2010 جىلعى شiلدە ايىنا دەيiن دە قازاقستاندىقتار قىمباتشىلىقتىڭ قىلبۇراۋىنان بوساي الماعان-دى. ەلiمiز كەدەندiك وداققا مۇشە بولىپ كiرگەن سوڭ، تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ باعاسى ارمەن قاراي شارىقتاي جونەلدi. ءۇش مەملەكەتتiڭ ەكونوميكاسىن بiرiكتiرگەن كەدەندiك وداق بiزدەگi قىمباتشىلىققا "دەم بەرە" ءتۇستi.

بiرىڭعاي كەدەندiك كەڭiستiك 170 ميلليون حالقى بار، ءIجو-نiڭ جيىنتىق كولەمi 2 تريلليون دوللارعا ساي كەلەتiن، وندiرiستiك ونiمدەردiڭ جالپى كولەمi 600 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن ءۇش ەل اراسىندا قۇرىلدى. بiراق سونىڭ 90 پايىزى (حالقىنىڭ سانىنان باستاپ، وندiرەتiن ءونiم جانە ءIجو-نiڭ كولەمi) رەسەيگە تاۋەلدi ەكەنiن ايتىپ وتىرعان ەشكiم جوق. دەسەك تە، بiرقاتار قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنiپ، 2010-11 جىلدار اراسىنداعى ەلiمiزدەگi iشكi باعا نارقىنىڭ كورسەتكiشiن سارالاپ كورسەك.

2010 جىلعى شiلدە ايىنا دەيiن دە قازاقستاندىقتار قىمباتشىلىقتىڭ قىلبۇراۋىنان بوساي الماعان-دى. ەلiمiز كەدەندiك وداققا مۇشە بولىپ كiرگەن سوڭ، تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ باعاسى ارمەن قاراي شارىقتاي جونەلدi. ءۇش مەملەكەتتiڭ ەكونوميكاسىن بiرiكتiرگەن كەدەندiك وداق بiزدەگi قىمباتشىلىققا "دەم بەرە" ءتۇستi.

بiرىڭعاي كەدەندiك كەڭiستiك 170 ميلليون حالقى بار، ءIجو-نiڭ جيىنتىق كولەمi 2 تريلليون دوللارعا ساي كەلەتiن، وندiرiستiك ونiمدەردiڭ جالپى كولەمi 600 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن ءۇش ەل اراسىندا قۇرىلدى. بiراق سونىڭ 90 پايىزى (حالقىنىڭ سانىنان باستاپ، وندiرەتiن ءونiم جانە ءIجو-نiڭ كولەمi) رەسەيگە تاۋەلدi ەكەنiن ايتىپ وتىرعان ەشكiم جوق. دەسەك تە، بiرقاتار قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنiپ، 2010-11 جىلدار اراسىنداعى ەلiمiزدەگi iشكi باعا نارقىنىڭ كورسەتكiشiن سارالاپ كورسەك.

كەدەندiك وداق اياسىندا ءا دەگەننەن كورشiلەرiمiزبەن اراداعى 39 كەدەندiك بەكەت جابىلدى. ورتاداعى تۇسiمدەردiڭ 90 پايىزدايى رەسەي ەلiنە بۇيىرىپ، قالعان 10 پايىزىن قازاق پەن بەلارۋس ەلi مiسە تۇتتى. كەڭەس وكiمە­تi كەزiندەگi 94 پايىز تاۋار ءونiمiن ماسكەۋگە بەرiپ وتىرعان كەيiپi­مiز­گە قايتا تۇستiك. كاسiبiنەن ايىرىلىپ، جۇمىسسىز قالعانداردىڭ قاتارى ارتتى. كەدەندiك وداققا مۇشە بولىپ كiرگەلi بiر جىلدىڭ iشiندە ازىق-تۇلiكتiڭ، ادامعا قاجەتتi ونiمدەر­دiڭ، اسiرەسە ەت پەن جەمiس-جيدەكتiڭ باعاسى شارىقتاپ كەتپەسە دە، بiر­تiندەپ قالتاعا سالماق سالا باستادى. وداقتىڭ قۇرىلعانىنا بiر جىل وتەر-وتپەس ارالىقتا سيىر ەتiنiڭ باعاسى 30,4 پايىزعا كوتە­رiلiپتi. بۇدان باسقا قوي ەتi - 27,9, جىلقى ەتi - 20,5, جارما - 20,8 پايىزعا "سەكiرگەن". سونىمەن بiرگە، كەدەن وداعى قۇرىلماي تۇرعان كەزدە، كەدەندiك تاريفتiڭ ورتاشا كولەمi 6,2 پايىزدى قۇراسا، ال 2010 جىلى 10,6 پايىزعا، ياعني ەكi ەسەگە كوتە­رiلگەن. ەلiمiزدiڭ بيۋدجەتiن قۇرايتىن قارجىنىڭ 36 پايىزى كەدەندiك باج سالىعىنان كەلەدi ەكەن. سوندىقتان كەدەن وداعىنا كiرگەننەن كەيiن بiزدiڭ بيۋدجەتi­مiز 70 ميلليارد تەڭگە تۇسiمنەن ايىرىلعان. قىتايدان كەلەتiن بۇيىم مەن ازىق-تۇلiك باعاسى 15-20 پايىزعا، كەيبiرi 100 پايىز­عا دەيiن قىمباتتادى. رەسەي مەن بەلارۋس اراسىنداعى شەكارا اشىل­عانىمەن، وزگە ەلدەر ءۇشiن باج سالىعى كوبەيتiلگەن. سونداي-اق، رەسەيدە شەتەلدiك كولiكتەرگە سالىناتىن باج سالىعى تىم جوعارى، بiزدi­كiنەن ءۇش ەسە قىمبات بول­عاندىقتان، بiزگە ەۋروپا، جاپونيادان اكەلi­نەتiن كولiكتەردiڭ باعاسى ءۇش ەسەگە قىمباتتادى. وسىدان كەيiن رەسەي وداقتى العا تارتىپ، شەتەلدiك كولiك­تiڭ ورنىنا وزدەرiنiڭ وتاندىق كولiك­تەرiن تىقپالاۋىن باس­تادى.

باسقاسىن ايتپاعاندا، اس تۇزىنىڭ قىمباتتاۋى - وداقتىڭ ورعا جىعاتىنىن انىق كورسەتتi. قازاقستان جىلىنا شامامەن 426 مىڭ توننا تۇز، ونىڭ iشiندە 60-65 مىڭ توننا اس تۇزىن ءوندi­رەدi. وكiنiشكە قاراي، يودتالعان ساپالى تۇز بiزگە رەسەي مەن بەلارۋستەن كەلە­دi. تۇز وندiرۋمەن اينالىساتىن ەلiمiزدەگi 40-تان استام كاسiپورىن كەدەن وداعىنا ەنگەنiنەن باستاپ تىعىرىققا تiرەلدi. ەگەر تۇز ءۇش مىڭ شاقىرىم جەردەن ارتىق جەرگە جەتكiزiلەتiن بولسا، ونىڭ تاسىمالداۋ باعاسى 50 پايىزعا ازايادى. وسى جەڭiل­دiكتەردiڭ بولۋىنا بايلانىستى رەسەي تۇزى وتاندىق تۇزدان 30 پايىزعا ارزانعا تۇسكەن. ال بiزدە كەرiسiنشە، ەلەكتر قۋاتىن 20 پايىزعا، ال تەمiر جول تاسىمالىن 18 پايىزعا قىمباتتاتىپ، جاعدايى مۇشكiل كاسiپكەرلەردi ونان ارمەن پۇشايمان كۇيگە تۇسiرگەن كەدەندiك وداقتىڭ ساياسي قادامى الشاڭداي ءتۇستi.

قازاقستاندا جانار-جاعارمايدىڭ باعاسى ءار ماۋسىمدا قۇبىلىپ، قىمباتتاۋ­مەن كەلەدi. ەگەر، جانارماي 10 پايىزعا قىمباتتاسا، كەز كەلگەن تاۋار تيiسiن­شە 20 پايىزعا كوتەرiلiپ، "ەكەۋارا جارىس" كۇنi بۇگiن­گە دەيiن جالعاسۋدا. كەدەن­دiك سالىقتىڭ 92 پايىزى رەسەيدiڭ تاريفتەرiنە نە­گiز­دەلدi. قالعان 8 پايىزى عانا قازاقستان مەن بەلا­رۋستiڭ ۇلە­سiنە قالدى.

كەدەن وداعى كۇشiنە ەنگەن 1 شiلدەدە استىقتى ار­قادا كۇن ىسىپ، قازاقتىڭ باعالى قاتتى سورتتى بيدايى پiسiپ، جەتiلە باستادى. سول جىلعى كوكتەمگi ەگiسiن ەكونوميكالىق تۇرعىدا دەربەس ەل بولىپ وتكiزگەن قازاقستان ەگiن وراعىن كەدەن وداعىنىڭ مۇشەسi ەسەبiندە رەكوردتىق كورسەتكiشپەن اياقتادى. دەسەك تە، سول جىلى دا، ودان كەيiن دە قازاقستانداعى نان جانە ۇن ونiمدەرi بiر تەڭگەگە دە ارزانداعان ەمەس. كەرiسiنشە، ءالi كۇنگە نان باعاسىنىڭ قىمبات ەكەندiگi بەلگiلi. ايتسە دە، قىمباتشىلىقتىڭ قۇرساۋى ەڭ الدىمەن قازاق ەلiن قىسىپ، قيناي تۇسۋدە. قازاقستانداعى كەي­بiر ازىق-تۇلiك تاۋارلارىنىڭ قۇنى رەسەيدەن دە قىمبات. ماسەلەن، 2010 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان 2011 جىلدىڭ ماۋسىمىنا دەيiن قازاقستانداعى ينفلياتسيا دەڭگەيi 8,1 پايىز بولىپتى. ازىق-تۇلiك تاۋارلارىنىڭ باعاسى وسى ارالىقتا 11,6 پايىزعا، ازىق-تۇلiكتiك ەمەس تاۋارلار نارقى 5 پايىزعا، تولەماقىلار 6,1 پايىزعا وسكەن. ال رەسەيدەگi ءدال وسى كەزەڭ­دەگi ينفلياتسيا ولشەمi 9,3 پايىز دەپ ەسەپتەلگەن. اتال­مىش تاۋارلار مەن قىزمەت تۇرلەرiنiڭ پايىزدىق ءوسiمi تيiسiنشە 12,6 جانە 8,3 پايىز بولعان. 2011 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنا دەيiنگi ازىق-تۇلiكتiڭ بiر كەلiگە نەمەسە بiر ليترگە شاققانداعى قۇ­نىن دوللار باعامىمەن سالىستىرىپ كورەلiك. اتاپ ايت­قاندا، ءدال وسى كەزەڭ iشiن­دە قازاقستانداعى قوي ەتi - 8,15, ال رەسەيدە - 8, سيىر ەتi تيiسiنشە - 8,2 جانە 7,7, بالىق تيiسiنشە - 6,6 جانە 2,95, قازاقتىڭ باستى تاعامدارىنىڭ بiرi شاي تيiسiنشە - 22 جانە 13,18 دوللارعا باعالانعان. ياعني، كۇندەلiكتi اس ءۇي مازiرiنە ەنەتiن ازىق-تۇلiكتiڭ ءتورت تۇرiنەن باسقاسىنىڭ قۇنى قازاقستاندا رەسەيدەگiدەن الدەقايدا جوعارى. سونىمەن قاتار، رەسەيدiڭ مەملەكەتتiك ستاتيستيكا قىزمەتi بەرگەن دەرەكتەرiنە قاراعاندا، 2010 جىلى رەسەيدە 18,5 ميلليون ادام تۇرمىسى تومەن دەپ ەسەپتەلiپتi. بۇل جالپى حالىقتىڭ 13,1 پايىزى. كورشi ەلدەگi بiر ادامعا شاققانداعى اقشالاي كiرiس 18552,6 رۋبل، ياعني 685 دوللارعا تەڭ. ورتاشا زەينەت­اقى كولەمi - 7476 رۋبل، ياعني 246 دوللار. 2011 جىلدىڭ بiرiنشi توقسانىنا قا­راي تiرشiلiك مينيمۋمى 673 رۋبل، ياعني 227 دوللار بولىپتى. ال سول كەزدە قا­زاقستان حالقىنىڭ 6,5 پايىزى، ياعني 1,05 ميلليون ادام تiرشiلiك مينيمۋمىنان تومەن دەڭگەيدە ءومiر سۇرگەن. 2010 جىلى تۇرعىنداردىڭ بiر ايلىق نومينالدى اقشا كiرiسi 40 473 تەڭگەمەن باعامدالدى. جىل اياعىندا زەينەت­اقى مولشەرi 21,238 تەڭگە، ياعني دوللارعا شاقساق، 275 جانە 144 دوللاردان كەلگەن. ال 2011 جىلدىڭ بiرiنشi توقسانىنداعى تiرشiلiك مينيمۋمى 15 609, ياعني 105 دوللاردى قۇراپتى. 2010 جىلى رەسەي­لiكتەر تابىسىنىڭ 55 پايىزىن تاۋار ساتىپ الۋعا، 15 پايىزىن ءتۇرلi قىزمەتتiك تولەمدەرگە، 10 پايىزىن مiندەتتi تولەمدەرگە جۇم­سايدى ەكەن. سونداي-اق، ورىستار تابىستارىنىڭ 14,7 پايىزىن ساقتاپ، 3,7 پايىزىن ۆاليۋتا ساتىپ الۋعا جۇمسايدى. قولدارىندا قا­لاتىن اقشا نومينالى - 1,8 پايىز. ال قازاقستان تۇر­عىن­دارىنىڭ قارجى­لىق احۋالى قانداي ەدi? وسى كەزەڭدە قازاقستاندىقتار تابىسىنىڭ 69 پايىزىن تاۋار ساتىپ الۋعا، 25 پايىزىن قىزمەتتiك تولەمدەر جاساۋعا، 0,1 پايىزىن ءتۇرلi سالىقتار تولەۋگە، 5,9 پايىزىن باسقا تولەمدەرگە جۇمساپتى.

قورىتا ايتقاندا، رە­سەي­دiڭ مۇددەسiنە قۇرىلعان كەدەندiك وداق قازاقتى جارىلقاماق تۇرماق، بارىنان ايىرۋعا باعىتتالعانى انىق. 16 ميلليون حالقى بار قازاقستاندا قازiرگi كەدەيشiلiك دەڭگەيi 60 پايىزدان استى. ەگەر وسىلاي كەتە بەرسەك، الداعى 2-3 جىلدا حالقىمىز اشتىقتان، جوق-جiتiكتەن قى­رىلا باستاماسىنا كiم كە­پiل؟

مەرۋەرت حۋساينوۆا

«جاس الاش» گازەتى