ابايدىڭ ساۋلەسى
ءبىزدىڭ بالالىق داۋىرىمىزدە تەك قانا قىتاي ادەبيەتى وقىتىلاتىن ەدى. سول سەبەپتى باستاۋىش سىنىپتاردا قازاق ادەبيەتى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيتىنبىز دەپ ايتۋعا ابدەن بولاتىن. الايدا اكەلەرىمىزدەن، اۋىل قارتتارىنان، اجەلەردەن دەگەندەي ەرتەگى-اڭىزدارعا ەلىتىپ، اباي ەسىمىنە دە ەرتە قانىقتىق.
اسىرەسە، اكەمنىڭ اۋزىنان ۇنەمى «اباي ايتىپتى» دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيتىنبىز. مىسالى:
اسەمپاز بولما ءار نەگە،
ونەرپاز بولساڭ ارقالان.
سەندە ءبىر كەرپىش دۇنيەگە،
كەتىگىن تاپتا بار قالان.
نەمەسە:
اقىرىن ءجۇرىپ انىق باس،
ەڭبەگىڭ كەتپەس دالاعا،
ۇستازدىق قىلعان جالىقپاس،
ۇيرەتۋدەن بالاعا.
جانە:
اقىل مەن قايرات جول تابار،
قاشقانعا دا قۋعانعا....»، - دەگەندەردى العاش رەت اكە اۋزىنان جاتتادىق.
كەيىن ويلاسام كۇللى قازاقتىڭ ماقتانىنا اينالعان اباي ساۋلەسىنىڭ ءبىزدىڭ اۋىلعا كەڭىنەن ءتۇسۋىنىڭ بىرنەشە تاريحي نەگىزى بار ەكەن.
بىرىنشىدەن, ءبىزدىڭ كەرەيدىڭ شەجىرەشى قارتتارى ابايدى اتاقتى كەرەي جانىبەك باتىردىڭ جيەنى قىلىپ ايتادى. ابايدىڭ ارعى اتاسى ىرعىزباي جانىبەككە كۇيەۋ بالا، ياعني ونىڭ تۋعان قارىنداسى ەرمەك توبىقتىنىڭ جىگىتىنە، سوناۋ ىرعىز وزەنى بويىندا جۇرگەندە تۋعان ىرعىزبايعا قوسىلىپ، وسكەنبايدى دۇنيەگە اكەلگەنى، ودان قۇنانباي، ودان اباي بولىپ جالعاسىپ جاتاتىنى تاريحي شىندىق. ەر جانىبەكتىڭ جالعىز قىزى ايمەن دە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اجەسى، ياعني بالعوجا ءبيدىڭ بايبىشەسى بولعان.
ءبىزدىڭ بالالىق داۋىرىمىزدە تەك قانا قىتاي ادەبيەتى وقىتىلاتىن ەدى. سول سەبەپتى باستاۋىش سىنىپتاردا قازاق ادەبيەتى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيتىنبىز دەپ ايتۋعا ابدەن بولاتىن. الايدا اكەلەرىمىزدەن، اۋىل قارتتارىنان، اجەلەردەن دەگەندەي ەرتەگى-اڭىزدارعا ەلىتىپ، اباي ەسىمىنە دە ەرتە قانىقتىق.
اسىرەسە، اكەمنىڭ اۋزىنان ۇنەمى «اباي ايتىپتى» دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيتىنبىز. مىسالى:
اسەمپاز بولما ءار نەگە،
ونەرپاز بولساڭ ارقالان.
سەندە ءبىر كەرپىش دۇنيەگە،
كەتىگىن تاپتا بار قالان.
نەمەسە:
اقىرىن ءجۇرىپ انىق باس،
ەڭبەگىڭ كەتپەس دالاعا،
ۇستازدىق قىلعان جالىقپاس،
ۇيرەتۋدەن بالاعا.
جانە:
اقىل مەن قايرات جول تابار،
قاشقانعا دا قۋعانعا....»، - دەگەندەردى العاش رەت اكە اۋزىنان جاتتادىق.
كەيىن ويلاسام كۇللى قازاقتىڭ ماقتانىنا اينالعان اباي ساۋلەسىنىڭ ءبىزدىڭ اۋىلعا كەڭىنەن ءتۇسۋىنىڭ بىرنەشە تاريحي نەگىزى بار ەكەن.
بىرىنشىدەن, ءبىزدىڭ كەرەيدىڭ شەجىرەشى قارتتارى ابايدى اتاقتى كەرەي جانىبەك باتىردىڭ جيەنى قىلىپ ايتادى. ابايدىڭ ارعى اتاسى ىرعىزباي جانىبەككە كۇيەۋ بالا، ياعني ونىڭ تۋعان قارىنداسى ەرمەك توبىقتىنىڭ جىگىتىنە، سوناۋ ىرعىز وزەنى بويىندا جۇرگەندە تۋعان ىرعىزبايعا قوسىلىپ، وسكەنبايدى دۇنيەگە اكەلگەنى، ودان قۇنانباي، ودان اباي بولىپ جالعاسىپ جاتاتىنى تاريحي شىندىق. ەر جانىبەكتىڭ جالعىز قىزى ايمەن دە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اجەسى، ياعني بالعوجا ءبيدىڭ بايبىشەسى بولعان.
وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى ابايدىڭ ءوزى دە: «جىگىت تاعايىنا تارتىپ تۋماۋشى ما ەدى» دەپ ايتىپتى دەپ، قارتتارىمىز ءارى باتىر ءارى شەشەن ەر جانىبەكتىڭ سۋىرىپ سالمالىق ءبىر تەگىن ابايدان تاپقانداي بولاتىن. ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ ءور التايداعى اباق كەرەي اراسىندا بولىپ قايتقانىن دا ۇلكەن اڭىزبەن ايتۋشى ەدى. قۇنايباي ەسىمىن اعا سۇلتاندىقپەن ەمەس، «اعا بالاسى» دەپ قادىرلەپ، قۇرمەتتەيتىن. جيەن رەتىندە دە بۇيرەگى بۇرىلىپ تۇراتىن.
ەكىنشىدەن, قۇنانباي اۋىلىمەن بولعان قۇداندالىق جانە باسقا دا بايلانىستار. وتەۋ بابامىزدىڭ داۋرەندەپ تۇرعان شاعىندا بالاسى شوماق تا پىسىق، اتقا مىنەر ازاماتتىڭ ءبىرى بولىپ، وعان قۇنانباي اۋىلىنىڭ ءبىر قىزىنا قۇدالاسىپ، ونى كەلىن قىلىپ الادى. سول شوماقتان تۋعان تۇرعامباي اشامايلى ەرگە مىنەتىن بولعاندا اتا-اناسى ونى ناعاشىلارىنا ەرتىپ بارادى. توركىندەپ كەلگەن قىزدى كۇتىپ العان قۇنانباي قاجى «جيەنىمە ات مىنگىزىپ قايتارامىن» دەپ ەكى قۇلاعى قاپ-قارا ءمولدىر اقبوز ات سىيلاپ، وعان كوكساۋىر بىلعارىمەن شىبارلانىپ قاپتالعان، بۇرشاق باستى شەگەمەن الدى-ارتقى قاستارىنا التىن جالاتىپ، جەز قاپتاعان ەر سالىپ قايتارادى. قازىر سول ەر التايدىڭ شىرىكشي دەگەن جەرىندە تۇرعامبايدىڭ نەمەرەسى ومىربەك بايمۇحامەتۇلىنىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى.
قۇنانباي قاجى مەن التايداعى مامەتەك تورە(مامي بەيسىنىڭ قايىن اتاسى) اراسىندا دا ءبىر-ءبىرىن سىناپ، سىيلاسقان قىزىقتى حيكايالار بار.
بازارقۇل ەشەن قاجى(شىن اتى ءماساليما) جۇرتبايۇلى ءۇشىنشى رەتكى قاجىلىق ساپارىنان قايتىپ كەلە جاتىپ، 1904 جىلدار شاماسى قارقارالىدا قايتىس بولىپ، ۋاقىتتىق سول جەرگە امانات جەرلەنەدى. 1905 جىلى قاناپيا بەيسى، نۇرتازا قاجى، ەسىركەپ قۇرمانحان بوزايۇلى سەكىلدى ادامدار ەشەن قاجىنىڭ باسىنا كۇمبەز ورناتىپ قايتادى.
ولار قايتار جولىندا ابايعا اس بەرىپ جاتقان قۇنانباي اۋىلىن سوعىپ، ايگەرىم مەن اقىننىڭ ۇرپاقتارىنا كوڭىل ايتىپ، قۇران وقيدى.
جوعارىداعى قارىم-قاتىناستاردان قالسا، ءبىزدىڭ اۋىل كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن عانا قازىرگى شىعىس قازاقستان وبىلىسىنىڭ زايسان اۋدانىنان قىتايعا قاراي اۋعاندىقتان، وعان دەيىن اباي ونەگەسىن قابىلداۋدىڭ شەكارالىق شەكتەمەسىنە ۇشىراعان جوق.
ۇشىنشىدەن, ءازىمباي بەردەشۇلى، زيات شاكەرىمۇلى باستاعان قۇنانباي اۋىلىنىڭ ادامدارىنىڭ 1931 جىلى قىتايعا قاشىپ ءوتىپ، التايعا ات باسىن تىرەۋى دە سول داۋىردەگى التاي ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە بەلگىلى ىقپال ەتتتى. اكەمنىڭ اعاسى بيداحمەت مۇقايۇلى ول كىسىلەردىڭ وقيعاسىن جىر قىلىپ ايتىپ وتىراتىن.
تورتىنشىدەن, اكەم شاكەن مۇقايۇلى بولسىن، ونىڭ اعالارى بيداحمەت، قىزىر ءبارى دە «كىتاپتى جاستانىپ وقيدى» دەگەندەي بىلىمگە قۇمار جاندار بولدى. اكەم: «ارمياداعى كەزىمدە كىتاپتى وتە كوپ وقىدىم. كوبى كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن ادەبيەتتەر ەدى» دەيتىن اڭگىمەلەرىندە. ونىسى 1957 جىلعا دەيىنگى قىتاي-كەڭەس وداعى اراسىنداعى ءارتۇرلى بايلانىستىڭ تەرەڭدەۋى، اسىرەسە، مادەنيەت الماسۋ، ادەبيەتتىك قارىم-قاتىناستارعا بايلانىستى قازاقستان جازۋشىلارى شىعارمالارىنىڭ شىنجاڭعا كوبىرەك جەتىپ تۇرعانىن مەڭزەگەنى ەدى.
وسىلايشا كۇللى قازاققا ماقتانىش بولعان اباي رۋحى قىتاي قوعامى ەسىك تەرەزەسىن تارس بەكىتىپ العان «توڭكەرىس» زامانىندا دا ءبىزدىڭ اۋىلدا شام- شىراعىن سوندىرگەن جوق.
ءجادي شاكەنۇلى
ABAI.KZ
