ۆلاديمير بيلينسكي 1980 جىلداردىڭ ورتاسىندا «سترانا موكسەل» كىتابىن استىرتىن جازىپ شىققان قالامگەر. اتالعان كىتاپتا  رەسەيلىك تاريحي ءافسانا جوققا شىعارىلادى. ورىستاردىڭ سلاۆياندىق تەگى مەن «جىلنامالىق جيناقتارىن» دا اۆتور تەرىسكە شىعاردى. ولاردى  ەكاتەرينا پاتشايىمنىڭ وتىرىكتەرى سانايدى. رەسەيدى «التىن وردا» ءداۋىرى اياقتالعان سوڭ پايدا بولعان مەملەكەت دەيدى.   ۋكراينادا ۇشتومدىق «سترانى موكسەل» كىتابى مەن «موسكۆى وردىنسكوي» ەڭبەگىنىڭ ەكى تومى باسىلدى. ۆلاديمير بيلينسكي قازىر ۋكراينا استاناسى  كيەۆ قالاسىندا تۇرادى.

ۋكرايندار نەگە ورىستار تۋرالى كوپ ايتادى؟

- ءبىر كەزدە ءبىز ولارمەن بىرگە بولدىق، ناقتىلاي ايتقاندا رەسەي يمپەرياسىندا نەمەسە كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولدىق.

ۆلاديمير بيلينسكي 1980 جىلداردىڭ ورتاسىندا «سترانا موكسەل» كىتابىن استىرتىن جازىپ شىققان قالامگەر. اتالعان كىتاپتا  رەسەيلىك تاريحي ءافسانا جوققا شىعارىلادى. ورىستاردىڭ سلاۆياندىق تەگى مەن «جىلنامالىق جيناقتارىن» دا اۆتور تەرىسكە شىعاردى. ولاردى  ەكاتەرينا پاتشايىمنىڭ وتىرىكتەرى سانايدى. رەسەيدى «التىن وردا» ءداۋىرى اياقتالعان سوڭ پايدا بولعان مەملەكەت دەيدى.   ۋكراينادا ۇشتومدىق «سترانى موكسەل» كىتابى مەن «موسكۆى وردىنسكوي» ەڭبەگىنىڭ ەكى تومى باسىلدى. ۆلاديمير بيلينسكي قازىر ۋكراينا استاناسى  كيەۆ قالاسىندا تۇرادى.

ۋكرايندار نەگە ورىستار تۋرالى كوپ ايتادى؟

- ءبىر كەزدە ءبىز ولارمەن بىرگە بولدىق، ناقتىلاي ايتقاندا رەسەي يمپەرياسىندا نەمەسە كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولدىق.

ميتروپوليا ارقاشان دا زيالى قاۋىمدى قۇرتىپ، جەرگىلىكتى حالىققا ءوز ءتىلىن تاڭۋعا قۇمار. ۋكراين حالقى زيالى قاۋىمدى ءۇش رەت جاساقتادى. ءبىرىنشىسى - كيەۆ ءرۋسى كەزىندە. 14-16 عاسىرلاردا پولياكتار ۋكراين ەليتاسىن كاتوليكتەندىرۋگە تىرىستى. سوڭىندا كىناز ۆاسيلي وستروجسكي تىزە بۇكتى. ونىڭ ۇلكەن ۇلى يانۋش كاتوليك بولىپ، ال پراۆوسلاۆ بولعان كىشىسى  الەكساندردى پولياكتار ۋلاپ ءولتىردى. سول كەزدە باسسىز قالعان حالىق جاڭا ەليتانى تۋعىزا الماستاي كورىنىپ ەدى. بىراق كازاقتىك ورتا سول كەزدەگى پولكوۆنيكتەر مەن گەتمانداردى قالىپتاستىردى. سوسىن رەسەيلىكتەر ولاردى ورىستاندىرۋعا كوشتى. ولارعا ءتىلىن،مادەنيەتى مەن تۇرمىسىن ءسىڭىردى. ۋكرياندىق ەليتانىڭ ءۇشىنشى بۋىنىن 19-عاسىر سوڭى مەن 20-عاسىر باسىندا  تاراس شەۆچەنكو تولقىتتى. ول تولقۋدى  بالشەبەكتەر وكىمەتى «شايىپ» تاستادى.

الەكساندر سولجەنيتسىن «رەسەيلىكتەر كوممۋنيزمنەن قورلىقتى كوپ كوردى» دەپ جازدى.

- ول قانداي دەموكرات بولسا دا، ورىستىق يدەيانى، ءشوۆينيزمدى ناسيحاتتادى. ءوزىنىڭ "كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ؟" جازباسىندا ۋكراين مەن قازاقتىڭ ءبىراز وبلىستارىنىڭ جاڭا رەسەيگە كىرۋىن ۇندەدى. سولجەنيتسىن حالىقتاردى ايداپ سالۋ بوتقاسىن ءپىسىردى دە، وعان قاراپايىم  جۇرتشىلىقتىڭ قاقالۋىنا تۋرا كەلدى.

رەسەيلىكتەر - شوۆينيستەر دەگەن تۇجىرىم قاساڭ كوزقاراس پا؟

- ورىس ادامى سىزگە ەشقاشان دا   ۋكراينشا ء(تىلىڭدى ءبىلىپ، ءتۇسىنىپ تۇرسا دا) جاۋاپ بەرمەس ەدى. كەرىسىنشە، ءسىزدىڭ ءوز جاعىنا شىعۋىن تىلەپ تۇرادى. ويتكەنى، ءوزىن قوجايىن سەزىنەدى. ول ورىستىڭ جاماندىعىنان ەمەس، سولاي تاربيەلەنگەن.

وندا نەمەنەگە ۋكريانتىلدىلەر كيەۆكە كەلگەن بويدا ورىسشاعا كوشەدى؟

- ولار ۋكرايندار ەمەس، حاحولسىماقتار. ولاردىڭ  قانىنا قۇلدىق ابدەن سىڭگەن. ولار اتا-اناسى بەرگەن ءتىلدىڭ انا ءتىلى ەكەنىن، سول ارقىلى جاراتقانعا شىعۋعا بولارىن سەزبەيدى. يمپەريا ءبىزدىڭ ادامداردى سولاي تاربيەلەدى.    بىلەسىز عوي، مۇسا پايعامبار حالقىن 40 جىل بويى ءشول دالادا قاڭعىتىپ بارىپ  قۇلدىق سانادان ارىلتتى.  ويتكەنى، ولار ەشكىممەن ارالاسپادى. بۇگىنگى ۋكراين ۇرپاعى دا كەڭەستىك داۋىردەگى اتا-انالارى سەكىلدى   ويلايدى.

ونى قالاي وزگەرتۋ كەرەك?

- ءار ۇلتتىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى بولۋ كەرەك، بىراق باسقاعا زيان كەلتىرمەي ماقتانۋ كەرەك. سوۆەت وكىمەتى بىلاي تاربيەلەدى:  ەشتەڭەگە باس قاتىرما، جۇمىس،پاتەر،ءبىلىمدى مەملەكەت بەرەدى. ءۇش جاسار بالانى وزىنشە تاربيەلەۋ ءۇشىن بالاباققا الدى.ال اكە-شەشەسى تەك جۇمىستا بولدى. سول كەزدە مەنىڭ دە سوۆەت وكىمەتىنىڭ قانداي پاتريوتى بولعانىمدى كورسەڭ عوي.

ءورىستىلدى ۋكرايندارعا قالاي قارايسىز؟

- ءورىستىلدى ۋكرايندار جوق. ۋكراين مادەنيەتىنىڭ نە ورىس مادەنيەتىنىڭ تۇتىنۋشىلارى عانا بار. بالا كەزىنەن ورىس ءتىلىن ەستىگەن ۋكراين اقىرىندا ورىس تىلىنە انا تىلىندەي قارايدى. وزگە جەردە ءوز ءتىلىن تىققىشتايتىندارعا بەيبىت قاراي المايمىن. ۋكرايندا سىزگە ۋكرايندىق  بىردەڭە ۇناماي ما؟ رەسەيگە بار، سوندا تۇرىپ ءومىر ءسۇر.  ال ءۇيدىڭ قوجايىنىنا كەلىپ ءوز كوزقاراسىڭدى تاڭۋ - دۇرىس ەمەس.ءبىز مىسالى رەسەيلىكتەرگە ەشتەڭەمىزدى تاڭبايمىز عوي.

رەسەي كازىر يمپەريا كەزىندەگىدەي،  بولماسا،  كسرو داۋىرىندەگىدەي ۋكرايندارعا قاتەرلى مە؟

- رەسەي  بيلىگىنىڭ بىزگە دەگەن دۇنيەتانىمى وزگەرمەيىنشە، قاتەرلى بولىپ قالا بەرەدى. رەسەي ساياساتشىلارى ءالى دە باياعى يمپەريانى  كوكسەيدى. كازىرگى كۇيىندە  راس، رەسەي يمپەريا ۇعىمىنسىز تىلشىلىك ەتە المايدى.  ەگەر دە رەسەيدەن تاريحي ءافسانانى سىلىپ تاستاساق، قالاتىنى - ماسكەۋ كنازدىگى. ماسكەۋ، تۆەر، ريازان  ءبىر كەزدەگى التىن وردانىڭ بولەك ۇلىستارى بولعان.  1290-1294 جانە 1312-1320 جىلدارى ونىڭ استاناسى موحشى-ناروۆچات ماسكەۋ-ليپەتسك-پەنزا-گوركي تورتكۇلىنىڭ ورتاسىندا بولدى.بۇل التىن وردانىڭ ءبىر بولىگى بولعان «ناعىز ورىس جەرلەرى». 16-عاسىردا ىدىراعاندا، ماسكەۋ سول كىنازدىكتەن ءبولىندى.

رەەسي  التىن وردا ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى ما؟

- وعان كۇمانىڭىز بولماسىن. كازىر دە سول كەزدەگىدەي زاڭ مەن ەرەجە كۇشىندە.

اتاپ ايتقاندا?

- سەن باستىقسىڭ - مەن توپاسپىن. بۇل تازا وردالىق ءداستۇر. كۇشتىنىڭ الدىندا  اركەز باس ءيىپ تۇرۋ كەرەك. كەشە عانا وبامانىڭ ءسوزىن تىڭدادىم. ول «ءار ادام - جاراتقاننىڭ تۋىندىسى.  بىرەۋ  - پرەزيدەنت، ءبىرى - سىپىرۋشى بولسا دا امىريكەنىڭ بايلىعى» دەدى. رەسەيدە بۇنداي ءسوزدى ەشبىر پرەزيدەنت ايتپايدى. سوندىقتان دا ونىڭ تاعدىرى بەلگىلى. ول باسىندا قاي مەملەكەتتەردى، حاندىقتار مەن كىنازدىكتەردى بىرىكتىرسە، سولار سياقتى ءتۇبى  ىدىرايدى.

ۋكراينا دا ىدىراي ما?

- جوق. بىزگە ىدىراۋ قايدا؟ گەرودوتتى وقىڭىز. ول سكيفيانىڭ شەكاراسى دنەستردەن دونعا دەيىن دەپ جازدى. مىڭداعان جىلدار وتسە دە، شەكارا سول كۇيىندە. دەمەك، ارقاشان سولاي بولدى، سولاي  بولىپ قالا بەرمەك. ال ءبىزدى ىلعىي دا «قورقاق قويانسىڭدار» دەپ ۇيرەتكەنى راس، ول - باسقا ماسەلە.سلاۆياندار بۇل جەرگە 5-6 عاسىردا كەلدى دەدى. ول - وتىرىك. ءبىز وسى جەردە اۆتوحتوندارمىز. ياعني، اۋەلدەن تۇپكىلىكتىمىز.

ۋكراينا دا بىرتەكتى ەمەس. ورتالىق پەن باتىستا كيەۆ ءرۋسىنىڭ ءدىلى دە، شىعىس پەن وڭتۇستىك  - وردا قۇلىقتى.

- ونداي جاعى بار. ءبىر مەن بۇل ماسەلەگە باسقاشا قارار ەدىم. باتىس پەن ورتالىقتى جايلاپ جاتقاندار وركوكىرەتەر، ال،  ءوندىرىستى شىعىس پەن وڭتۇستىك تۇرعىندارى  توبىر قۇلىقتىلار. ولار توپپەن تىرلىك ەتۋگە داعدىلانعان، وزدەرىنىڭ جەكەدارا قاسيەتىن ەلمەۋدى نەمەسە وعان ءمان بەرمەۋدى  جون كورەدى. كازىرگى بيلىكتى قاراشى. نەگە ولار باستى ورىندارعا وزدەرىنىڭ دونەتسكىلىكتەرىن تىققىشتايدى؟ نەمەنە، كيەۆتە مامان جوق پا؟ ماسەلە وتارلىق سانادا. بۇل دا ورىستىق، ءتىپتى، كەڭەستىك قۇلدىقتان قالعان سيپات.

ۋكراينا كەڭەس وداعىنا ورالماۋ نۇكتەسىنەن ءوتتى مە؟

- حالىق  وتكەنگە قايتىپ ورالماستاي بولىپ العا وزىپ بارادى. ال بيلىك  ول نۇكتەدەن ءوتتى مە، وتپەدى مە - بىلمەيمىن. تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋ دەگەنىمىز سول وتكەنگە ورالماۋ نۇكتەسىنەن باستالادى. بۇگىنگى بيلىك ەۋروپامەن ءومىر سۇرگەن جايلى ما، الدە رەسەيمەن بە دەپ باس قاتىرادى. شىعىسقا قاراي اياق باسساڭ  - كەتپەن، سۇيمەن، بالعا، باتىسقا قاراساڭ - زينگەر، مەرسەدەس، كومپيۋتەر. جاس ۇرپاق ءوز قالاۋىن تاڭدادى. 2-3 ۇرپاقتان سوڭ ءبىزدىڭ سانامىز  يمپەريادان، وتارشىلدىقتان  مۇلدەم ارىلادى.

ءسىز «جاقسى ءافساناسىز ۇلى حالىق بولمايدى» دەپ جازدىڭىز. بىزگە دە سول كەرەك پە؟

- ولار 18-19 عاسىرلاردا كەرەك بولدى. وسىلايشا اعىلشىن يمپەرياسى قۇرىلدى. مەملەكەت پەن سۋپەرمەملەكەت ۇعىمدارى  50 جىلدان سوڭ ءتىپتى وزگەشە بولىپ وزگەردى . بۇگىندە ەلدىڭ جەتىستىگىنە ونىڭ اۋماعى نە تاريحى اسەر ەتپەيدى. رەسەي بيلىگى وتكەندى اڭسايدى، وزدەرى بىرەۋدى قورقىتىپ، سولاردان وزدەرى قورىققان بۇرىنعىنى اڭسايدى. بىراق قاراپايىم رەسەيلىككە مۇنىڭ قاجەتتىگى بولا قويماس.

ۋكراينادا «كازاك» ءافساناسىن ءتۇزۋ جونىندە اڭگىمە بولعانى بار عوي.

- ءافسانا - ويدان شىعارىلعان نارسە. وعان ادەمى دە پوەتيكالىق ءار بەرۋگە بولادى. ياعني ويدان ازداپ قوسۋعا بولادى، بىراق  قۇبىلىستىڭ ءوزىن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. رەسەي بولسا ءوز تاريحىن تولايىمەن وزگەرتىپ جىبەردى. ەكاتەرينا پاتشايىمنىڭ شاقىرۋىمەن رەسەيگە نەمىس تاريحشىلارى  ميللەر، ستريتتەر، شلەتسەر كەلدى. ولار رەسەي مۇددەسىنە ىڭعايلاستىرىپ تاريح جازىپ بەردى.  1850 جىلدارى رەسەي اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، عىلىم مەن ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ ۇلى الەكسەي ۋۆاروۆ 7729 ۇيىكتى قازىپ، ودان سلاۆياندىق ەشتەڭە تابا المادى. رەسەيدىڭ ورتالىعىن قوپاردى دا تەك قانا فيندىك دۇنيەلەر تاپتى. سول كەزدە رەسەي سلاۆيان تاريحىن جازىپ ەدى. ال ارحەولوگيا ونى جوققا شىعاردى.

ۋۆاروۆتى اكادەميك سپيتسىن «ۆلاديمير ۇيىكتەرى (قورعاندارى) - سلاۆيانداردىكى» دەپ جوققا شىعاردى عوي.

- ارينە، رەسەي بارىن سالادى. ءافساناسىز ونىڭ بولاشاعى جوق. سوڭعى 300 جىل بويى وقىتىلىپ كەلە جاتقان رەسەي تاريحى شەتىنەن ۇيلەسپەيتىن جايتتاردان تۇرادى.  رەسەيلىكتەر نوۆگورودتىڭ مۇراگەرلەرىمىز دەيدى.  ونىڭ ەجەلگى سلاۆيان رەسپۋبليكاسى ەكەنىن مويىندايمىن، بىراق ونى سونداي وشپەندىلىكپەن قۇرتتى.نەمىستەر كيەۆتەگى سوفيانى اتقان ەمەس. ولاردىڭ ەسكى تاريحقا دەگەن وشپەندىلىگى بولعان جوق. ال، باسقىنشى ماسكەۋلىكتەر نوۆگورودتاعى كوزگە كورىنگەننىڭ ءبارىن قۇرتتى. يۆان گروزنىيدان سوڭ وندا نەبارى 850 تۇرعىن قالدى.ولاردىڭ سانى ونداعان مىڭ بولاتىن. سول سەبەپتى دە ماسكەۋ نوۆگورودتىڭ مۇراگەرى بولا المايدى. قاسقىر ءوزى جەگەن قويدىڭ گەنىنە مۇراگەر بولا المايدى.

ءبىر عانا ادامنىڭ 300 جىلدىق ورىس تاريحىن بۇرمالاۋعا ءالى كەلە مە؟

- باستاساڭ بولدى. رەسەيدەن ءبىر پروفەسسور مەنىڭ كىتاپتارىمدى وقىپ شىعىپ، جوققا شىعارعىسى كەلدى. كۋليكوۆ شايقاسىنان باستادى. سوندا بارىپ، بارلىق مۇراجايدى، زيراتتى ارالاپ، قاريالاردان سۇراستىرعان. بۇل شايقاستىڭ ەش جەردە ءىزى بولماي شىقتى.  سەبەبى، كۋليكوۆ دالاسىنان بۇعان دەيىن ەكى ءجۇز جىل بويى ءبىر سىنىق نايزا تابىلعان ەمەس. بولسا، قىرىلعان ساربازداردىڭ، جىلقىنىڭ سۇيەكتەرى مەن قارۋ-جاراعى تابىلار ەدى. ەشتەڭە بولمادى، ويتكەنى، شايقاس بولعان ەمەس. پروفەسسور ۇقتى. سودان بەرى ول ەجەلگى ورىس تاريحىنان ساباق بەرمەيتىن بولدى.

رەسەي يمپەرياسى قاپ تاۋى مەن بالتىق  ەلدەرىنسىز، ورتا ازياسىز ءومىر سۇرە بەرەتىن شىعار. بىراق ۋكرايناسىز  ومىر سۇرە المايتىن سياقتى. نەگە؟

- سەبەبى، يمپەريا ۋكراين حالقىنىڭ  افساناسىنا  بايلانىستى قۇرىلعان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ورىس تاريحى كيەۆتەن باستالادى. نەگە سونى ماسكەۋدەن باستاماسقا؟ مەنگى-تەمىر حاننىڭ 1272 جىلى ماسكەۋ كىنازدىگىن قۇرعاندىعىن تاريحشىلارعا جازدىرۋ قىيىن با؟ ءارى قاراي نانعا ماي جاققانداي بولار ەدى. بىراق وعان باسپايدى. تاريحتى كيەۆتەن، ۋكراينداردان ۇرلاي بەرگىسى كەلەدى.

1945 جىلى رەسەي ءبىرىنشى جۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جوعالتقان جەرلەرىن قايتاردى. ءتىپتى، كۋريل ارالدارىن قوسىپ الدى. ول كەزەكتى باسقىنشىلىققا دايىن با؟

يمپەريانىڭ جوعالعان جەرلەرىن جاڭا باسقىنشىلىقپەن قايتارۋ قىيىنعا سوعادى، ارينە. وعان قىرۋار كۇش كەرەك. 1945 جىلى رەسەي پاتشا داۋىرىندەگى اۋماققا جەتەقابىل جەرلەرىن قايتاردى، بىراق فينليانديانى قايتارا المادى. پولشا دا سىرتتا قالدى. سوسىن قىرعىي قاباق سوعىستان ۇتىلدى دا 15 رەسپۋبليكادان ايىرىلدى.  كازىر كراسنويار ولكەسىنە ىشكى ءونىمنىڭ 11 پايىزىن عانا قالدىرادى. قالعانىن ماسكەۋ الادى. كراسنويارسك وسىعان كونە بەرمەك پە؟ بۇل جونىندە سويلەگەن گەنەرال  لەبەدتى تىكۇشاعىمەن جاردى، بىراق ماسەلە شەشىلگەن جوق.

يۋري ستريگۋن، ولگا بوگاچەۆسكايا
دجەرەلو: <a href="http://gazeta.ua/ru/articles/history/_rossiya-razvalitsya-na-te-hanstva-i-knyazhestva-s-kotoryh-nachinala-skladyvatsya/480387">Gazeta.ua</a>

Abai.kz