تامىز ايىندا اقتوبە قالاسىنىڭ تۇرعىنى بايانعالي قۇلتاەۆتىڭ «قازاق ءتىلى» گازەتىنە جازعان ماقالاسىن وقىعاننان سوڭ، بۇرىنعى تۋعان جەرىمدەگى قاريالاردان ەستىگەن اڭگىمە ەسىمە ورالدى: مەن شىنپەيىسۇلى شەگەباي 1946 جىلى 15 قىركۇيەكتە شەگەن «اۋليە» مازارى قاسىندا، شەگەن كولىنىڭ جاعاسىنداعى جايلاۋدا دۇنيەگە كەلىپپىن. قازاق بالاسىن ىرىمداپ، جاقسى ادامداردىڭ اتىن نەمەسە سوعان ۇيقاستىرىپ قويادى. مەنى دە شەگەن «اۋليەنىڭ» قاسىندا تۋعاندىقتان ۇيقاستىرىپ شەگەباي - دەپ، اجەم التىنكۇل مارقۇم قويدى - دەپ انام نەسىبەلى ايتىپ وتىراتىن. انام 2007 جىلى 87 جاسىندا دۇنيە سالدى.

تامىز ايىندا اقتوبە قالاسىنىڭ تۇرعىنى بايانعالي قۇلتاەۆتىڭ «قازاق ءتىلى» گازەتىنە جازعان ماقالاسىن وقىعاننان سوڭ، بۇرىنعى تۋعان جەرىمدەگى قاريالاردان ەستىگەن اڭگىمە ەسىمە ورالدى: مەن شىنپەيىسۇلى شەگەباي 1946 جىلى 15 قىركۇيەكتە شەگەن «اۋليە» مازارى قاسىندا، شەگەن كولىنىڭ جاعاسىنداعى جايلاۋدا دۇنيەگە كەلىپپىن. قازاق بالاسىن ىرىمداپ، جاقسى ادامداردىڭ اتىن نەمەسە سوعان ۇيقاستىرىپ قويادى. مەنى دە شەگەن «اۋليەنىڭ» قاسىندا تۋعاندىقتان ۇيقاستىرىپ شەگەباي - دەپ، اجەم التىنكۇل مارقۇم قويدى - دەپ انام نەسىبەلى ايتىپ وتىراتىن. انام 2007 جىلى 87 جاسىندا دۇنيە سالدى.

شەگەن كولى قىزىلوردادان الماتىعا بارا جاتقان جولداعى №14 بەكەتتەن (رازەزدەن) 10-12 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان. كول نەگىزىنەن ءۇش بولىكتەن تۇرادى. شىعىس جاعى - «قوشقارسويعان»،  باتىس جاعى  - «دايراباي»، ال ورتا بولىگى شەگەن دەپ اتالدى. كولدىڭ ۇزىندىعى شامامەن 7-8 شاقىرىم، ال ەنى 3-4 شاقىرىم بولادى. 1960-62 جىلدارعا دەيىن كول سۋلى، دەڭگەيى تولىق، «ءبىرىنشى مامىر» بالىق قولحوزىنىڭ بالىقشىلارى بالىق اۋلايتىن. كەيىن سىرداريا وزەنىنەن باستالاتىن كوكسۋ وزەگىنىڭ سۋى تارتىلىپ، شەگەن كولىدە كەۋىپ قالدى. سوڭعى جىلدارى وزەكتەن بىردە سۋ جۇرەدى، بىردە جۇرمەيدى. سول سەبەپتى كولدىڭ سۋى بىردە بار، بىردە سۋسىز ويپات بولىپ جاتادى.
كولدەن بالىق اۋلايتىن «اقتوعان» اتتى بالىقشىلار اۋىلى بولعان. كولدەن سۋ كەتكەن سوڭ اۋىل حالقى كوشىپ، ورىندا 2-3 ءۇي-عانا قالدى. مىنە، وسى اقتوعان اۋىلدا مەنىڭ بالالىق شاعىم ءوتتى. اۋىلدا باستاۋىش مەكتەپ، دۇكەن، مەدپۋنكت جانە بالىق قابىلدايتىن پۋنكت بولاتىن. اۋىلدىڭ جيىنى كىشكەنە مەكتەپتە نەمەسە بالىق وتكىزەتىن پۋنكتە وتەتىن.

قىس كەزىندە اۋىل اقساقالدارى ءبىر ۇيگە جينالىپ،  تاريحي اڭگىمەلەر ايتاتىن. كەيدە اۋىلعا كەلگەن جىراۋدان جىر تىندايتىن. وسىنداي كەشكى اڭگىمە بىردە ءبىزدىڭ ۇيدە بولدى. اۋىل اقساقالدارىنىڭ الدى 75 جاس شاماسىندا بولاتىن. سولاردىڭ ۇلكەنى ۇدەربايۇلى جولاۋشى، ال قۇدايبەرگەنۇلى ءىزىم، جولمانۇلى ءابدىرايىم، ايتمۇراتۇلى وسپان، دۇيسەنبايۇلى بايسىننىڭ جاستارى 70-60 شاماسىندا بولاتىن.
بۇرىنعى زاماندا (حVIII-XIX عاسىردا) شەگەن كولىنىڭ ورنىندا قالىڭ جىڭعىل مەن سەكسەۋىل وسكەن ويپات بولعان ەكەن. بۇل ماڭدى قىپشاق اعايىندار قىس قىستايدى ەكەن. سول قىپشاقتان جۇماش دەگەن كىسى بولىس سايلانعاندا اقىن بۇداباي بىلاي جىرلاعان ەكەن:

«جالعىز جال، نوعاي قورا قونىسىڭىز،
بولىپتى جۇماش مىرزا بولىسىڭىز» - دەپ.

ءبىزدىڭ ۇيدە اڭگىمە قۇراپ وتىرعان كىسىلەر وسى قىپشاق اعايىندار ەدى. مەنىڭ اجەم التىنكۇل رۋى قاراقىپشاق قۇدايبەرگەننىڭ قىزى، قوناعىمىزدىڭ ءبىرى ءىزىمنىڭ اپاسى. سول سەبەپتى ولار «اپاما سالەم بەرەمىز» - دەپ ءجيى كەلىپ تۇراتىن.

سول جولى اڭگىمە شەگەن «اۋليە» تۋرالى بولدى. شەگەننىڭ بۇدان 1,5-2 عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەندىگىن، ەلىندە سىيلى، بي ءارى كورىپكەل اۋليە بولعاندىعى تۋرالى ايتىلدى. قايتىس بولعاننان كەيىن تۇركىستانعا جەرلەۋگە الىپ بارا جاتقاندا ات-كولىكتەرى مەرت بولىپ، مۇردە بۇزىلاتىن بولعان سوڭ وسى جەرگە جەرلەپ كەتەدى. 2-3 جىل وتكەننەن كەيىن قايتىپ كەلىپ، سازدان كەسەك كىرپىش قۇيعىزىپ، بيىك «سۇپى» بەيىت تۇرعىزادى. بەيىت 20 عاسىردىڭ باسىنا دەيىن تۇرعاندىعى  ايتىلدى.
سىرداريا وزەنى ءبىر ۋاقىت سول جاعالاۋعا قاراپ، ال بىردە وڭ جاعالاۋدان اسىپ اعادى. وڭ جاعالاۋعا اققان كەزىندە «كوكسۋ» وزەگى پايدا بولادى. كوكسۋ جانتاقتى، ەرىمبەت، قاراجىڭعىل، باتپاقتى كولدەرى ارقىلى اقتوعان وزەگىمەن شەگەن بەيتى جانىنداعى سايعا قۇيعان. مازار قاسىنداعى  سايدا ۇلكەن كول پايدا بولادى. جەرگىلىكتى حالىق كولدى شەگەن اۋليەنىڭ اتىمەن اتاعان. جىلدار وتكەن سايىن كول سۋى مولايىپ، شەگەن «اۋليە» بەيىتىنە جاقىندايدى. كوكتەمگى قار سۋىمەن، كولدىڭ ىزا سۋىنىڭ اسەرى بەيىتتى قۇلاتادى. وتكەن عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىندا بەيىتتىڭ ورنىندا شەڭگەل وسكەن توبە بولدى. ۇلكەن كىسىلەر قاسىنان وتكەندە قۇران باعىشتاپ تۇراتىن. كەيىن بالىقشىلار اۋىلى كوشكەن سوڭ بەيىتتىڭ ورنىن بىلەتىندەر ازايدى. بىزدەر استاناعا قونىس اۋدارىپ كەتتىك.
قازاق تاريحىندا ءار داۋىردە ءومىر سۇرگەن اتتاس ادامدار كوپ بولعان. شەگەن اتتى بىزگە بەلگىلى ەكى كىسىنى بىلەمىز. سونىڭ ءبىرى - XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى شەگەن بولسا، ەكىنشىسى 1791 جىلى تۋعان شەگەن مۇساۇلى، باتىر، بي بولعان،تورعاي وڭىرىندە ءومىر ءسۇرىپ، شامامەن 1848 جىلى دۇنيە سالعان. بۇل ەكى كىسىنىڭ ومىرلەرى ۇقساس، ەكەۋى دە بي، باتىر بولعان. قايتىس بولعاننان كەيىن تۇركىستانعا اپارا جاتىپ جولدا جەرلەگەن جانە جەرلەنگەن جەرلەرى بەلگىسىز. سوندىقتان، مەن ايتىپ وتىرعان شەگەن «اۋليە» مازارى كىمدىكى دەگەن سۇراق تۋادى؟

تاريحي اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، شەگەن مۇساۇلىن ءبىر كولدىڭ جاعاسىنا جەرلەگەن. كول قاراتاۋدىڭ باۋرايىندا بولعان كورىنەدى، ال ءبىز ايتىپ وتىرعان  كول قاراتاۋدان الىستا.  مەن ايتىپ وتىرعان شەگەننىڭ بەيىتى دالادا بولعان. ول كەزدە كولدە، سىرداريانى بويلاپ سالىنعان تەمىر جولدا بولماعان. كول كەيىن پايدا بولىپ، شەگەن «اۋليە» اتىمەن اتالىپ كەتكەن. سونىمەن قاتار، سول كەزدەگى اقتوعان اۋىلىندا تۇراتىن قاريالار ولاردان بار بولعانى 40-50 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن اعايىندارى شەگەن مۇساۇلى تۋرالى بىلمەيدى دەۋ قاتە بولار ەدى.
وسى سۇراق  توڭرەگىندە ءوز پىكىرىمدى بىلدىرگەندى ءجون كوردىم. مەن ەستىگەن جوعارىدا ايتىلعان  دەرەكتەرگە  سۇيەنسەك،  بۇل  جەردە  كىشى ءجۇزدىڭ    شەگەن   ءبيىنىڭ مازارى  بولعان.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             
ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، وتكەنىمىزدى تۇگەندەپ، جاقسىلار مەن جايساڭدارىمىزدى ارداقتايتىن كۇن تۋعاندا شەگەن بابانىڭ جاتقان جەرىن انىقتاپ، بەلگى قويۋ كەرەك  دەپ  ۇسىنىس  بىلدىرەمىن.

Abai.kz