قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرلى ءارى مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلاتىن ەداۋىر ءىرى كونفەسسيالار – يسلامنىڭ سۋنيتتىك اعىمىنا جاتاتىن حانافي مازحابى مەن ورىس پراۆوسلاۆيە سەنىمى بولىپ تابىلادى (ولاردى ءبىرىنشى كەزەكتە تاريحي فاكتور ايقىنداعان). يسلام قازاقستان تەرريتورياسىندا 10-عاسىردىڭ وزىندە-اق (قاراحاندىقتار كەزەڭىندە), ال پراۆوسلاۆيە بولسا، 18-عاسىردا (قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنان كەيىن) رەسمي ءدىن بولىپ تانىلعان. سونىمەن قاتار قازاقستان تەرريتورياسىندا بىرنەشە توپقا ءبولىپ قاراۋعا بولاتىن باسقا كونفەسسيالار دا بار.

ءبىرىنشى توپقا يۋدايزم، بۋدديزم، ليۋتەراندىق جانە تب. ۇلتتىق بەلگىلەرىمەن سيپاتتالاتىن كونفەسسيالاردى جاتقىزۋعا بولادى. ال ەكىنشى توپقا «جاڭا»، ءداستۇرلى ەمەس دەپ اتاۋعا بولاتىن ءدىني بىرلەستىكتەردى جاتقىزۋعا بولادى. ال ولاردى ءوز كەزەگىندە ەكى توپقا بولۋگە بولادى. بۇلار – 19-20-عاسىرلاردا نەگىزىنەن اقش-تا پايدا بولعان ءدىني بىرلەستىكتەر (جەتىنشى كۇن ادۆەنتيستەرى، يەگوۆا كۋاگەرلەرى، مورموندار، ساەنتولوگتار جانە تب) جانە قازاقستاندا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن پايدا بولعاندارى (الليا ايات، اتا جول تب). ءدىني احۋالدى ايقىندايتىن ەكى باستى فاكتور – قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرلى بولىپ تابىلاتىن حانافي ماسحابىن كۇشەيتۋ ەسەبىنەن ءدىني دەڭگەيدىڭ كۇننەن كۇنگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقانى جانە «جاڭا» پروتەستانتتىق بىرلەستىكتەر تاراپىنان بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتقان ىنجىلدەندىرۋ ارەكەتتەرى بولىپ تابىلادى. يسلامداندىرۋ تابيعي سەبەپتەردىڭ ىقپالىمەن جۇزەگە اسۋدا. بۇل ەڭ الدىمەن، قازاقتار مەن باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ يسلاممەن تىعىز بايلانىستى ۇلتتىق مادەنيەت باستاۋىنا قايتا بەت بۇرۋلارى بولىپ تابىلادى. باق-تاردىڭ يسلامنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋعا بايلانىستى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىمەن بىرگە جۇرگىزەتىن جۇمىستارى بەلسەندى سيپات الدى. سونىمەن قاتار، اتالمىش باعىت مەملەكەت پەن يسلامدىق ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ (بارىنەن بۇرىن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ) قازاقستاندا يسلامنىڭ رۋحاني كۇشىن نىعايتۋعا ارنالعان سەرىكتەستىك قارىم-قاتىناستارىنىڭ ءالى قولدانىلماعان كۇشىنە يە. مۇنىمەن قوسا يسلامداندىرۋ پروتسەسىنىڭ جاڭا باستالعانىن، ءالى اياقتاۋعا الىس ەكەندىگى فاكتورىن ەسكەرگەندە، بۇل ماسەلەگە مەملەكەتتىڭ تۇراقتى ءوسۋ تۇرعىسىنان ىقپال ەتۋى ءتيىس.

قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ جاتقان ىنجىلدەندىرۋ ءىسى ناقتى جوسپارلانعان جانە جاقسى ۇيىمداستىرىلعان سيپاتقا يە. بۇل تۇرعىدا ءدىندى وزىنە جات جەرگە ورنىقتىرۋدىڭ الەمدىك (مىسالى، وڭتۇستىك كورەياداعى سەكىلدى) تاجىريبەسى قولدانىلۋدا. بارلىق پروتەستانتتىق ۇيىمداردىڭ شەتەلدىك ورتالىقتارى بار جانە ءدال سولار ادەپتەردىڭ قاجەتتى سانىن بەلگىلەيدى. مىسالى، سۋنن بوك ىم شىركەۋىنىڭ الدىنا قويعان مىندەتى – 2010 جىلعا دەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 700 شىركەۋ اشۋ بولىپ تابىلدى. قازاقستاننىڭ ىنجىلدەندىرىلۋى ءۇشىن بارلىق قاجەتتى جاعدايلار جاسالعان. ماسەلەن، جاقسى قارجىلاندىرۋ، ءدىني ادەبيەتتىڭ كوپ مولشەردە اكەلىنۋى ماسەلەلەرى جولعا قويىلعان، ميسسيولوگيانىڭ ءادىس-تاسىلدەرى دايىندالىپ، دامىتىلۋدا، حالىقارالىق جانە قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى، ەلشىلىكتەر تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلۋدە. قازاقستاندى ىنجىلدەندىرۋ ماسەلەسى اۋقىمدى تالداۋدى قاجەت ەتەدى، سونىمەن قوسا بۇل ماسەلەدە شەتەلدىك بارلاۋ قىزمەتتەرىمەن، سىرتقى ساياسات ۆەدموستۆولارىمەن بايلانىس جاساۋ مۇمكىندىكتەرى دە قاراستىرىلۋى كەرەك. بۇل بىرلەستىكتەردىڭ شەتەلدەگى جۇمىستارىنا دا، سونىڭ ىشىندە ولاردىڭ تاريحى، دوگمالارى، تۇرعان ەلىندەگى مەملەكەتپەن قارىم-قاتىناسى سەكىلدى ماسەلەلەرگە جەتە تالداۋ جاسالىنۋى كەرەك.

بۇل ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتىك ورگاندارعا مۇنداي ۇيىمداردىڭ جاعىمسىز اسەرىن شەكتەۋگە باعىتتالعان ىقپالدى تەحنولوگيالاردى قولدانۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى. اتالمىش فاكتورلار اشىق جانە جابىق سيپاتتاعى ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى مالىمەتتەر بازاسىن قۇرۋدى قاجەت ەتەدى. مالىمەتتەر قورىمەن ءتيىمدى جۇمىس اتقارۋ ءۇشىن قازىرگى كەزدە دە، كەلەشەكتە دە يدەولوگيا تۇرعىسىمەن قاتار، ءار ءتۇرلى جاعدايلاردا ارەكەت ەتۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرىپ، بولجاۋ تۇرعىسىنان دا ءدىني بىرلەستىكتەرگە باعا بەرۋ كريتەريلەرى جۇيەسىنىڭ جاسالىنۋى كەرەك.

ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى العاشقى جىلدارمەن سالىستىرعاندا قوعامداعى ءدىني داستۇرلەردىڭ تۇراقتى بولا باستاۋىنا قاراماستان، بۇدان بۇرىنعى اتەيستىك كەزەڭنىڭ ىقپالى سالدارىنان كوپتەگەن قازاقستاندىقتاردىڭ دىنگە قاتىستى وي-ساناسى تۇراقتانباعان. ال بۇل جايت حالىقتىڭ دىنتانۋشىلىق دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى مەن ءتىپتى تەولوگيالىق تۇرعىدا حاباردار بولۋى ماسەلەسىنە قاتىستى ويلاستىرىلعان، بولجانىلعان جوسپارى جاسالىنۋى كەرەكتىگىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، ءدىني احۋالدى قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە جاستاردىڭ ءداستۇرلى جانە ءداستۇرلى ەمەس دىندەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ كۇن ساناپ ارتىپ كەلە جاتقاندىعىن مويىنداۋ كەرەك. ءبىرىنشى جاعدايدا، ياعني، ءداستۇرلى دىندەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىق ماسەلەسىندە جاستارعا وتباسىنداعى تاربيە اسەر ەتەدى ء(وز حالقىنىڭ داستۇرلەرىنە دەگەن قۇرمەت), ال ەكىنشى جاعدايدا بارىنەن بۇرىن جاڭا ۇيىمداردىڭ ءوز ىلىمدەرىن اسىرەسە جاستارعا ارنالعان ارنايى ادىستەرمەن (شەت ءتىلدىردى ۇيرەتۋدىڭ تەگىن كۋرستارى، ءتۇرلى سالالارعا قىزىعۋشىلارعا بايلانىستى كلۋبتار تب.) اگرەسسيۆتى تۇردە جايۋى بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا داۋ-جانجال تۋعىزۋعا جاقىن فاكتورلار دا كەزدەسەدى. ولارعا ءداستۇرلى ەمەس جاڭا اعىمداردىڭ جۇمىستارىن (يەگوۆا كۋاگەرلەرى، حاريزماتيكالىق شىركەۋلەر، ەلۋىنشىلەر ەڭ الدىمەن ءداستۇرلى تۇردە قالىپتاسقان قوعامعا دا، مەملەكەتكە دە وپپوزيتسيا بولىپ تابىلادى), ءداستۇرلى ەمەس كونفەسسيالاردىڭ مەملەكەتكە قارسى تۇرۋى، ولاردىڭ يسلام مەن پراۆوسلاۆيەنىڭ ءرولىن مۇلدەم قابىلداماۋى، جالپى العاندا باسەكەلەس ۇيىمدار رەتىندە كونفەسسيالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار، سونداي-اق كونفەسسيا ىشىندەگى باسەكەلەستىك جايتتارىن جاتقىزۋعا بولادى. قازاقستانداعى ءدىني احۋالدىڭ دامۋىنا شەتەلدەردە بولىپ جاتقان پروتسەستەر دە ۇلكەن اسەر ەتەدى. ماسەلەن، يسلامنىڭ قازىر تولىقتاي انتاگونيستىك بولىپ تابىلاتىن ءار ءتۇرلى اعىمدارعا بولىنۋىنە بايلانىستى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ۇقساس اعىمدار جۇمىس ىستەي باستادى. ءدىندى جايۋدىڭ شەتەلدە دايىندالعان بارلىق جاڭا ادىستەرى قازاقستانعا دا اۋىسىپ كەلۋدە. دىندەرگە دە بايلانىستى جالپى الەمدىك تەندەنتسيالاردىڭ ىقپال ەتۋ سالاسى ەگجەي-تەگجەيلى تالداۋدى قاجەت ەتەدى.

قازاقستاندا بىرەگەي دىنارالىق كەلىسىمدى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان بەلسەندى مەملەكەتتىك ساياساتپەن ەرەكشەلەنەتىن زايىرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ وزىندىك مودەلى قۇرىلعان. بۇل تاجىريبەنى قازاقستان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزدەرىن وتكىزۋ ارقىلى الەمدىك قوعامداستىققا كورسەتۋدە. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرى ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات – ءدىندى تەرىستەۋ مەن ونىمەن كۇرەسۋدەن باستاپ، ءىرى كونفەسسيالارمەن سەرىكتەستىك بايلانىستارعا دەيىن اپاراتىن وزگەرىستەردى باستان وتكەردى. بىرىنشىدەن، ءدىني بىرلەستىكتەر ازاماتتىق قوعامنىڭ ينستيتۋتتارى رەتىندە قوعامنىڭ رۋحاني ءومىرىن دامىتۋ ماسەلەسىندە مەملەكەتتىڭ سەرىكتەستەرى بولىپ تابىلادى (بۇل ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ تۇجىرىمداماسىندا كورىنىس تاپقان). سونىمەن قاتار مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەر ءاۋ باستان تەڭ ەمەس دارەجەدە تۇرعاندىقتان بۇل سەرىكتەستىك تەك الەۋمەتتىك-رۋحاني سالادا عانا كورىنىس تاپقان. ويتكەنى مەملەكەت ءدىن ۇستانۋشىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر قاۋىمدارىن عانا ەمەس، بۇكىل ازاماتتاردى ءوز ىشىنە قامتيدى; مەملەكەت شىعارعان زاڭدار بارلىعى ءۇشىن مىندەتتى بولادى; ال ءدىني بىرلەستىكتەر بەكىتكەن قاعيدالار تەك ولاردىڭ مۇشەلەرى ءۇشىن عانا جانە ولاردىڭ قالاۋى بويىنشا مىندەتتى بولادى. قازاقستانداعى ءدىني بىرلەستىكتەر قوعامداعى ازاماتتىق تىنىشتىق پەن رۋحاني كەلىسىمدى بەركىتۋگە باعىتتالعان مادەني-الەۋمەتتىك ءىس-شارالارعا بەلسەنە ارالاسادى. ءىرى ءدىني ورتالىقتار مەن بىرلەستىكتەردىڭ باسشىلارى قازاقستان حالىقتارىنىڭ رەسپۋبليكالىق جانە كىشى اسسامبلەياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ورتالىق جانە ايماقتىق دەڭگەيلەردە قر ۇكىمەتى جانىنداعى كەڭەس بەرۋ-اقىلداسۋ ورگاندارى رەتىندە ءدىني بىرلەستىكتەرمەن بايلانىس كەڭەستەرى، ايماق باسشىلارىنىڭ كەڭەستەرى، دامۋدىڭ مەملەكەتتىك، سالالىق (سەكتورلىق) جانە ايماقتىق دامۋ باعدارلامالارىن قۇرۋعا قاتىساتىن كوميسسيالار مەن جۇمىس توپتارى تۇرىندەگى ىقپالدى ىنتىماقتاستىق مەحانيزمدەرى كۇننەن-كۇنگە دامىپ كەلەدى. ەكىنشىدەن، ءدىني داستۇرلەردىڭ بەلسەندى تۇردە قايتا ورلەۋ پروتسەسى جۇرۋدە، ءدىني اعارتۋ ورتالىقتارى پايدا بولۋدا. ۇشىنشىدەن، مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەر اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىل پروبلەمالارىن شەشۋگە، ءوزارا ءىس-قيمىل مەن سەرىكتەستىك ارتىقشىلىقتارىن بەلگىلەۋگە ارنالعان جالپى ۇلتتىق ءتيىمدى ءۇن قاتىسۋ الاڭىنا اينالعان ازاماتتىق فورۋمدار جۇيەلى تۇردە وتكىزىلىپ كەلەدى. ءدىن سالاسىنداعى باستى مەملەكەتتىك ساياسات – كونفەسسيانىڭ رۋحاني رولىنە قۇرمەت كورسەتۋ بولىپ تابىلادى. ءداستۇرلى يسلامنىڭ سۋنيتتىك اعىمىنداعى حانافي ماسحابى مەن ورىس پراۆوسلاۆيەسىنىڭ مادەنيەت قۇراۋشى ءرولى باسقالارىنان گورى كوبىرەك مويىندالادى. وسى سەبەپتى ولاردى مەملەكەتتىڭ كونفەسسيالىق ساياساتىنىڭ ەكى قاناتى دەپ بەلگىلەۋگە بولادى.

Abai.kz