەگىزىنەن وسى ارالاستىرۋدىڭ ناتيجەسى، قىتايدىڭ ادەبي ءداستۇرى مەن شەتەلدىڭ پروزا ونەرىنىڭ توعىستىرىلۋى بولىپ تابىلادى. پروزا مەن باسقا كوركەمونەر جانرلارىنىڭ توعىستىرىلۋى. بەينە «ساندال جازاسىنىڭ» حالىقتىق مۋزىكا تەاترلارىنىڭ قوسپاسى بولعانى سياقتى ءىس. العاشقى پروزالارىم سۋرەت ونەرى، مۋزىكا، ءتىپتى تسيرك ونەرىنەن ءنار قابىلداعان سەكىلدى.
سوڭىندا، «ارپالىس» اتتى شىعارمام تۋرالى ايتۋىما رۇحسات ەتىڭىزدەر. بۇل كىتاپتىڭ اتى «بۋددانىڭ ءتامسىل اڭگىمەلەرىنەن» كەلگەن. مەنىڭ بىلۋىمشە، وسى كىتاپتىڭ اتىن اۋدارۋ ءۇشىن ءار ەل اۋدارماشىلارى كوپ باس قاتىرعان. مەن «بۋددانىڭ ءتامسىل اڭگىمەلەرىن» ىشكەرىلەي زەرتتەپ كورگەنىم جوق. بۋددا شاريعاتى تۋرالى تۇسىنىگىم دە تومەن. سوندىقتان بۇل مەن ءۇشىن ماڭىزدى ءىس. ويتكەنى، بۋددا ءدىنىنىڭ كوپتەگەن نەگىزگى يدەياسى ناعىز عارىشتىق سانا، ءفاني ءدۇنيەدەگى تالاس-تارتىستار بۋددانىڭ نازارىندا ەشقانداي ءمانى جوق. كوز الدىمىزداعى ءفاني دۇنيەگە وسىنداي بيىك تۇرعىدان قارايتىن بولساق قاسىرەت تولى. البەتتە، مەن بۇل كىتاپتا ۋاعىز-ءناسيحات جازىپ وتىرعانىم جوق. جازعانىم - ادامنىڭ تاعدىرى مەن سەزىمى. ادامنىڭ شەكتەمەلىگى مەن كەڭپەيىلدىگى جانە ادامنىڭ باقىت ىزدەپ ءوز سەنىمىنە تاباندى بولىپ، كورسەتكەن جىگەرى مەن بوداۋىن جازدىم. شىعارمامداعى ءوز بەتىمەن ءداۋىر اعىمىنا قايشى كەلگەن كوكبەت - كوڭىلىمدەگى ناعىز قاھارمان. وسى كەيىپكەردىڭ ءپروتوتيپى كورشى قىستاقتاعى ديقان. بالا كەزىمدە، ونىڭ شيقىلداعان اعاش ارباسىن ايداپ، ەسىگىمىزدىڭ الدىنداعى جولدان وتكەنىن كورەتىنمىن. ونىڭ ارباسىنا جەككەنى اقساق ەسەك، وعان ارباسىن جەگىپ بەرگەن شياياق ايەلى، بۇل ءبىر عاجايىپ ەڭبەك ءبىرلەستىگى. سول كەزدەگى كوللەكتيۆتىك قوعامدا ول كوزگە قوراش، ءداۋىر اعىمىنا ءۇيلەسپەيتىن سياقتى كورىنەتىن. ءبىز بالالاردىڭ نازارىندا ولاردى تاريح اعىمىنا قايشى كەلگەن اقىماقتار دەپ قارايتىنبىز. ولار جولدان وتكەن كەزدە، وعان كەكتەنە قاراپ، تاس لاقتىراتىنبىز. تالاي جىل ءوتكەن سوڭ، قولىما قالام الىپ، جازۋعا وتىرعاندا وسى كەيىپكەر، وسى كورىنىس سانامدا قايتادان ەلەس بەردى. مەن كۇندەردىڭ كۇنىندە ول ءۇشىن ءبىر كىتاپ جازارىمدى بىلەتىنمىن. ونىڭ حيكاياتىن ەرتەمە-كەش بار ادامعا تىڭداتقىم كەلدى. 2005 جىلعا جەتكەندە ءبىر بۇدحانانىڭ قابىرعاسىنا سىزىلعان «التى جولدىڭ توعىسۋى» اتتى قابىرعا سۋرەتتى كورگەندە بارىپ، وسى ءاڭگىمەنى ايتۋدىڭ دۇرىس ءادىسى ويىما ءتۇستى.
قىتاي تىلىنەن اۋدارعان
مادەنيەت مۇقاتايۇلى.
قحر.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
