قارجاۋباي سارتقوجاۇلى. ەجەلگى تۇركىلەردىڭ كونە ساز اسپاپتارى
2008 جىلى جازدا ورتالىق موڭعوليانىڭ بايان-حونعور (بايقوڭىر) ايماعىنىڭ عالۋتى (قازدى كول) دەگەن جەرىندەگى ساعانا تاستاعى جازۋعا تاپ بولدىق. وندا: «ىزگىلىك-چور سەگىز ءتۇرلى اسپاپتى مەڭگەرگەندىكتەن [ونىڭ قۇرمەتىنە] قاتتى تاستان عيباداتحانا (بارىق) ورناتتىق» (4. 603-606 بەت). بۇل جادىگەرلىك ب.ز. ءVىى-ءVىىى عع. مۇراسى-تىن. ويتسە، كوك تۇرىك داۋىرىندە ۇلى سازگەر ىزگىلىك-چورعا ارناپ عيباداتحانا ورناتىپ، حالىق باسىن كوتەرىپ ۇلىقتاعان ەكەن. ىزگىلىك-چور سازگەر 8 ءتۇرلى ساز اسپابىن مەڭگەرگەن سازگەر. ول قانداي اسپاپتار؟ مىنە وسى سۇراق ءبىزدى مازالاي باستادى. سول جىلى ب.ز. V-ءVى عع. كۋاگەرى اتادومبىرانى قولعا ۇستادىق. بۇكىل قازاق حالقىنان ءشۇيىنشى سۇراپ قۋاندىق. ءبىز ىزدەنىسىمىزدى توقتاتپادىق شەتەلدىك ارحەولوگيالىق قازبالاردىڭ ەسەبىنە، عىلىمي ەڭبەكتەرگە، تاريحي جادىگەرلىكتەردى قوپارۋمەنبولدىق. مىنا تاريحي اقپاراتقا كوزسالىڭىز، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ (ب.ز.) 198 جىلى شىعىس حان ديناستيناسىنىڭ پاتشاسى ليندي عۇنداردىڭ كيىمىنە، كيىز ۇيىنە، حاننىڭ ەسىر (تاعىنا), ولاردىڭ تاماعىنا جانە كۇنحوۋ ( ) مەن سىبىزعىسىنا ( ) نازارى اۋىپ، پاتشا سارايىنا الدىرۋعا بۇيرىق بەرىپتى (18. ءححىىى. 108).
سىبىزعى
2008 جىلى جازدا ورتالىق موڭعوليانىڭ بايان-حونعور (بايقوڭىر) ايماعىنىڭ عالۋتى (قازدى كول) دەگەن جەرىندەگى ساعانا تاستاعى جازۋعا تاپ بولدىق. وندا: «ىزگىلىك-چور سەگىز ءتۇرلى اسپاپتى مەڭگەرگەندىكتەن [ونىڭ قۇرمەتىنە] قاتتى تاستان عيباداتحانا (بارىق) ورناتتىق» (4. 603-606 بەت). بۇل جادىگەرلىك ب.ز. ءVىى-ءVىىى عع. مۇراسى-تىن. ويتسە، كوك تۇرىك داۋىرىندە ۇلى سازگەر ىزگىلىك-چورعا ارناپ عيباداتحانا ورناتىپ، حالىق باسىن كوتەرىپ ۇلىقتاعان ەكەن. ىزگىلىك-چور سازگەر 8 ءتۇرلى ساز اسپابىن مەڭگەرگەن سازگەر. ول قانداي اسپاپتار؟ مىنە وسى سۇراق ءبىزدى مازالاي باستادى. سول جىلى ب.ز. V-ءVى عع. كۋاگەرى اتادومبىرانى قولعا ۇستادىق. بۇكىل قازاق حالقىنان ءشۇيىنشى سۇراپ قۋاندىق. ءبىز ىزدەنىسىمىزدى توقتاتپادىق شەتەلدىك ارحەولوگيالىق قازبالاردىڭ ەسەبىنە، عىلىمي ەڭبەكتەرگە، تاريحي جادىگەرلىكتەردى قوپارۋمەنبولدىق. مىنا تاريحي اقپاراتقا كوزسالىڭىز، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ (ب.ز.) 198 جىلى شىعىس حان ديناستيناسىنىڭ پاتشاسى ليندي عۇنداردىڭ كيىمىنە، كيىز ۇيىنە، حاننىڭ ەسىر (تاعىنا), ولاردىڭ تاماعىنا جانە كۇنحوۋ ( ) مەن سىبىزعىسىنا ( ) نازارى اۋىپ، پاتشا سارايىنا الدىرۋعا بۇيرىق بەرىپتى (18. ءححىىى. 108).
سىبىزعى
سىبىزعى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتتى. قازىر بۇل اسپاپتۇركى (قازاق، باشقۇرت، تۋۆا), موڭعول (حالقا، ويرات-قالماق) حالىقتارىنىڭ ورتاسىنا ساقتالعان. قازاق حالقىمەن كورشىلەس بولعان باتىس موڭعولداردا جانە قالماقتار ورتاسىندا عانا كەڭ تاراعان. بۇل دەرەكموڭعولدارعا سىبىزعى قازاق ارقىلى جەتكەنىن ايعاقتايتىن سياقتى. ب.ز.ب. 80-جىلى عۇنداردىڭ تۇتقىنى بولعان قىتايدىڭ حان ديناستيناسىنىڭ ەلشىسى: «كۇن باتىپ كەتكەننەن كەيىن عۇنداردىڭ سىبىزعىسىنىڭ (حۋ تسزيا. ) ءۇنى زارلاپ، جىلقىلارى كىسىنەپ، سيىرلارى موڭىرەپ تىنىشتىق بەرمەي، ۇيقى قاشىرادى (17. ءLىV.-14-20 بەت)» دەپ جازدى ءوزىنىڭ جول بەلگىلەۋىنە. 2011 جىلى قازبا جۇمىسىن جۇرگىزگەن بايىرعى تۇركىلەردىڭ شاتىرتاۋ جەراستى كەسەنەسىنىڭ كومىگىنەن (پانوراما) تابىلعان اتتى ساربازدىڭ قولىنا سىبىزعى ۇستاتىپ مۇسىندەگەن (قاراڭىز فوتو № 1). بۇل ءمۇسىن ب.ز. 630-680 ج.ج ءتان (13.-38 بەت). سىبىزعىنىڭ شىعۋ تەگىنە بايلانىستى التاي قازاقتارىنىڭ اراسىندا تومەندەگىدەي اڭىز ساقتالعان. وندا:
بۇرىڭعى وتكەن زاماندا ەرتىس وزەنىنىڭ بويىندا ءبىر كەيۋانا ۇلىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ تۇرىپتى. ۇلى التاي تاۋىندا اڭ اۋلاپ، نۋ ورماننىڭ ىشىنەن جەمىس تەرىپ اناسىن اسىرايدى ەكەن. قاسيەتتى التايدان باس الاتىن وزەن سۋى تاۋدىڭ جارتاسىنان قۇلاپ اعىپ سارقىراما جاسايدى ەكەن. سارقىرامانىڭ ءۇنىجاس جىگىتتى بالا كەزىنەن ەلىكتىرىپ، نەبىر ءتاتتى قيالعا الىپ ۇشادى. نەبىر عاجايىپ سەزىمگە بولەپ، ابىز التاي كۇڭىرەنىپ ءان سالىپ، بەلگىسىز ءبىر جۇپار اۋەن جەلپي ايمالاپتۇرعانداي ما، قالاي! اڭنان قولى بوساي قالسا كۇنى بويىسارقىرامانىڭ جاعاسىنا بارىپ ونىڭ داۋسىن تىڭداپ، عاجايىپ اۋەنىنە بەرىلىپ وتىرا بەرەدى ەكەن. كەيدە كۇننىڭ باتقانىندا بايقاماي قالادى. وسىلايشا جۇرگەندە ءبىر كۇنى سارقىرامانىڭ ەتەگىنەن اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار عاجايىپ سۇلۋ قىز شىعىپ كەلەدى. جىگىت اۋزى اشىلىپ، كوزىن جۇمىپ تاڭ-تاماشا بولادى. سوندا قىز:
- ءاي، سەرى جىگىت سەن ءار كۇن سايىن وسى سارقىرامانىڭ تۇبىنە كەلىپ ۇنىنە
ەلىگىپ وتىراسىڭ. نە ءۇشىن بۇلاي جاسايسىڭ، -دەيدى. جىگىت نە ايتارىن بىلمەي، ابدىراپ قالدى. قىزدىڭ داۋسى ءمولدىر بۇلاقتىڭ سىلدىرىنداي، دەمى التايدىڭ سامالىنداي ءۇپ ەتىپ، ءبىر عاجايىپ كۇيگە ەندى. سالدەن سوڭ جىگىت:
- وسى كۇركىرەمەنىڭ قۇلاپ اققان ءاربىرتامشىسىنان سۋ پەرىسى ەرتىس ارۋدىڭ داۋسىن ەستىگەندەي بولامىن. ۇيگە بارسام دا، دالاعا كەتسەم دە، تاۋعا شىقسام دا قۇلاعىمنان كەتپەيدى، -دەدى.
- سەرى جىگىت، ولاي بولسا مەن ساعان ءبىر امال ۇيرەتەيىن، - دەپ ءوسىپ تۇرعان قۋرايدى كەسىپ الىپ سىبىزعى جاساپ بەرىپتى دە ەرتىستىڭ تولقىنىنا ءتۇسىپ عايىپ بولىپتى. سول كۇننەن باستاپ جىگىتتىڭ قيالى سۋ پەرسى سۇلۋ
قىزعا اۋادى. جاتسا تۇرسا دا قىز قيالىنان كەتپەيدى. سۋ پەرىسىنىڭ جاساپ بەرگەن قۇراي سىبىزعىسىمەن وعان ارناپ «ەرتىس تولقىنى»، «التاي تولعاۋى»، «سارقىراما» اتتى كۇيلەر شىعارىپ تارتىپتى. مىنە بۇل اڭىزدى موڭعوليانىڭ بايان-ولكە ايماعىنىڭ دەلۇۇن ولكەسىنىڭ تۇرعىنى، كەرەيدىڭ قاراقاس رۋىنىڭ75 جاستاعىدارياحان اقساقالدان 1972 جىلى جازىپ الىپ ەدىم. دارياحان اقساقال اتالمىش ءۇش كۇيدى ورىنداپ بەرگەن ەدى.
سىبىزعى تۋرالى، ونىڭ شىعۋ تەگىنە بايلانىستى اڭىز وسىلايشا حالىق جادىندا ساقتالىپتى. ورتا ازيالىق تۇركىلەر قوي قوزىسىنان، تۇيە بوتاسىنان جەرىسە سىبىزعى تارتىپ سونىڭ اۋەنىمەن ءتولىن الدىرادى دەگەن اقپارات قىتاي دەرەكتەرىندە ساقتالعان ەكەن (5. س. 196). سوناۋ ەجەلگى عۇنداردىڭ زامانىنان جالعاسقان اسىل مۇرا بۇگىنگى كۇننىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ بىرىنە اينالىپ ساباقتاستىعىن جوعالتپاي ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق، مەنتاليتەتىن قالىپتاستىرۋعا 2000-نان استام جىل قىزمەت ەتىپ قولدانىستا كەلە جاتىر.
قۇنقوۋ (قوبىز)
جوعارىدا ءسوز ەتكەن شىعىس حان ديناستيناسىنىڭ پاتشاسى لينداي-قۇمار بولعان قۇنقوۋ (قوبىز) ساز اسپابى قاقىندا قىتايدىڭ تاريحي جازبالارىندا كوپ ايتىلادى. عۇنداردىڭ بۇل ساز اسپابىن كەيىن قىتايلار مەڭگەرىپ، قىتاي ساز اسپابتارىنىڭ قاتارىنا قوسقان. ايگىلى تاريحشى-مەدياۆيەت، مادەنيەتتانۋشى ۋ. ەۆەرحارد(W.Eberhard) : «حان ديناستيناسىنىڭ داۋىرىندە (ج.س.ب. 206-ب.ز. 220جج.) ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ «قۇنقوۋ» اتتى ساز اسپابىن قىتايلار الىپ پايدالانعان. فەرعانادا ءومىر سۇرگەن قاڭىلىلار، سامارحاندىلىقتۇرىكتەر قۇنقوۋ ساز اسپابىنىڭ وتانى»(5.س.260: 1.14). دەگەن تۇجىرىم جاساعان. ەجەلگى جانە بايىرعى قىتاي ءتىلىنىڭ مامانى، حان، تان ءداۋىرىنىڭ قىتاي يەروگليفتەرىنىڭ عىلىمي ترانسكريپتسياسىن جاساعان عالىم ب. كارلگەرن «قۇنقوۋ» اتاۋى «قوبىز» ءسوزىنىڭ كونە فورماسى دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن «ورتا ازيا مەن قىتاي مادەنيەت تاريحىنان (ج.س.ب. ىىع.-ب.ز.Vىىىع.)» اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى زەرتتەۋشى ب.ا. ريفتين قۇنقوۋ ىشەكتى اسپاب، ونى شەرتىپ تە، ىسقىلاپ تارتىپ تا وينايدى (11. س. 122) دەسە، بەلگىلى قىتايتانۋشى ا.گ.مالياۆكينتاعىدا قۇنقوۋدى شەرتىپ تە، ىسقىلاپ تا وينايدى (7.س. 167) دەگەن اقپارات بەرەدى. بۇل ەكى اۆتوردىڭ اقپاراتى ءبىر جەردەن شىعىپ وتىر. ويتسە قۇنقوۋ اسپابىن شەرتىپ تە، ىسقىلاپ تا وينايتىن بولىپ وتىر.
قۇنقوۋ (قوبىز) اسپابىنىڭ ەڭ كونە ءتۇرى وڭتۇستىك تۇركىستان (شىڭجان) حوتاننىڭ چەمو اۋدانىنىڭ جاعۇنلۇق (جاقىندىق) دەگەن جەردەگى № 14 قورىمنان 1996 جىلى ارحەولوگيالىق قازبا كەزىندە تابىلعان (1.-37 ). ۇزىندىعى (شاناعى، موينىمەن)87,6سم. شاناقتىڭ استىڭعى تۇبىندە دەگەن فورمالى (كەيىپتى) تەسىك بار. ءۇش ىشەكتىڭىزى قالعان. ىشەكتىڭ ىزىنە، تابىنا قاراعاندا ەسىپ ءيىرىپ جاساعان ىشەك ەمەس توپ قىلدان جاساعان ىشەك سياقتى. جاسالۋى تىم ادەمى. قحر-نىڭ جەرىنەن تابىلعان قۋنحوۋدىڭ ەجەلگى ءتۇرى. حرونولوگياسى شامامەن ج.س.ب. 475-221.جج-عا كەلەدى. قىتايدىڭ جاۋلاسقان بەكتەر مەمەلەكەتتەرىنىڭ داۋىرىنە ساي كەلەدى دەگەن قورتىندى جاساعان قىتاي ارحەولوگتارى (1. 37). (قاراڭىز فوتو № 2, 3: شىعىس تۇركىستان. حوتوننىڭ جۇعنىلىق (جاقىندىق) قورىمىنان تابىلعان عۇن قوبىزى). ب.ز.ب 475-221 ج.ج. سۋرەتتە كورىنىپ تۇرعان قوبىز شاناعىنداعى تاڭباسى بايىرعى ساق (سكيف) تەردىڭ تاڭباسى. بۇل تاڭبا بايىرعى تۇركى بىتىگ جازۋىنان بۋىندىق (سيللابوگرامما) كەزەڭىندە saq (سكيف) دەگەن اتاۋدى تاڭبالاعان. كەيىن بىتىگ جازۋعا رەفورما جاساعان، كەزدە بايىرعى داستۇرشىلدىكتى ساقتاپ - as/ys دەپ وقىلاتىن «S» تاڭباسىننىڭ ءمانىن بەلگىلەيتىن بولعان (14.-38-42 بب.). ويتسە بۇل دەرەك «قۇنقوۋ» اتانعان قوبىز ەجەلگى ساقتاردان بەرمەن قاراي جالعاسقان ساز اسپابى ەكەنىن پاش ەتەدى. كەلەشەكتە ونەر تانۋشىلار، شەبەرلەر بۇل اسپاپتىڭ جاڭعىرتپاسىن جاساپ ونەر بايگەسىنە قوسار دەگەن ۇمىتتەمىز.
شاڭقوبىز
تۇركىتەكتەس قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۋۆا، التاي حالىقتارى بۇگىنگە دەيىن شاڭقوبىزدى ۇلتتىق ساز اسپابىنىڭ ءبىرى رەتىندە پايدالانىپ كەلەدى. موڭعول تەكتى بۋرياد، قالماق، حالقا، تورعاۋىت، داعۇر، ويرات، مونعور، قحر-داعى ىشكى موڭعولداردىڭ ورتاسىنا شاڭقوبىز مول تارالعان. تۋنگۋس تەكتى ەۆەنك، نانايلار، مانجۋرلاردىڭ سىبەلەرى، شۇرشىتتەرى (چجۋرچجەن), جاپوننىڭ حوككايدا ارالىنا ورتالىق ازيادان كوشىپ بارعان اين تايپاسى سياقتى تىنىق مۇحيت جاعالاۋىنداعى حالىقتار بۇل ساز اسپابىن كەڭ تۇردە قولدانادى. شاڭقوبىزدى پايدالانۋشى حالىقتار بۇل اسپاپتى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق دۇنيەسى رەتىندە مەنشىكتەيدى. شاڭقوبىزدى اتالمىش حالىقتار قامىستان، تەمىردەن، سۇيەكتەن، اعاشتان جاسايدى. شاڭقوبىزدى وزبەكتەر «چانگكوبىز»، سىبىرلىك تۇرىكتەر «حومۋس»، موڭعولداردىڭ كوبى كەلقۋىر ء(تىل قوبىز) دەپ اتايدى. كەيىنگى زاماندا قويىلعان اتاۋ بولۋى مۇمكىن. داعۋر موڭعولدارى «مۇعرى» دەسە حوككەيدا ارالىنىڭ ايىندىقتار «مۇگلى» دەپ اتايدى ەكەن. بۇل اتاۋعا قاراعاندا تۋ باستاعى اتاۋى «مۇگلى» نەمەسە «مۇعلى» بولعان بولۋى دامۇمكىن. ورتالىق ازيادان ايىندار حوككايداعا قاي داۋىردە بارعانىن انىقتاۋ كەرەك. ايندىقتار جاپوندارداي نازىك ەمەس، پالۋان دەنەلى، تىك قاباقتى بوپ كەلەدى. قۇرلىقتان شىققانى مەنمۇندالاپ بايقالىپ تۇرادى.
شاڭقوبىزدىڭ ەڭ كونە ءتۇرى موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنىڭتوۆ (ورتالىق) ايماعىنىڭ التىنبۇلاق سۇمىنىنىڭ (ولكە) جەرىنەن تابىلدى. موڭعوليانىڭ استاناسى ۋلانباتىر قالاسىنان (باتىس باعىتىندا) 130 كم قاشىقتىقتا، اتاقتى تۋل دارياسىنىڭ وڭتۇستىك شىعىس ءوڭىرىنىڭ مورين-تولعوي (اتباستى) دەگەن جەردەگى عۇنداردىڭ قورىمىنا 1989 جىلى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسىن جۇرگىزگەن كەزدە تابىلعان (16. 15 بەت). شاڭقوبىزدىڭ ۇزىندىعى 12,5 سم، ەنى 1,4 سم، قالىڭدىعى 2 مم، سۇيەكتەن جاسالعان. تىلشەسىنىڭ ۇزىندىعى 9,7 سم، ءتۇپ جاعىنىڭ ەنى 5 مم، ۇشىنىڭ ەنى 2 مم. شاڭقوبىزدىڭ ءبىر ۇشىندا ءجىپ تاعىپ الىپ جۇرۋگە ارنالعان تەسىگى بار (قاراڭىز فوتو № 3).
اۆستاريانىڭ ۆەنا قالاسىنداعى ادامزات تاريحىنىڭ مۇراجايىنىڭ 7-8الىپ زالدارىنا، سانكت-پەتەربۋرگتاعى انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۇراجايىنداعى (1714 ج ورىناعان), رەسەي فەدەراتسياسى حالىقتارىنىڭ ەتنوگرافيالىقمەمەلەكەتتىك مۇراجايىندا (1901-1902جج.) دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ بىرنەشە جۇزدەگەن ساز اسپاپتارى قويىلعان. بۇلاردىڭ ىشىندە الەمنىڭ ءار ءتۇرلى ەلدەرىنەن جيناپ اكەلىنگەن شاڭقوبىزدار قويىلعان. ولاردىڭ ەڭ كونەسى 150-200 جىل بۇرىن عانا جاسالعان مۇرالار. بۇل مۇراجايلاردا ارحەولوگيالىق قازبادان تابىلعان ەجەلگى شاڭقوبىزدار جوق. ءبىزدىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعان عۇنداردىڭ شاڭقوبىزى ەكى مىڭ جىل بۇرىنعى قۇندىلىق. جوعارداعى مۇراجايداعى ەكسپوناتتارى مەن مىنا عۇن مۇراسىن سالىستىرىپ قاراعاندا شاڭقوبىزدىڭ جالپى پىشىنىنە (فورماسىنا) كوپ وزگەرىس ەنبەگەن. سوڭعى جىلدارى قازاق، تۋۆا، موڭعول شاڭقوبىزدارىنىڭ تىلشەسىنىڭ ۇشىنا ىلمەك تەگەرشىك ورناتسا، كەي جاعدايدا تارتپا ءجىپ بايلاعان. عۇن داۋىرىندە قولدانىستا بولعان شاڭقوبىز وسىلايشا 2000 جىلدىق تاريحتىڭ سۇرىپتاۋىنان ءوتىپ، ءححى عاسىردىڭ تالعامپاز ۇرپاقتارىنىڭ ەستەتيكالىق جانە رۋحاني بايلىعىن مولايتۋعا ولجا سالىپ كەلەدى. (فوتو № 4 اتباستىنىڭ عۇن قورىمىنان تابىلعان شاڭقوبىز. ب.ز.ب. ءىى-ب.ز. ءى. عع.)
فلەيتا
2011 جىلى ارحەولوگيالىق قازبا جۇرگىزگەن شاتىرتاۋ (مايحان-ۋل) جەراستى كەسەنەسىنەن ساز اسپابىن ويناپ بارا جاتقان اتتى ساربازداردىڭ بىرنەشە ءمۇسىنى تابىلدى. سولاردىڭ ءبىرى ەكى قولىمەن ءتورت قوس تۇتىكتى فلەيتالىق ۇرلەمەلى اسپاب ءمۇسىنىن ۇستاعان اتتى سارباز. فلەيتالىق اسپاپتىڭ سىرتىن كەراميكامەن قاپتاعان (قاراڭىز. فوتو № 4)(13-48 بەت). مۇنداي فلەيتالىق اسپاپتار ۆەنگرياداعى قىپشاقتار پايدالانادى. وزبەكتەردە ەكى تۇتىكتى نەمەسە قوس تۇتىكتى «قوشناي» اتتى فلەيتالىق اسپاپ بار. «ناي»-كونە تۇركى تىلىندە تۇتىكشە دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل ساز اسپابىنىڭ مولشەرى، اتاۋى تۋرالى بىزدە مالىمەت جوق. (فوتو № 5: شاتىرتاۋ كەشەنىنەن تابىلعان اتتى سارباز ءمۇسىنى. قولىندا فلەيتا ساز اسپابى ب.ز. VII ع).
قىپشاق
فلەيتالىق ۇرلەپ وينالاتىن «قىپشاق» دەپ اتالاتىنساز اسپابى تۋرالى ابۋ ناسىر ال-فاربي ەڭبەگىندە اتاپ وتكەنەكەن (12. 21 بەت). ال پ. يۋدين دەگەن ورىس زەرتتەۋشىسى «قىرعىزدار (قازاقتار)» اتتى ەتنوگرافيالىق ەڭبەگىندە كەرەناۋلاپ، سەبەزگىلەتە اۋەن شىعاراتىنساز اسپابى تۋرالى قىزىقتى اقپارات قالدىرعان. وندا:«... قىسقا ەكى قامىس تۇتىكشە (ناي) ۇرگەن قارىننىڭ اۋزىنا قوسىپ بايلانادى. سول ناي تۇتىكشەدەن شىعاتىن ءۇن «ۆولىنكانىڭ» ۇنىنە ۇقساس»-دەگەن دەرەك قالدىرعان. (12. 21 بەت). تان داۋىرىندە ورحون تۇرىكتەردىڭ ورتاسىندا بولعان ۆەن سۋندەگەن ادامنىڭ جول بەلگىلەۋىندە مىنا ءبىر دەرەك بەلگىلەنگەن. «ولگەن ادامنىڭ مۇردەسىن شىعارعاندا تۇرىكتەر بەتىن جىرتىپ قايعىلى ءان سالىپ (جوقتاۋ ايتۋ) جىلايدى. وسى كەزدە ات ۇستىندە تۇرعان ادام تەرى دوربانىڭ اۋزىنا ەكى تۇتىكشە بايلاعان ساز اسپابىن ويناپ تۇردى. ونىڭ سەبەزگىلەتە اۋەز شىعارىپ، كۇرسىنە بوزداعان قايعىلى ءۇنى ادامنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ، نە ءبىر ايانىشتى سەزىمگە جەتەلەيدى. بۇل اسپاپتى تۇرىكتەر (تسيۋشە) دەپ اتايدى ەكەن» (3.-18بەت). سينولوگ گ. كارلگەرن، تاريحشى ا.ن. بەرنشتامدار دەگەن يەروگليفتى «تسيۋشە» دەپ وقىپ، «قىپشاق» دەپ جاڭعىرتىپتى (2. س. 264). بۇگىنگى كۇنى الماتىداعى ىقىلاس دۇكەنۇلىنىڭ اتىنداعى ۇلتتىق ساز اسپابتار مۇراجايىندا وسى اسپاب ساقتاۋلى تۇر. عاسىرلار بويى قازاق حالقى قولدانىپ كەلگەن بۇل اسپابتى «جەلبۋاز» دەپ اتايدى. ابۋ ناسىر ال-فارابي ءسوز ەتكەن، ۆەن سۋن، پ. يۋديندەر سيپاتتاماسىن جاساعان وسى جەلبۋاز اسپابىن كوك تۇرىك داۋىرىندە «قىپشاق» دەپ اتاعان بولۋى مۇمكىن. قازاق حالقىنىڭ دومبىراسىنىڭ ءوزىن كەزىندە ەكى تۇرمەن اتاعان. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنى «اباي» دومبىرا دەپ اتاپ جۇرگەن اسپابىمىزدى كەزىندە «قىپشاق» دومبىرا دەپ، ەلليپيسويدشاناقتى دومبىرانى «وعىز» دومبىرا دەپ تە اتاعان. ءدال وسى سياقتى بايىرعى زاماندا «قىپشاق» دەپ اتالعان ۇرمەلى ساپابتى كەيىن «جەلبۋاز» دەپ اتاعان بولۋى ابدەن مۇمكىن. جەلبۋاز (قىپشاق) سياقتى اسپابتى بەلورۋسستەر، فرانتسۋزدار بۇگىنگە دەيىن قولدانىپ، وركەستر قۇرامىن ەنگىزىپ پايدالانىپ كەلەدى. ۆولىنكا ىسپەتتەس بۇل اسپابتى بەلورۋسستار «دۋدۋ» دەپ اتايدى ەكەن. «دۋدۋ» سلاۆيان لەكسيكونى ەمەس. تۇرىك، موڭعول تىلدەرىندە «ءان، اۋەن» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ويتسە جوشى يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا سلاۆيان حالىقتارى كىرگەننەن (1240 جىلدارى) كەيىن عانا بۇل اسپاب ەۋروپاعا، بەلورۋسستارعا تاراعان بولۋى مۇمكىن. (فوتو № 6 ىقىلاس دۇكەنۇلى اتىنداعى ساز اسپاپتار مۇراجايىنداعى جەلبۋاز اسپابى).
دابىل
بۇل اسپاب قازاقپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان ەجەلدەن بەلگىلى مۇرا. دابىلدى اۋ قۇرىپ اڭ اۋلاعاندا، ۇلى جيىنعا شاقىرعاندا، اسكەري جورىقتارعا اتتاناردا، جان بەرىپ جان الىسقان بەتپە-بەت شايقاستاردا، ۇلى جىڭگىر جورىقتاردا جەر قايىسقان قولدىڭ رۋحىن كوتەرىپ قانىن قىزدىرىپ، نامىسىن جانۋ، ايبىنىن كوتەرىپ ايدارىنان جەل ەستىرۋ ماقساتىندا قولدانىپ كەلگەن. دابىل، كەپشىك، داڭعارا ساپابىنىڭ سيپاتتاماسى، تۇركى حالىقتارورتاسىندا كەڭ تۇردە قولداناتىنىن، سيپاتتاماسىن ب. سارباەۆ كەزىندە جەرىنە جەتكىزە جازدى (12. 141-147. بەت). سوندىقتان ءبىز تاراپىمىزدان قىسقاشا قايىرۋدى ءجون كوردىك. قىتاي دەرەكتەرىندە عۇن داۋىرىندە دابىل اسكەري قولدىڭ بايراق، تۋىنىڭ دارەجەسىندە قۇرمەتتەلەتىنىن دالەلدەيتىن ەكى دەرەككە كەز بولدىق. قىتايدىڭ «شي تسزي» دەرەكناماسىندا: «ب.ز.ب. 119 جىلى قىتايدىڭ قولى عۇندارعا جورىق جاساعان كەزدە قىتاي ارمياسىنىڭ قولباسشىسى حو تسيۋي-بين عۇنداردىڭ شىعىس داتسزيان كنيازىنىڭ تۋى مەن قوسا دابىلىن تارتىپ الدى»(8. س.92) دەگەن دەرەك قالدىرىپتى. تاعىدا سول دەرەكنامادا: «سول جىلى (ب.ز.ب. 119 جىلى) قىتاي قولى عۇنداردىڭ شىعىس قاناتىنىڭ كوسەمىنىڭ تۋىن، دابىلىن تارتىپ الدى» (8. س. 109) دەپ جازىپ قالدىرعان. ويتسە، ەجەلگى داۋىردەن تۇركىلەر ءۇشىن دابىل اسپابى ەلدىكتىڭ، ۇلتتىڭ قاسيەتتى سيمۆولى بولعان تۋدىڭ دارەجەسىندە قۇرمەتتەلەتىنىن كورسەتەدى. دابىل ارميانىڭ رۋحى، جانى، ايبىنى. سوندىقتاندا تۋ مەن دابىل ەلدىكتىڭ، ەگەمەندىكتىڭ ءبىر نىشانى بولعان سياقتى.
پيپا
ءتورت نەمەسە التى قىل ىشەكتى،تاياقشامەن (شىبىقپەن) ۇرىپ وينايتىن ساز اسپابى. ب.ز.ب. ءىى عاسىردا جازىلىپ ساقتالعان ليۋ سي دەگەن ادامنىڭ «شي-مين (اتاۋلار انىقتاماسى)» اتتى ەڭبەكتە پيپا ساز اسپابى تۋرالى دەرەكتەر قالعان. وندا: عۇنداردىڭ پيپا اتتى ساز اسپابىن قىتايلار الىپ پايدالانعانى تۋرالى اقپارات قالدىرعان(5. s. 260; 7. س. 167). بۇل از دەسەڭىز، قىتايدىڭ تان ديناستيناسىنىڭ زامانىندا ورتا ازيالىق تۇركىلەردەن پيپا اسپابىن جاقسى مەڭگەرگەن سازگەرلەردى مامان رەتىندە ارنايى شاقىرۋمەن اپارىپ قىتاي سازگەرلەرىنە ۇيرەتتىرگەن (ەۆەرحارد. S. 260). سول داۋىردە ورتا ازيالىق تۇركىلەر ورتاسىندا پيپا اسپابى كەڭ كولەمدە قولدانىستا بولىپتى (5.s.236). قىتايدىڭ قازىرگى ساز اسپابىن زەرتتەۋشىلەرى تومەندەگىدەي قورتىندى جاساعان.
«ب.ز.ب. 246-207 جىلدارى ءومىر سۇرگەن قىتايدىڭ تسين ديناستيناسىنىڭ زامانىندا قىتايعا كىرىپ كەلگەن جاتتىڭاسپابى. «پيپا» اتاۋى قىتاي لەكسيكونى ەمەس» -دەگەن تۇجىرىم جاساعان (8. س. 14).
ح ح ح
ب.ز. جوعاردا بۇگىنگى كۇنى كوبى كومەسكىلەنگەن ەجەلگى ساز اسپابتارى تۋرالى جەكە-جەكە تۇسىنىكتەمە بەردىك. نە ءۇشىن؟ ادام جۇرگەن جەردە سەزىم بار. سەزىمبار جەردە ادامگەرشىلىك بار. ادام مەن تابيعات، قوعام مەن ادامنىڭ قاتىناسىن، مىنا ءدۇم-دۇنيەنىڭ بولمىسىن دىبىس ىرعاق نەمەسە اۋەنمەن سۋرەتتەپ، ادام اتتى پەندەنىڭ جان جۇيەسىنە ءلازات بەرەتىن بىردەن ءبىر قۇرال ساز اسپاپتارى. ساز اسپاپتارى سول حالىقتىڭ ەتنوپسيحولوگياسىن، الەمدى سەزىنۋىن، ءومىر ءسۇرۋ ەرەكشەلىگىن، شارۋاشىلىعى مەن ونى مەڭگەرۋ ءداستۇرىن، دۇنيەتانىمى مەن تابيعي ورتانىڭ ەرەكشەلىگىن، سول قاۋىمنىڭ ۇلتتىق مەنتەليتەتىن، بەت-بەينەسىن كورسەتەتىن، ايقىندايتىن عاجايىپ قۇرال. ەجەلگى جانە بايىرعى تۇرىكتەر الەمدى، قورشاعان ورتانى سەزىنۋ، ونى ونەر تىلىمەن ايتىپ، ۇلتىنا، حالقىنا جەتكىزۋ ءۇشىن قانشالىق دارەجەدە رۋحاني قۋاتتى بولعانىن وسى ساز اسپاپتارعا قاراپ تۇسىنەمىز. ونىمەن قاتار ولاردىڭ تۆورچەستۆالىق ويلاۋ قابىلەتىنىڭ دەڭگەيى قانشالىقتى بيىك دارەجەدە بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز. ساز اسپابتىڭ شىعاراتىن ءۇنىن بەلگىسىز الەمنىڭ تەرەڭىنەن ءتاڭىردىڭ جەتكىزىپ وتىرعان ءۇنى، سەزىمى دەپ تۇرىكتەر قابىلداپ، ولاردىڭ ءۇنىن داۋىسىن، مەلودياسىن «جۇپار كۇي» جان جادىراتار «جۇپار سامال» دەپ ءتۇسىنىپ(15.-36 ب), قۋانىشىنا قۋانىپ، قايعىسىنا جۇبانىپ، ساز اسپابىنىڭ اۋەنىمەن تاريحىن جازىپ قالدىردى.
ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق تۇرىكتەردىڭ ساز ونەرى تەكقانا ونەر تۇرىندە باستاۋ الىپ، تەكقانا ونەر رەتىندە دامىپ قانات جايعان جوق، تۋ باستا شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋ، قوعاممەن قاتىناسىن بايلانىستىرۋ ماقساتىندا ومىرگە كەلگەن سينكرەتتىك ونەر. جوعاردا ءسوز ەتكەن اسپابتار اڭ اۋلاعان، مال ءتولىن وسىرۋگە، قول باستاپ ۇلى جىڭگىر جورىققا اتتانۋعا، ولىك شىعارعاندا قولدانعانىن تاريحي دەرەكتەر ارقىلى كۋا بولدىق. ويتسە، تۇركىلىك اسپابتار سينكرەتتىك قۇندىلىق ەكەنىن دالەلديدى.
ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. A Grand view of xinjang's cultural relies and historic sites china. Urimzhi 1999.
2. بەرنشتام ا.ن. يزبراننىە ترۋدى پو ارحەولوگي ي يستوري كىرگىزوۆ ي
كىرگىزستانا. ت. I. بيشكەك. 1997.
3. ۆەن Cۋن. ەجەلگى داۋىردەگى كوشپەلىلەر تۋرالى بەلگىلەۋ. گۋانجوۋ. 1951.
(قىتاي تىلىندە).
4. قارجاۋبايۇلى ج. بايىرعى تۇرىك عالۋت ءماتىنى. // ەۋرازيالىق يدەاسى
كونتەكسىندەگى قازاقستان تۇرىكتانۋى: ماسەلەلەرىمەن بولاشاعى. استانا. 2009-603-606 بەت.
5. Eberhard W. Die Kultur der alten zentral-und westasiatischen Volker nach
chinesischen Quellen // Zeitschrıft fur Ethnolegın. 73. 1941. SS. 215-275.
6. Eberhard W//Lokalkulturen in alten china // Supplement ou "TP." Vol.
XXXVII. Leiden. 1942.
7. مالياۆكين ا.گ. ماتەريالى پو يستوري ۋيگۋروۆ ۆ Iح-حII ۆۆ.نوۆوسيبيرسك.
1974.
8. ماتەريالى پو يستوري سيۋننۋ (پو كيتايسكيم يستوچنيكام). پرەديسلوۆيە،
پەرەۆود ي پريمەچانيا ۆ.س. تاسكينا. م. 1968.
9. ماتەريالى پو يستوري سيۋننۋ (پو كيتايسكيم يستوچنيكام).ۆىپ.2.
پرەديسلوۆيە، پەرەۆود ي پريمەچانيا ۆ.س. تاسكينا. م. 1973.
10. مۋزىكالنىە ينسترۋمەنتى كيتايا. م.، 1958.
11. ريفتين. ب.ل. يز يستوري كۋلتۋرنىح سۆيازەي، سرەدنەي ازي ي كيتايا (دو.
ن.ە. II. ۆ. -ن.ە. VIII ۆ.) // پروبلەمى ۆوستوكوۆەدەنيا. 1960. № 5. س. 119-132
12. سارباەۆ ب. قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى. الماتى. 1981.
13. سارتقوجاۇلى ق. موڭعوليا ەكسپەديتسيا ەسەبى. 2011 // ل.ن. گۋميلەۆ
اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ تۇرىكتانۋ، التايتانۋ ورتالىعىنىڭ قولجازبا قورى.
استانا. 2011.
14. سارتقوجاۇلى ق. بايىرعى تۇرىك ماتىندەرىندەگى ءارىپ كەسكىنىنىڭ
وقىلىمى // «التايستيكا جانە تۇركولوگياداعى كەشەندى زەرتتەۋدىڭ وزەكتى
ماسەلەلەرى» اتتى حالىقارالىق كونگرەسس ماتەريالى كوكشەتاۋ. 2009.
15. سارتقوجاۇلى ق. ەرتەورتا عاسىردان جەتكەن اتادومبىرا. // «جالپى ءتىل
ءبىلىمى جانە تۇركى تىلدەرىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى». حالىقتاردىڭ عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى. ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعىەۇۋ.
استانا. 2010. 34-41 بب.
16. تسەۆەەندورج د. مونگول ورنووس ولدسون دەلحين حامگين ەرتني حەل حۋر.
// شۋا. 1991. № 5-6. -8-10 تال.
17. ۆەن گۋ. الدىڭعى حان-نامە. (چيان حان شۋ) شانحاي. 1894.
18. سوڭعى حان-نامە(حۋ حان شۋ). شانحاي. 1894.
ABAI.KZ
