- ومار اعا، قازىر قوعامىمىزدا نەبىر ءدىني اعىمدار قاپتاپ كەتتى. سولاردىڭ قۇرىعىنا كوبىنە جاستارىمىز ىلىگىپ قالىپ جاتىر. بۇعان نە سەبەپ؟

- ومار اعا، قازىر قوعامىمىزدا نەبىر ءدىني اعىمدار قاپتاپ كەتتى. سولاردىڭ قۇرىعىنا كوبىنە جاستارىمىز ىلىگىپ قالىپ جاتىر. بۇعان نە سەبەپ؟

- ءبىزدىڭ رۋحاني كەڭىستىگىمىزدى تاۋەلسىزدىك الماي تۇرعاندا كەڭەستىك يدەولوگيا قورشاپ، قاۋمالاپ تۇردى. ول سىرتتان ەش نارسە كىرگىزبەدى. قالاي كەڭەستىك وكىمەت قۇلادى، سولاي رۋحاني كەڭىستىگىمىز اشىلىپ قالىپ، جان-جاقتان ءارتۇرلى يدەولوگيالار، رۋحاني، ءدىني اعىمدار لاپ بەردى. سىرتتان كەلىپ جاتقان نەبىر ىلىمدەر وتارشىلدىقتان ساناسى سانسىراعان، كۇيزەلگەن قازاق حالقىنا، ونىڭ ىشىندە رۋحاني قورعالماعان، قورعانباعان، ەڭ ءالسىز، ءالجۋاز بۋىن - جاستاردىڭ ساناسىنا شابۋىل جاساپ جاتىر. ماسەلەن، قازىرگى كەيبىر اعىمدار «سەندەردىڭ اتا-بابالارىڭ اداسقان» دەگەندى ايتاتىن بولىپتى. ەڭ قاۋىپتىسى - ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەرىمىزدىڭ اۋزىمەن ءوز اتا-بابالارىن مانسۇقتاتىپ جاتقانى. مۇنى مەن نەوكولوناليزمنىڭ كورىنىسى دەر ەدىم. ياعني جاڭا تۇرعىداعى وتارلاۋ. وسىعان دەيىن كەڭەستىك يدەولوگيا «قازاقتا ءدىن، ءتىل، مادەنيەت دەگەن جوق، ءبارىن ءبىز اكەلدىك» دەگەنگە ءبىزدى كۇشپەن يلاندىرىپ، اقىرىنداپ سوعان باس يزەيتىندەي دەڭگەيگە جەتكىزدى. سودان قۇتىلدىق پا دەگەندە، ەندى شەتەلدەن كەلگەن ىلىمدەر ءبىزدى تاعى دا قۇرتىپ جاتىر. ولاردىڭ قۇرىعىنا، جاڭساق يدەولوگياسىنا ءدىني ساۋاتى جوق، ابايمەن، شاكارىممەن، ءماشھۇر جۇسىپپەن قارۋلانباعان قازاق جاستارى ءىلىنىپ قالۋدا. سوندىقتان قازىر ۇلتتىڭ ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمىن قايتارۋ ءۇشىن اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ بىزگە اۋاداي قاجەت. ويتكەنى كەز كەلگەن ۇلت ءوز ەركىمەن ەشقاشان قۇل بولمايدى. قۇل ەتۋ ءۇشىن ونى ەڭ اۋەلى ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمىنەن ايىرۋ كەرەك. وتارلاۋشى ەلدىڭ دايەكتى جۇرگىزىلگەن ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقىنىڭ 90 پايىزى ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمىنەن ايىرىلىپ قالدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ باسىمىزداعى باستى پروبلەمامىز - ۇلتتىڭ ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمىن قايتارىپ بەرۋ. ەگەر ۇلت وزىنە-ءوزى سەنبەسە، وندا ول مەملەكەت قۇرا المايدى. وسى جەردە مۇسا پايعامباردىڭ ءبىر ءتامسىلى ەسكە تۇسەدى. ول پەرعاۋىننىڭ قول استىندا قۇلدىقتا بولعان يسرايل جۇرتىن، ياعني ياھۋدەيلەردى قىرىق جىل بويى ءشول دالامەن الىپ وتەدى. سوندا مۇسانىڭ بۇل ارەكەتىنىڭ ءمانىن سۇراعاندا، ول: «مەنىڭ جۇرتىم - قۇل بولعان حالىق، قۇل بولعان حالىق ەشقاشان مەملەكەت قۇرا المايدى. سوندىقتان مەن قۇلدىق سانادان ارىلتۋ ءۇشىن حالقىمدى 40 جىل بويى شولمەن الىپ ءوتتىم»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. بۇل - ارينە، ءتامسىل، بىراق استارىندا اقيقات جاتىر. سول سەبەپتى بىزگە قازىر ەڭ باستى ماسەلە - حالىقتىڭ ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمىن قايتارۋ.

- قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلتۋ ءۇشىن، سىزدىڭشە، نە ىستەۋ قاجەت؟

- قازاق «بالانى ۇلشا تاربيەلەسەڭ، ۇل بولىپ وسەدى، قۇلشا تاربيەلەسەڭ، قۇل بولىپ وسەدى» دەگەن. بىزدە قازىر رۋح جوق دەيمىز. بىراق سول رۋحتىڭ قايدا جاتقانىنا وي جۇگىرتىپ كورمەگەنبىز. پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىندە رۋحتىڭ ءتورت اتاۋى بار دەيدى. ولار - رۋح، نۇر، اقىل جانە ءسوز (كالام). سوندا ءسوز دەگەننىڭ ءوزى رۋح ەكەن. ياعني ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىندە، بابالار الەمىندە رۋح جاتىر. باياعىدا انالارىمىز بەسىكتە جاتقان بالانى بەسىك جىرىن ايتىپ تەربەتكەن سايىن بويىنا رۋح سىڭە بەرەدى ەكەن عوي. قازىرگى انالار بەسىك جىرىن ايتا ما؟ قاراپايىم «ءالدي، ءالدي، بوپەشىم...» دەگەندى ايتۋدان قالدى عوي كوبى. ونىڭ ورنىنا «بايۋ-بايۋ» دەيتىن بولدى.

بالانىڭ بەلى بەسىكتەن شىققاننان كەيىن ساناماق، جاڭىلتپاش، ماقال، ەرتەگىلەر مەن باتىرلار جىرىن ەستىپ، رۋحتانادى ەمەس پە؟ ياعني قازاقتا بالانى تاربيەلەۋدىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى بولدى. ءبىز سودان ايىرىلىپ قالدىق.

- «مۇنىڭ ءبارى - ۇلكەن وتباسىلىق ينستيتۋت» دەيسىز عوي.

- ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ. مەن بۇل جەردە جاڭالىق اشىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل  - بۇرىننان قالىپتاسقان قازاق ءۇشىن قاراپايىم دۇنيە. سول رۋحتى، ياعني قازاق اۋىز ادەبيەتىن بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن بالا تىلدەن دە، دىلدەن دە، ءدىن جاعىنان دا مىقتى بولىپ وسەدى. قازىر قازاقشا سويلەپ جۇرگەن جاستاردىڭ ءتىلى اۋىزەكى، جۇتاڭ، تۇرمىستىق ءتىل دەڭگەيىندە عانا. ال عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن، باباتۇكتى شاشتى ءازىز، پەرىنىڭ قىزى بەكتورى، ديۋ سياقتى قازاق مادەنيەتىندەگى ۇلتتىڭ ساناسىن قالىپتاستىراتىن فەنومەندەر، ارحەتيپتەر، وكىنىشكە قاراي، قازاق جاستارىنىڭ بويىندا جوق. ءتىپتى قازاق مەكتەبىن ءبىتىردىم دەگەندەردىڭ وزىندە جوق. نەگە؟ ويتكەنى ولار قازاق ادەبيەتىن وقىمايدى. قازاق ادەبيەتىن وقىماعان ادامنىڭ بويىنا ۇلتتىق رۋح سىڭبەيدى.

- ال مەملەكەت دەڭگەيىندە وتارلىق وي-سانادان قۇتىلۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

- الەمدىك تاجىريبەدە وتار بولعان ەل ەڭ ءبىرىنشى ءوزىنىڭ وتار بولعانىن مويىنداۋى كەرەك. ءبىز بولساق ءالى مويىنداماي كەلەمىز. مىسالى، قىتايلار «ءوز اۋرۋىن بىلگەن ادام اۋرۋ ەمەس» دەيدى. اۋرۋدان جازىلۋ ءۇشىن ونىڭ اۋەلى دياگنوزىن قويادى. سولاي ەمەس پە؟! ول سانالى دەڭگەيدە ءوزىنىڭ اۋرۋ ەكەنىن مويىندايدى. ادام ءوز اۋرۋىن قالاي مويىندايدى، سولاي جازىلا باستايدى ەكەن. ءبىز، وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءوزىمىزدىڭ وتار بولعانىمىزدى مويىنداماي وتىرمىز. ەگەر ءبىز وسىنى مويىنداماساق، كەنەسارى حان قازا بولعاننان بەرگى وتارلانعان سانا وتارسىزدانبايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ الدىمىزدا وتارسىزدانۋ پروبلەماسى تۇر. «حاننىڭ باسىن حان الار، قاردىڭ باسىن قار الار» دەمەكشى، ءبىزدى قالايشا دايەكتى تۇردە وتارلاسا، سولايشا وتارسىزدانۋىمىز قاجەت. بۇل جەردە ەشقانداي امبيتسيا، ەش استامشىلىق جوق. بۇل - قۇداي الدىندا دا، مەملەكەتتىك قۇرىلىم زاڭدىلىعى بويىنشا دا حاق نارسە. بىلايشا ايتقاندا، حالىقارالىق نورما! ءبىز سول قۇلدىق سانانىڭ اسەرىنەن وسى ماسەلەنى ايتۋعا قورقامىز، باتىلىمىز جەتپەيدى. ءوزىمىزدىڭ قۇل بولعانىمىزدى مويىنداي الماي وتىرعاندىعىمىزدان ونىڭ كەسىرى بۇكىل حالىققا ءتيىپ وتىر. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەيدى قازاق. قۇل ەكەنىڭدى مويىنداۋدان بارىپ ازاتتىقتىڭ نەگىزى باستالادى. بىزدە گابريەل گارسيا ماركەستىڭ «جۇزجىلدىق جالعىزدىق» دەگەن رومانىنداعىداي جاعداي بولىپ جاتىر. رومان جەلىسى بويىنشا ءبىر ەلدە ۇلكەن سوعىس بولادى. جۇرت وڭباي قىرىلادى. ەرتەڭىندە قازا بولعانداردى جيناپ، قيراعان ۇيلەردى سىپىرىپ تاستاپ، راديودان «ەشتەڭە بولعان جوق، ەشتەڭە بولعان جوق» دەپ سويلەپ تۇرادى. جازۋشى ءوزىنىڭ رومانى ارقىلى لاتىن امەريكاسىندا بولعان حح عاسىرداعى قۇلدىق سانانىڭ، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ءبىر كورىنىسىن كورسەتىپ وتىر.

- قاراپ وتىرساق، وتباسىلىق ينستيتۋتتا بالانىڭ بويىنا ۇلتتىق رۋحتى سىڭىرۋدەن ماقۇرىم قالعان ەكەنبىز. ەندى سول رۋحتى ءبىلىم وشاقتارىندا بالانىڭ، بالانىڭ عانا ەمەس، جالپى قازاقتىڭ بويىنا دارىتا الامىز با؟

- اريستوتەل: «ادام - ساياسي جانۋار»، - دەگەن. ادام قوعام بولىپ ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن مەملەكەتكە مۇقتاج. ال مەملەكەت سول ادامداردىڭ ساناسىن تۇزەپ، ەڭبەككە جۇمىلدىرىپ، ونىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا قاجەت. ونىڭ ەڭ باستى قۇرالى - ۇلتتىق يدەولوگيا. الىسقا بارماي-اق، كەڭەس وكىمەتىن الايىق. ونداعى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ كۇشتىلىگى سونداي، ول بۇكىل قوعامداعى بارلىق قۇرىلىمداردى قامتىپ الدى. جوعارى بيلىكتەن باستاپ، تومەنگى بالاباقشاعا دەيىن كەڭەستىك يدەولوگيا ءجۇردى. سول سياقتى بىزدە دە ۇلتتىق يدەولوگيا بارلىق قوعامدىق ساتىدا ءجۇرۋى كەرەك. ول ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەيتىن يدەولوگيا بولۋى ءتيىس. قازىر اكەسى دە، شەشەسى دە كەڭەستىك يدەولوگيامەن ۋلانعان وتباسىلار بار، ولار بالاسىنا قازاقتىڭ رۋحىن قالايشا سىڭدىرەدى؟ ال ەگەر ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى جاساپ الىپ، ونى كۇندە تەلەديداردان، راديودان، ينتەرنەت، گازەت ارقىلى ناسيحاتتاي بەرەتىن بولساق، ناتيجە كۇتۋگە بولادى. ماسەلەن، مۇحتار ماعاۋين «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا «قازاق - التىن وردانىڭ تىكەلەي مۇراگەرى» دەگەن ءسوز ايتادى. قانداي عاجاپ ءسوز! مىنە، وسىنداي ۇلتتىق ساناعا اسەر ەتەتىن سوزدەر ايتىلا بەرسە، سول يدەولوگيا قازاقتىڭ شاڭىراعىنا ساۋلەسىن تۇسىرسە، سوندا عانا قازاق وتارلانعان كەزدەگى كىرىپتار سانادان ارىلا باستايدى. قازاق وتباسىندا بۇرىنعىداي الەۋەت، رۋحاني قور جوق. ونى كەڭەس وكىمەتى كەزىندە جويىپ ۇلگەردى.

- قازىر «ۇلت» دەگەن ءسوز باز بىرەۋلەر ءۇشىن قۇبىجىقتاي كورىنەتىن بولدى. بۇل جاعدايىمىزدا 50 جىلدىڭ ىشىندە ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى قالىپتاستىرىپ، ءارى كەتكەن بەتىمىزدى بەرى قاراتا الامىز با؟

- ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى قازاقتا ءبىر ءسوز بار «توقپاعى كۇشتى بولسا، كيىز قازىق تا جەرگە كىرەدى» دەگەن. «توقپاق» دەگەنىمىز - ۇلتتىق يدەولوگيا. ونىڭ نەگىزىندە ۇلتتىق يدەيا جاتادى. ۇلتتىق يدەولوگيا ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ميفتەر تۋدىرۋى كەرەك. ماسەلەن، بالاعا جەتى اتاسىن جاتتاتقىزۋ ارقىلى ونىڭ اتا-بابالارىنىڭ باتىر، مەرگەن، بالۋان بولعانىن ايتۋ كەرەك. ونداي بولماسا دا، سولاي تاربيەلەۋگە ءتيىسپىز. ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن وسىنداي ميف قاجەت! كەرى پروتسەسس تۋدىرۋ كەرەك. ايداسا كونەتىن، رۋحسىز توبىرعا اينالعان حالىقتى كەرىسىنشە رۋحتاندىرۋ قاجەت بولىپ تۇر. ماسەلەن، ناۋقاس ابدەن السىرەپ، بويىنداعى بار دارۋمەنى سارقىلىپ قالعان سوڭ، رەانيماتسياعا تۇسەدى. وندا وعان گليۋكوزا، تاعى باسقا دارۋمەندەر بەرەدى. ياعني اعزاسىنداعى جوعالتقان دۇنيەلەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قوسىمشا دوپينگتەر بەرەدى. بىزگە تۋرا وسىنداي قوسىمشا «دوپينگتەر» كەرەك. ءبىزدى وتارلاۋدىڭ العاشقى جىلدارىندا «مالسىڭ، مالسىڭ، مالسىڭ» دەپ باسىپ ەدى، ءبىز قارسىلىق جاساپ، «جوق، مال ەمەسپىز» دەدىك. بابالارىمىز جان بەرىسىپ، قان توگىسىپ سوعىستى، ەڭ سوڭعىسى - كەنەسارى حان. ونىڭ باسىن كەسىپ تاستاعاننان كەيىن 1932 جىلعى اشتىق قازاق حالقىنىڭ تىزەسىن بۇكتىردى. سول كەزدە «مالسىڭ» دەپ ەدى، «ءيا، مالمىز» دەپ كونەتىن دەڭگەيگە جەتتىك.

- سول دارۋمەندەر كىمنىڭ قولىندا؟ ونى كىم جاسايدى؟

- ەڭ ءبىرىنشى، ول دارۋمەندەر، تاعى دا ايتامىن، «ۇلتتىق يدەولوگيا» دەگەن ءدارىحانادا جاتىر. ال سول دارۋمەندەردى جاسايتىن «فارماتسەۆتيكا» - كاسىبي ەليتا! كاسىبي ەليتا - كەشەگى بۇقار جىراۋ. ول ابىلاي حاندى تىزەسىنە سالىپ وتىرىپ، حالىقتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ىستەتكەن. ۇلتتىق يدەولوگيانى مەملەكەت قۇرمايدى. ويتكەنى مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر يدەيا تۋدىرۋعا دارمەنسىز. كاسىبي ەليتا ۇلتتىڭ، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، مەملەكەتكە باعدارلامالار دايىنداپ بەرىپ، تالاپ ەتىپ، حالىققا سۇيەنە وتىرىپ، ونىڭ مۇراتىن جۇزەگە اسىرۋى ءتيىس.

- بىزدە وسى كۇنى كاسىبي ەليتا بار ما؟ الدە ۇيىقتاپ جاتىر ما؟ قايدا ولار قازىر؟ نە ىستەپ جاتىر؟

- ولار وزدەرىنىڭ كاسىبي پارىزىن ۇمىتىپ قالعان. مىرجاقىپ دۋلاتۇلى كەزىندە: «وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ەڭ سوراقى ارەكەتى - ول ءاربىر كاسىبي ەليتانىڭ نە ءۇشىن قولىنا قالام الاتىنىن ۇمىتتىرىپ جىبەرەدى»، - دەگەن. ياعني ولار قۇلقىنىنان اسا المايتىن، ساتىلاتىن، ىڭعايعا كونە بەرەتىن توبىرعا اينالادى. بىزدەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگياسىنان سۋسىنداپ شىققاندار كاسىبي ەليتا بولا المايدى.

- وندا كاسىبي ەليتانى قاي بۋىننان كۇتۋگە بولادى؟

اباي:

كىم جۇرەر تىرشىلىككە كوڭىل بەرمەي،

باقي قويماس ءفانيدىڭ ءمىنىن كورمەي.

ءمىنى قايدا ەكەنىن بىلە الماسسىڭ،

تەلمىرىپ تەرەڭ ويدىڭ سوڭىنا ەرمەي، - دەيدى. بۇل جەردە ءدىني سانانىڭ ءرولى وتە زور. ادام باقي مەن ءفانيدى ايىرا ءبىلۋى كەرەك. مىنا دۇنيەنىڭ وتكىنشى ەكەندىگىن، ادام جانىنىڭ ماڭگىلىك ەكەنىن ءبىلۋى كەرەك. ادام ءبىر-اق رەت ءومىر سۇرەمىن دەپ جۇرسە، ول ساتىلا بەرەتىن بولادى. ال ادامنىڭ ساتىلمايتىن نارسەسى - ول جان. قازىر كوپ ادام، شاكارىم ايتپاقشى، «جانسىز، ءتانى ءۇشىن» عانا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. مىنە، وسىنداي جاعدايدان ساتىلۋ باستالادى. ويتكەنى تاندە ۇيات جوق. ۇيات - جاندا عانا. ار، ۇيات - جاننىڭ عانا ازىعى.

ءبىزدىڭ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بارلىعى ءدىني، يماني، فۋندامەنتالدى ءبىلىم العاننان كەيىن عانا ساتىلمادى. ال كەڭەس وكىمەتى ءبىزدى وقىتقانىمەن، ءبىلىم جۇيەسىنە ءدىني، يماني، شاريعي ىلىمدەردى جاقىنداتپادى. سوندىقتان دا قازىرگى ادامداردا «اقىرەت، ءفاني، باقي»، «وسى ىسىمە ەرتەڭ جاۋاپ بەرەمىن-اۋ»، «بەس كۇندىك جالعان دۇنيە» دەگەن ۇعىمدار جوققا ءتان.

- ياعني بىزگە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ءداستۇرلى ءبىلىم جۇيەمىزدى قايتىپ اكەلگەنىمىزدە عانا كاسىبي ەليتا جاساقتاپ شىعارا الامىز دەگىڭىز كەلەدى عوي؟

- سوعان كەلۋىمىز كەرەك. نەگە؟ اباي: «ۇيالامىن» دەگەن - كوڭىل ءۇشىن، ۇساق قۋلىق - ءبىر عانا ءومىر ءۇشىن»، - دەيدى. سوندا ءبىر عانا ءومىر ءۇشىن ادام ۇساق قۋلىقتارعا بارادى ەكەن عوي. مال تابۋ، مانساپقا جەتۋ - وسى قۋلىقتاردىڭ ارقاسىندا بولاتىن نارسە. تاعى دا ابايعا كەلەتىن بولساق: «دوستىق، قاستىق - بارلىعى جۇرەك ءىسى، ار-ۇياتتىڭ ءبىر اقىل كۇزەتشىسى. ار مەن ۇيات ويلانباي، ءتانىن اسىراپ، ەرتەڭى جوق، بۇگىنگە بولعان قۇمار»، - دەيدى. ياعني ار مەن ۇياتتى كىم ويلايدى؟ ءوزىن-ءوزى تانىعان ادام ويلايدى. ءوزىن-ءوزى تانىماعان ادام تەك ءتانىن اسىرايدى.

پاتشا وكىمەتى وزىنە قازاق دالاسىنان شەنەۋنىكتەر دايىندادى. سول كەزدە وزدەرىنىڭ جۇيەسىمەن وقىتا باستادى. وسىدان كەيىن قازاقي وقىتۋ جۇيەسى بۇزىلدى. اباي:

ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر

تالاي قازاق بالاسى،

ءجاسوسپىرىم، كوكورىم،

بەينە قولدىڭ سالاسى.

بالام زاكون ءبىلدى دەپ،

قۋانار اتا-اناسى.

ويىندا جوق ولاردىڭ

شاريعاتقا شالاسى، - دەيدى. وسى جەردە «شاريعات دەگەن نە» دەگەن سۇراق تۋادى. ول دەگەنىمىز - ادال مەن ارامدى، وبال مەن ساۋاپتى ايىرىپ ۇيرەتەتىن ءىلىم. بىزدە قازىر مەملەكەتتىك قىزمەتكە انت قابىلداتقىزىپ جاتىر،  كونستيتۋتسياعا قولدارىن قويعىزىپ جاتىر، الايدا ناتيجە جوق! نەگە؟ پرەزيدەنتتىڭ ءوزى جەمقورلىقتى توقتاتا الماي جاتىر. نەگە؟ ويتكەنى قازىرگى ءتانىن اسىراپ ۇيرەنگەن ادامداردا ونداي شاريعي ۇعىمدار جوق. سەن ونىڭ ۇستىنەن بەس پروكۋرور، بەس پوليتسيا قويىپ قوي، ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ «پروكۋرورى»، يماني «كۇزەتشىسى»، «پوليتسياسى» بولماسا، ول ادامنان ناتيجە شىقپايدى. ءبارىبىر امالىن تاۋىپ، جەي بەرەتىن بولادى. ويتكەنى ءبىز ونىڭ سىرتقى دۇنيەسىمەن اينالىسامىز. بىزگە ادامنىڭ جۇرەگىنە جول تابا ءبىلۋ قاجەت. قازاقى ءبىلىم جۇيەسىن قۇرۋ كەرەك دەپ وتىرعانىم دا سوندىقتان.

- كاسىبي ەليتاعا قايتىپ ورالساق. كاسىبي ەليتا كەڭەستىك يدەولوگيامەن قارۋلانىپ وسكەن قازىرگى اعا بۋىننان شىقپاسا، الدىڭعى تولقىن اعالاردىڭ تاربيەسىن كورگەن جاستاردان شىعا ما؟

- ءبىر حالىقتىڭ «اقىلدى قاريالارى جوق ەلدە اقىلدى جاستار دا ءوسىپ شىقپايدى» دەگەن ماقالى بار.

الاشقا ايتار داتىم...

- «بالانى جاستان» دەيمىز. بۇعان ەندى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كىرىسۋ كەرەكپىز. بالاباقشادان باستاپ، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعالارىندا ابايدى، شاكارىمدى ءوزىنىڭ دىنىندەي وقىتۋ كەرەك. ءدىننىڭ ءبىر فۋنكتسياسى - ينتەگراتسيالىق. ياعني ءدىننىڭ بىرىكتىرگىش قاسيەتى بار. ءبىزدى ۇلت رەتىندە بىرىكتىرەتىن - يسلام ءدىنى. مىسالى، «قازاق كىم» دەسە، «مۇسىلمان» دەيمىز دەگەن سياقتى. ويتكەنى ۇلتتىق سانا مەن ءدىني سانا بىتە قايناسىپ كەتكەن. ءبىز وسىنى ۇعىنا الماي كەلەمىز. سوندىقتان كەز كەلگەن بالانىڭ ءبىلىم الۋىنىڭ نەگىزىندە شاريعي فۋندامەنت جاتۋى كەرەك. سول كەزدە عانا بالا پايدا تابۋدىڭ ەكى جولىن ۇيرەنەدى: ارام جانە ادال جولمەن. اباي «جاقسى مەن جاماندى، پايدالى مەن زياندى ايىراتىن ءبىلىمدى ۇيرەنگەن بالادان ءۇمىت كۇتۋگە بولادى» دەيدى. ءبىز قازىر بالانى كاسىبي پاراقور قىلىپ وقىتىپ جاتىرمىز. مەملەكەت سول ءۇشىن قانشاما قارجى جۇمساپ جاتىر. ءبىلىمدى، بىراق يمانسىز ادام ناداننان دا قاۋىپتى. ويتكەنى ونىڭ قولىندا «ءبىلىم» دەگەن وتە قاۋىپتى قارۋ بار. ول، سونىمەن، «بيەنى - بۇگىمەن، تۇيەنى تۇگىمەن جۇتىپ قويادى». شاكارىم «ءبىلىمدى يمانسىز ادامنىڭ قولىنا بەرمە، ول ونى قارۋ قىلادى دا، وزىڭە قارسى جۇمسايدى» دەيدى.

بۇل ايتقانداردىڭ ءبارى جاڭالىق ەمەس. قازاقتا ءبىر جاقسى ءسوز بار: «جاقسى - جاماننىڭ ازىعى، ءولى - ءتىرىنىڭ ازىعى، ەسكى - جاڭانىڭ قازىعى». كونفۋتسي ايتقان عوي «مەن ەشتەڭە جاڭادان ويلاپ تاۋىپ جاتقام جوق، مەن - تەك جەتكىزۋشى عانامىن» دەپ. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - بابالاردىڭ ءىلىمىن جاڭعىرتۋ، كەيىنگى جاستارعا جەتكىزۋ.

اڭگىمەلەسكەن سالتان ساكەن

"الاش ايناسى" گازەتى، 07.08.2009