وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كوپشىلىگىندە ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەتىن، ونەرىن ناسيحاتتايتىن ارنايى تەلەارنالار بار. كەيبىر مەملەكەتتەردە ونەر مەن مادەنيەتتى بىلاي قويعاندا، ءتىپتى ۇساق-تۇيەك تۇرمىستىق دۇنيەلەرگە دە ارنالعان جەكە-جەكە ارنالار ءار كورەرمەننىڭ قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى. بالىق اۋلاۋشىلار مەن اڭشىلارعا دەيسىز بە، ەگىن، باۋ-باقشا سالاسىنا ارنالعان ارنالاردى ايتىڭىز، وسىنىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ كورەرمەندەر سپۋتنيكتى تەلەارنالاردان كورەدى. ال بىزدە ءتول ونەرىمىز بەن ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتايتىن بىردە-ءبىر تەلەارنا جوق. بۇگىنگى وي-كوكپارىمىزدى وسى ماسەلەگە ويىستىرعان ەدىك. قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە مادەنيەت پەن ونەرگە ارنالعان ارنايى تەلەارنا اشۋعا مۇمكىندىك بار ما؟ الدە بار تەلەارنالارىمىزدىڭ ەڭ بولماعاندا بىرەۋى تولىق قازاقتىلدى بولا الماي تۇرعاندا، سالالىق تەلەارنا اشۋدىڭ اۋىلى الىس پا؟

قاسىم امانجول، جۋرناليست:

ءيا

وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كوپشىلىگىندە ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەتىن، ونەرىن ناسيحاتتايتىن ارنايى تەلەارنالار بار. كەيبىر مەملەكەتتەردە ونەر مەن مادەنيەتتى بىلاي قويعاندا، ءتىپتى ۇساق-تۇيەك تۇرمىستىق دۇنيەلەرگە دە ارنالعان جەكە-جەكە ارنالار ءار كورەرمەننىڭ قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى. بالىق اۋلاۋشىلار مەن اڭشىلارعا دەيسىز بە، ەگىن، باۋ-باقشا سالاسىنا ارنالعان ارنالاردى ايتىڭىز، وسىنىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ كورەرمەندەر سپۋتنيكتى تەلەارنالاردان كورەدى. ال بىزدە ءتول ونەرىمىز بەن ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتايتىن بىردە-ءبىر تەلەارنا جوق. بۇگىنگى وي-كوكپارىمىزدى وسى ماسەلەگە ويىستىرعان ەدىك. قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە مادەنيەت پەن ونەرگە ارنالعان ارنايى تەلەارنا اشۋعا مۇمكىندىك بار ما؟ الدە بار تەلەارنالارىمىزدىڭ ەڭ بولماعاندا بىرەۋى تولىق قازاقتىلدى بولا الماي تۇرعاندا، سالالىق تەلەارنا اشۋدىڭ اۋىلى الىس پا؟

قاسىم امانجول، جۋرناليست:

ءيا

- ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مادەنيەت پەن ونەرگە ارنالعان ارنايى تەلەارنا اشۋدىڭ باياعىدا ۋاقىتى جەتكەن. بۇل ماسەلەنى مەملەكەت الدىنا توتەسىنەن قويىپ، باتىل ايتۋ كەرەك. بارلىق باسىلىم بەتتەرىندە وسى ماسەلە كوتەرىلگەنى، ايتىلعانى دۇرىس. سونداي-اق بۇل ماسەلەگە قاتىستى مەن سياقتى قاراپايىم ءجۋرناليستىڭ عانا ەمەس، مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتىڭ پىكىرىن بىلگەن ءجون. كەزىندە قازاق مادەنيەتىن ناسيحاتتايتىن تەلەارنا اشۋ تۋرالى باستاما «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىندا كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلدى. سول تۇستا قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرى مەن مادەنيەتىنە ارنالعان تەلەارنا اشۋعا وتە كاسىبي تۇرعىدان كەلىپ، زامانعا ساي تەلەارنا جاساۋعا ۇمتىلىس بولعان ەدى. الايدا وكىنىشكە قاراي، بۇل باستاماعا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بولماي، توقتاپ قالدى. بىزگە ونەرىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتايتىن تەلەارنا وتە قاجەت.

مۇنداي تەلەارنا اشۋعا مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىگى جەتەدى، ونسىز دا ميلليونداعان دوللار وڭدى-سولدى شاشىلىپ جاتىر عوي. تەلەارنا اشۋعا اقشا جەتپەيدى دەگەن اڭگىمە بەكەر. مامان جەتپەيدى دەگەن دە - بوس ءسوز. قازىردە جۇمىسسىز جۇرگەن، ۇلتقا قاتىستى ايتارى بار نەبىر مىقتى ادامدار بار. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ مادەنيەت پەن ونەرگە ارنالعان تەلەارنا اشۋعا رۋحاني ينتەللەكتۋالدىق پوتەنتسيالىمىز دا جەتكىلىكتى. ءتىپتى ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىمىز جەتپەگەن كۇننىڭ وزىندە مۇنى كوتەرۋگە بولادى. ويتكەنى ينتەللەكتۋالدىق پوتەنتسيال دەگەنىمىزدىڭ ءوزى بىردە جوعارىلايدى، بىردە تومەندەيدى. ايتالىق، جاستاردىڭ ءبىلىمىن كوتەرۋ ءۇشىن ولاردى شەتەلگە جىبەرىپ وقىتۋعا بولادى. ءوز ەلىمىزدە قانشا ۋنيۆەرسيتەت جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن اشىپ، تەلەارنا ماماندارىن دايارلاۋدا. ەگەر ءوزىمىزدىڭ ەلدە ءوز يگىلىگىمىزگە جۇمىس ىستەمەسەك، وتاندىق ءونىم جاساماساق، وندا نەسىنە جىل سايىن جۋرناليست ماماندار دايارلاپ اۋرە بولامىز؟ ماماندار دايارلاۋعا قىرۋار اقشا بولگەنشە، ودان دا مىنا تۇرعان رەسەيدىڭ ارنالارىن كورە بەرمەيمىز بە؟ ماسەلە، سالالىق تەلەارنا اشۋدى ۇيىمداستىرا الاتىن، باستاماشى بولا الاتىن مەملەكەتتىك جۇيە جانە قايراتكەرلەر جەتپەي تۇر. بۇل - تازا بيلىكتىڭ پروبلەماسى. شىنداپ كەلگەندە، بىزدە تەلەارنانىڭ جيىلىگى مەن تولقىنى دا جەتكىلىكتى. ارنايى باسقا جاقتان جيىلىك الۋدىڭ قاجەتتىگى شامالى. بىزدە كۇندىز-ءتۇنى رەسەيدىڭ تەلەباعدارلامالارىن بەرىپ، حالىقتىڭ ميىن اشىتىپ وتىرعان جالعان تەلەارنالار جەتەدى عوي. قازاقستانداعى تەلەارنالاردىڭ دەنى تۇرىكتىڭ، كارىستىڭ تەلەسەريالدارىن بەرۋدەن ارى اسا المايدى. وسىنداي تەلەارنالاردىڭ ءبىرىن مەملەكەت ءوز قاراماعىنا الىپ، ونەر مەن مادەنيەتتى ناسيحاتتايتىن مەملەكەتتىك باعىتقا بۇرۋىنا بولادى. ءبىر كەزدەرى «حابار-2»، كەيىننەن «ەلارنا» دەپ وزگەرتىلگەن تەلەارنا تەك قازاق تىلىندە ۇلتتىق مادەنيەتتى، ونەردى ناسيحاتتايمىز دەگەن ەدى. سوڭىندا نە بولدى؟ بۇل ارنا دا تەلەسەريالداردى بەرەتىن، اينالىپ كەلىپ كورشى ەلدەردىڭ باعدارلامالارىن اۋدارىپ حالىققا تاراتاتىن قاتارداعى كوپ تەلەارنالاردان ەش ايىرماشىلىعى جوق بولدى دا شىقتى. بىزدە جۇمىلعان جۇدىرىقتاي كۇش بىرىكتىرەتىن جىگەرلى باسشى، ۇيىمداستىرۋشىلار بولماعاندىقتان دا، قازاق كورەرمەنى جاپا شەگىپ وتىر. قازاقتىڭ ءان-كۇيى، ونەرى، ءداستۇرى، عاجايىپ مادەنيەتى ناسيحاتتالماي جاتىر. قازاق بالالارى ورتاڭقول شەتەلدىك مۋزىكامەن سۋسىنداۋدا.

سەرىك اباس-شاح، «حابار» تەلەارناسىنىڭ باس پروديۋسەرى:

جوق

- ءدال قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە مادەنيەت پەن ونەردى ناسيحاتتايتىن ارنايى تەلەارنا اشاتىن مۇمكىندىك جوق. بىرىنشىدەن، بۇگىنگى قارجىلىق داعدارىس القىمىمىزدان الىپ تۇرعانى كوپشىلىككە بەلگىلى. ال قارجى تاپشىلىعى كەزىندە تەلەارنا اشۋ قيىنعا سوعادى. ەكىنشىدەن، قارجى ءۇيىلىپ-توگىلىپ جاتسا دا، بىزدە مامان جەتىسپەيدى. ءوز باسىم وقۋ بىتىرگەلى وسى تەلەۆيزيا سالاسىندا قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقاندىقتان، باسقانى بىلمەسەم دە، وسى سالانى تۇسىنەمىن. ءبىز «قازاق كۇشتى، قازاق دارىندى، قازاق مىقتى» دەگەندى قۇر كەۋدەمسوقتىقپەن ايتامىز. ال شىنداپ كەلگەندە، قازاق ماماندارى جەتىسپەيتىن سالا جەتەدى. مىسالى، عارىشقا قازاق جىگىتتەرى ۇشقانىمەن، ونى ۇشىراتىن مىڭداعان ماماندار - باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى. سوندىقتان عارىشتىڭ ماڭىنداعى ماماندىقتاردى يگەرمەيىنشە، قازاق عارىشى دامىدى دەپ ايتا الماس ەدىم.

قازىرگى ۋاقىتتا كولىگىڭىز بۇزىلا قالسا، ونى جوندەتۋگە بارعاندا قازاق بالالارىن از كەزدەستىرەسىز. ەگەر مەيرامحانا اشساڭىز، ونىڭ باس اسپازى اسپازدىققا جاقىن ۇلتتاردىڭ وكىلىنەن بولادى. اۋىلعا مەشىت نەمەسە ءۇي سالا قالساڭىز، قۇرىلىستى جاقىن كورشى ۇلت وكىلدەرى سالىپ بەرەدى. وسى تۇرعىدا ايتار بولساق، تەلەۆيزيا سالاسىندا دا كوپتەگەن كاسىپتەرگە، سونىڭ ىشىندە تەحنيكالىق قامتاماسىز ەتۋ جاعىنا، مونتاجداۋعا قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى از بارادى. بىرەن-ساران بولماسا، كانىگى مامانداردىڭ اراسىندا قازاق جوقتىڭ قاسى. مىسالى، تەلەۆيزياداعى جارىق قويۋ سالاسىن الايىقشى، مىقتى جارىق قويۋشى قازاقتى كەزدەستىرە المايسىز. الىسقا بارماي-اق ءوزىمىزدىڭ تەلەارنالاردا كەيبىر باعدارلامالارعا جۇرگىزۋشى تاپپاي جاتامىز، بار جۇرگىزۋشىلەرىمىز كوڭىلىمىزدەن شىقپايدى. ولاردى اۋىستىرايىق دەپ جاس قىز-جىگىتتەردىڭ اراسىندا قانشاما بايقاۋ جاريالادىق. ءبىرىنىڭ كەلبەت-كوركى كەلسە، ولار ءتىل بىلمەيدى، ال كەيبىرەۋىنىڭ شەشەندىگى بولعانىمەن، كەلبەتى كەلىسپەيدى دەگەندەي. سوندىقتان مۇنداي جاعدايىمىزبەن بۇتىندەي ءبىر تەلەارنا اشۋ دەگەن - كۇلكىلى. «قازاقتىلدى جۋرناليستيكا ءورىستىلدى جۋرناليستيكادان كەم ەمەس» دەپ جاتادى. بىراق مەن كەلىسە المايمىن. ەگەر، شىنىمەن، قازاق جۋرناليستيكاسى مىقتى بولسا، ونىڭ ناتيجەسى بولۋى كەرەك. ايتالىق، تارالىمى ۇلكەن گازەتتەر شىعۋى كەرەك، اۋديتورياسى ۇلكەن تەلەۆيزيالار جۇمىس ىستەۋ كەرەك. جارناما بەرۋشىلەر قازاقتىلدى باسىلىمدار مەن تەلەارنالارعا، باعدارلامالارعا وزدەرى جۇگىرىپ جارناما بەرۋگە مۇددەلى بولعاندا عانا - اڭگىمە باسقا. ءبىز ءوزىمىز ءورىستىلدى باسىلىمداردى ىزدەيمىز، ءورىستىلدى جاڭالىقتارعا ۇمتىلامىز. ويتكەنى قازاقتىلدى باسىلىمدار وقىرماندى قاناعاتتاندىرمايدى، كەرەگىمىزدى تابا المايمىز. قازاق ۇيىندە جاتىپ نامىستارىن قورعاعىسى كەلەدى. ال نامىس ۇلكەن قۇرباندىقتى قاجەت ەتەدى. تەلەارنا اشىلعاننان كەيىن جيىرما-وتىز ساپالى باعدارلاما، دەرەكتى فيلمدەر، مىقتى توك-شوۋلار كەرەك. ولاردىڭ مىقتى، ءبىلىمدى، تەرەڭ ويلى جۇرگىزۋشىلەرى بولۋى شارت. سونداي-اق ونەر مەن مادەنيەتتى ناسيحاتتاۋ ءۇشىن تەك ستۋديانىڭ ىشىنە تىعىلىپ الماي، ءتۇرلى دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرۋ قاجەت. بۇل ۇلكەن رەجيسسۋرانى تالاپ ەتەدى. ال ءبىز قازىر بار تەلەارنالارىمىزدان ءىلىپ الارلىق باعدارلامانى اتاي الماي، ەسىمىزگە تۇسىرە الماي، ساناپ وتىرامىز. سوندىقتان ءال-ءازىر سالا-سالاعا بولەك تەلەارنا اشۋعا دايىن ەمەسپىز.

بەيتاراپ پىكىر

باقىت بوكەباەۆ، قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ونەر باسقارماسىنىڭ باسشىسى:

- قازىرگى تاڭدا تەلەۆيزيامىزدىڭ ءبارى كوممەرتسيالىق بولعاندىقتان، ونەر سالاسىنداعى ادامداردىڭ ونەردى ناسيحاتتاۋعا مۇمكىندىكتەرى بولماي قالدى. بولاشاقتا مادەنيەت پەن ونەرگە ارنالعان تەلەارنا مىندەتتى تۇردە اشىلۋى كەرەك. بۇل ءۇشىن بولاشاقتا مەملەكەت تاراپىنان قارجى بولىنگەنى ءجون. اسىرەسە، ۇلتتىق ونەرىمىز بەن ءداستۇرلى ونەرىمىزدى ناسيحاتتايتىن تەلەارنا تەك قازاق تىلىندە بولۋى شارت. ازىرگە وسى ماسەلەگە بىزدە اسا قۇنتتالماي وتىر. مەنىڭشە، مادەنيەتكە ارنالعان تەلەارنا اشىلىپ، وندا سالماقتى باعدارلامالار بولسا، ارنانى قارجىلاندىراتىن دەمەۋشىلەر دە تابىلىپ، مۇمكىندىك مولايار ەدى.

دايىنداعان اينۇر سەنباەۆا

"الاش ايناسى" گازەتى، 07.08.2009