«قازاق» گازەتىنە - 100 جىل
ا.بايتۇرسىنۇلى - 140 جىل

بۇگىنگى باق

الاش زيالىلارى زارىعا اڭساپ، بىراق قولى جەتپەي، كورمەي كەتكەن - تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي «ءبىزدىڭ زامانىمىز - وتكەن زاماننىڭ بالاسى، كەلەر زاماننىڭ اتاسى»  ەكەندىگىن ەسكەرسەك، وندا سول بابالار اماناتىن قانشالىقتى اقتاي بىلدىك؟! ۇلت نامىسىن قاي دەڭگەيدە ساقتاي الدىق؟! الاشتىڭ وسى زامانعى ۇرپاعى!

«جاۋىڭ كىم؟ جاۋىڭ - بولشەۆيك» - دەپ،  سول زاماندا الاش زيالىلارى: «ورتاق جاۋ - بولشەۆيككە قارسى جورىققا اتتانۋ كەۋدەسىندە جانى، دەنەسىندە بابالارى تۇرىكتىڭ تيتتەي قانى بولعان الاش ازاماتىنا پارىز» - دەپ، «ۇلت پايداسىنا» باس تىكسە، قازىر جاۋىڭ كىم؟ جاۋىڭ - جاھاندانۋ. سوندىقتان ورتاق جاۋ - جاھاندانۋعا قارسى جورىققا اتتانۋ كەۋدەسىندە جانى، دەنەسىندە بابالارى الاشتىڭ تيتتەي قانى بولعان قازاق ازاماتىنا پارىز!

«قازاق» گازەتىنە - 100 جىل
ا.بايتۇرسىنۇلى - 140 جىل

بۇگىنگى باق

الاش زيالىلارى زارىعا اڭساپ، بىراق قولى جەتپەي، كورمەي كەتكەن - تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي «ءبىزدىڭ زامانىمىز - وتكەن زاماننىڭ بالاسى، كەلەر زاماننىڭ اتاسى»  ەكەندىگىن ەسكەرسەك، وندا سول بابالار اماناتىن قانشالىقتى اقتاي بىلدىك؟! ۇلت نامىسىن قاي دەڭگەيدە ساقتاي الدىق؟! الاشتىڭ وسى زامانعى ۇرپاعى!

«جاۋىڭ كىم؟ جاۋىڭ - بولشەۆيك» - دەپ،  سول زاماندا الاش زيالىلارى: «ورتاق جاۋ - بولشەۆيككە قارسى جورىققا اتتانۋ كەۋدەسىندە جانى، دەنەسىندە بابالارى تۇرىكتىڭ تيتتەي قانى بولعان الاش ازاماتىنا پارىز» - دەپ، «ۇلت پايداسىنا» باس تىكسە، قازىر جاۋىڭ كىم؟ جاۋىڭ - جاھاندانۋ. سوندىقتان ورتاق جاۋ - جاھاندانۋعا قارسى جورىققا اتتانۋ كەۋدەسىندە جانى، دەنەسىندە بابالارى الاشتىڭ تيتتەي قانى بولعان قازاق ازاماتىنا پارىز!

الاش زيالىلارى «باسقا جۇرتتىڭ بولشەۆيگى بىرەۋ بولسا، الاشقا دەگەندە ەكەۋ بولدى. وزىمشىلدىكپەن ۇلت پايداسىن ساتقان جاقىننان جات جاقسى» -دەسە، ءبىز دە قازىرگى ۋاقىتتا: «باسقا جۇرتتاردا جاھاندانۋ بىرەۋ بولسا، الاشقا دەگەندە ەكەۋ بولدى. ەكەۋ بولۋىنا سەبەپ، قازاق قوعامى سىرتقى فاكتوردىڭ اسەرىنەن ءبىر، ەكىنشىدەن سول سىرتقى كۇشتەردىڭ «قاتەرلى»، ۇلتقا «قاۋىپتى» يدەولوگياسىن قازاق تابيعاتىنا بەيىمدەپ ءوز ارامىزعا ەنگىزىپ جاتقان ءوزىمىزدىڭ «اتى بار دا زاتى جوق» ادامي فاكتورلار بولىپ تۇر. سوندىقتان دا الاششىل نامىسپەن ايتساق: «وزىمشىلدىكپەن ۇلت پايداسىن ساتقان جاقىننان جات جاقسى» - بولىپ تۇر.

ارينە، جاھاندانۋدىڭ زور پايداسىنان وزگە قاۋپى دە باسىم. پايداسى - باتىستان ەنىپ جاتقان يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار، قاۋپى - ۇلتتى جويۋعا ماقساتتى تۇردە باعىتتالعان ءدىني ءھام مادەني ەكسپانتسيا.  «بۇگىن يمپەرياليزمنىڭ ورنىنا قازىرگى زامانعى وتارلاۋدىڭ جاڭا ءتۇرى گلوباليزم كەلدى. بۇگىنگى گلوباليزم كەشەگى كولونياليزمنىڭ شوبەرەسى، يمپەرياليزمنىڭ نەمەرەسى، كەشەگى ورىس گلوباليزمىنىڭ رۋلاسى ەكەندىگى انىق» - دەپ، دوساي كەنجەتاي اعامنىڭ ايتقانى دا وسى - جاھاندانۋ.

ەندى ۇلتقا قاۋىپتى قازاقتىڭ جاۋى - جاھاندانۋ مەن ۇلت پايداسىن ساتىپ جاتىڭنان دا بەتەر بولعانداردىڭ احاڭ اتاعان «حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» بولعان باق-تاعى قازىرگى كورىنىسى تۋرالى ءسوز قوزعاساق.

قازىرگى ۋاقىتتا باسقا باق-تارعا قاراعاندا ۇلتتىڭ رۋحىن وياتىپ، تاريحي جادىن ءتىرىلتىپ، ولگەن سانانى قوعامدا قايتا جانداندىرىپ، ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرۋشى حابار تاراتۋى ءجۇز پايىز مەملەكەتتىك تىلگە وتكەن قازاقستان ۇلتتىق ارناسى دەسەك، بۇل ارنانىڭ ءوزى جاھاندانۋدىڭ جالىلىنان امان ەمەس. ودان سوڭ ونداي ارنانى «قازاقتىڭ ۇلتتىق» ارناسى دەپ قالاي ايتۋعا اۋىز بارادى؟! مەملەكەتتىك تىلگە ءجۇز پايىز وتكەنىنەن نە قايىر، جاھاندانۋدىڭ «قاتەرلى يدەياسىن» مەملەكەتتىك تىلدە ودان بەتەر تاراتىپ، جاھاندانۋدىڭ «ۇلتتىق يدەياسىن» بارىنشا ناسيحاتتاپ  جاتسا؟! «توك-شوۋى» ت.ب. وزدەرى دايىنداعان باعدارلامالارىندا ۇلتىق ماسەلەلەردى كوتەرگەنىنەن نە پايدا، ارتىنان ءوزى كوتەرگەن ۇلتتىق رۋحىن ءوزى «ءسوندىرىپ جاتسا»؟!

ماسەلەن، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قازاقستان ۇلتتىق ارناسىندا «يمان ايناسى» دەگەن اتپەن قمدب مەن بىرلەسكەن ءدىني-تانىمدىق باعدارلاما بار. اتالعان باعدارلاماعا مىندەتتى تۇردە ءبىر يمام شاقىرىلىپ قازىرگى ەلىمىزدەگى ءدىني احۋال ءسوز ەتىلىپ، سوڭىندا جۇرگىزۋشى: «حانافي مازحابىن ۇستانعان قمدب-نىڭ باعىتىن ۇلگى ەتسەك اداسپايمىز»، ءھام «قازاق ۇستانعان ءداستۇرلى ءدىن مەن سالت-سانادان قول ۇزبەيمىز» دەپ قورىتادى. بۇل جاھاندانۋدىڭ دىنمەن بىرگە كىرىپ، ۇيىعان ۇلتتى جويۋعا باعىتتالعان باق-تاعى قازىرگى ايقىن، ءارى جويقىن كورىنىسى دەسەم، اسىرا ايتقاندىعىم ەمەس!

اۋ، الاش بالاسى! نە دىنگە، نە ادەتكە، تىپتەن قازاقى ومىرگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، كەرىسىنشە ۇلتتىق مۇددە مەن ءداستۇرلى دىنگە بارىنشا وشىگىپ العان، سول وشىككەن «قازاقى سەنىمىن» ۇلتتىق سانادان جويۋعا بار كۇشىن سالىپ جاتقان مىناۋ قمدب بولسا، وندا ونداي جولمەن جۇرگەنىمشە مەنى مىنا قارعىس اتسىن دەمەدى مە الاش زيالىلارى ءھام الاشتىڭ نامىستى ۇلدارى. ونداي كەيىپپەن رازى بولىپ ءدىن ۇستانعانشا مەنى جەر جۇتسىن دەگەنىن نەگە ۇمىتتىق قازاق اتامنىڭ؟!

«اتا-بابادان قالعان ءداستۇر دەپ قاشانعى دالبالاقتاي بەرەمىز» «بىراق، بۇل نارسەلەر ءبىر عانا ماقالامەن، نەمەسە ءبىر عانا جيىنمەن شەشىمىن تاۋىپ، دۇرىستالىپ كەتەدى دەپ ويلامايمىز. ول ءۇشىن تىنىمسىز ارەكەتتەر كەرەك» دەپ قازاققا قارسى «تىنىمسىز ارەكەتكە» كوشكەن، «ءبىر عانا ماقالا، باسقا ەمەس» ودان دا زورىمەن اتا-بابا جولىن ۇلت ساناسىنان جويۋعا كىرىسىپ جاتسا، وندا قمدب-نى ۇلتتىڭ، ءداستۇردىڭ، ءداستۇرلى ءدىننىڭ جاۋى دەپ قالاي ايتپايسىڭ؟! ۇلتتىق نامىستى اياققا تاپتاپ، قازاقتى قورلاۋدىڭ بۇدان اسقان ءتۇرىن كىم ءبىلىپتى؟! قانەكي بولسا؟!

ۇلتتىق ارناداعى جاھاندانۋدىڭ باسقا دا كورىنىستەرىن ءسوز ەتپەسەك تاعى بولماس. ارعا اۋىر كەلەر.

قازاقستان ۇلتتىق ارناسىندا وسى كۇنى كوپتەگەن تەلەسەريالدار كورسەتىلۋدە. ءبىرى، تۇرىكتىكى، ءبىرى كارىستىكى، ت.ب.، ءبىرى بىتسە، ەكىنشىسى جالعاسىپ، ول بىتسە تاعى بىرەۋى كورسەتىلىپ،  داستۇرگە اينالىپ كەتتى. تىم توقتايتىن ءتۇرى جوق  سونىڭ ءبارىن ەمەس، بىرەۋىنىڭ عانا ۇلتتىق قۇندىلىق پەن قازاقي بولمىسىمىزعا قاۋىپتى جاعىن اشكەرەلەپ، ءسوز ەتسەك جەتىپ ارتىلادى. قالعانىنىڭ قانشالىقتى قاۋپى قازاققا قاتەر بولىپ ءتونىپ تۇرعانىن ءبىر اللا عانا بىلەر. سونداي تەلەسەريالدىڭ ءبىرى ۇزاققا سوزىلعان، بىراق، نە ءالى بىتپەگەن نە ماعىناسى، نە ماقساتى جوق -  «دەنيز» اتتى تۇرىكتىڭ تەلەحيكاياسى. مىنە، جاھاندانۋدىڭ ەل ومىرىنە ەنىپ، ونى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ دەگەن وسى. سول «دەنيز» كينوسىن ءبارىمىز وتباسىمىز قاتىن، بالامىزبەن بىرگە وتىرىپ كورۋدى داستۇرگە اينالدىردىق. ونىڭ ءبىر عانا سەرياسىن كورە الماي قالساق اۋىرامىز، «نەمەن ءبىتتى ەكەن؟!»، «اناۋ كىمدى زورلاپ، كىمدى قورلاپ قويدى ەكەن؟»، «مەليح كىممەن جاتىپ نە ءبۇلدىرىپ قويدى ەكەن»، «بانۋ ىشىندەگى اكەسىز بىتكەن تەكسىز بالاسىن نە قىلاتىن» بولىپتى؟! دەپ، باسقالاردان كورمەگەنىمىزدى سۇراپ الامىز. كينونىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى «ءبىر تۇنگى ءلاززاتتان جارالعان» - دەنيز قۋانسا ءبىز دە قۋانىپ، دەنيز قايعىرسا بىزدە قايعىراتىنداي دارەجە جەتتىك وسى كۇنى. سول «دەنيز» ءفيلمى قازاقستان ۇلتتىق ارناسىندا قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى جارنامالانادى. سوندا ءبىز كىمدى جارنامالاپ جاتىرمىز؟! كينودا «ءبىر تۇنگى ءلاززاتتان جارالىپ»، نەگىزگى ءرولدى ويناعان «تەكسىز» قىزدىڭ «تەكتى» قىلىعىن ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ون ەكى جاسقا تولعان قازاق قىزىن تاربيەلەپ وتىرعان بەيشارا كەيپىمىزگە قاراپ، ونى «جاھاندانۋ» دەپ، «جاھاندانۋ - قازاقتىڭ جاۋى» دەپ قالاي ايتپايمىز؟! جالپى تۇرىك تەلەحيكايالارىنىڭ ناسيحاتتاعانى وسى عانا، ياعني، ءبىرىنىڭ ايەلىن ءبىرى ءبۇلدىرۋ، نەكەسىز جۇكتى بولۋ، اكەسىز بالا تۋ، نەكەسىزدەردىڭ قيت ەتسە توسەك قاتىناسى، ت.ب. ازعىندىق، دىنسىزدىك، بەيادەپ ادەتتەر عانا.

«ەگەمەن قازاقستان» (№69 (28008) 16.02.2013 جىل) گازەتى TNS Gallup Media Asia زەرتتەۋ كومپانياسىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، «قازاقستان» ارناسىن قازاق ءتىلدى اۋديتوريادا عانا ەمەس، بارلىق دەڭگەيدەگى كورەرمەندى قامتىعان «العاشقى ورىنداعى ارنا» دەپ اتاي وتىرىپ: «...ۇلتتىق ارنا اقپاراتتىق-ساراپتامالىق، الەۋمەتتىك، تانىمدىق حابارلارى، قىزىقتى مەگاجوبالارى مەن تارتىمدى تەلەحيكايالارى ارقىلى جۇرتشىلىقتى وزىنە تارتا تۇسۋدە» - دەپ جازدى. ەلىمىزدەگى بيلىكشىل باق-شا ايتساق: «تارتىمدى تەلەحيكايالارىنىڭ» سيقى وسىنداي بولىپ تۇر. قازاق قىزىن ەل اناسى بولۋدان، ۇلىن ەل تۇتقاسى بولۋدان قالدىرىپ، رۋحاني ازعىندىققا تارتقاننان باسقا بۇل «تارتىمدى تەلەحيكايالار» نە بەردى؟! نە ۇيرەتتى؟! نەگە تارتتى؟!

«حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» بولعان باق-تاعى بۇل جاھاندانۋدىڭ كينو ارقىلى ەل ومىرىنە بىرتىندەپ ەنىپ، ۇرپاق ساناسىنا ۇيالاپ، «ساناسىن ۋلاپ»، ۇياسىنا جۇمىرتقالاپ جاتقاندىعىنىڭ كورىنىسى، ەرتەڭ سول جۇمىرتقانىڭ ىشىنەن «ءبىر تۇنگى ءلاززاتتان جارالعان» ۇرپاعىڭ ءوسىپ، ابىلاي كورگەن تۇستەگى باقا-شايانشا وزىڭە شاپسا وكىنبە الاش ۇلى!  
باق-ىمىزدىڭ باستىسى وسىلاي جاھاندانىپ جاتسا احاڭ ايتقان: «حالىقتىڭ داۋشىسى بولىپ، حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، زارارىنا قارسى تۇرىپ، قارعاعا كوزىن شوقىتپاسقا قالاي تىرىسپاق؟!»
تاعى ءبىر ايتاتىن نارسە، مۋلتيپليكاتسيالىق-انيماتسيالىق فيلمدەرگە ءزارۋ بولىپ تۇرعان قازىرگى وتاندىق ارنالاردىڭ بارلىعىنىڭ ناسيحاتتاپ وتىرعانى اسىرەسە جاس بۋىنىمىزدى «ادام ادامدى يتتەي تالاۋعا، قان توگىپ، اتىس-شابىسقا» تاربيەلەيتىن شەتەلدىك كينولارمەن قوسا مۋلتفيلمدەر دەۋگە بولادى. وسىنداي ماقساتى تەرىس، كۇماندى فيلمدەر مەن مۋلتفيلمدەر ب.مومىشۇلى ايتقانداي «بەسىك جىرىن ەستىپ، ءالدي ءانى قۇلاعىنا سىڭبەگەن، ءداستۇرىن سىيلامايتىن ۇرپاقتى كوكىرەك كوزىن كور ەتىپ»، قولىنا پىشاق بەرسەڭ سۇعا سالاتىن، تەڭگە بەرسەڭ الا سالاتىن، نامىستانباي بۇعا سالاتىن «قاتىگەز»، «ۇلتسىز»، «نامىسسىز» ەتكەننەن باسقا نە ۇيرەتۋدە؟! «امەريكاداعى جاس بۋىن اتاۋلىنى انىق، ايقىن جامان ازدىراتىن»، «بۇزىقتىققا، قان توگۋگە»، «ادامدى ادام يتتەي تالاۋعا ارنالعان تەلەفيلمدەر» (تەلەۆيزور) مول توبىنا جاتادى» - دەپ نەگە قاۋىپتەندى مۇحتار اۋەزوۆ سول ۋاقىتتا امەريكانىڭ بار مادەنيەتىنىڭ سىرتقى كوركىن كورىپ؟!  «تەحنيكاسى، بارلىعى، بايلىعى قاتارىندا مىناداي جاس بۋىندى جابايىلىق، قانقورلىق، جىرتقىشتىق باعىتتا باۋلىعانداي سۇمدىق اڭعارىلادى.» - دەپ نەلىكتەن قورىقتى؟!  ۇلى مۇحاڭ ايتقانداي: «نيۋ-يورك، ۆاشينگتون، لوس-انجەلوس، بوستون سياقتى ۇلكەندى-كىشىلى قالالاردىڭ بارىندە، بارلىق كينو مەن تەلەەكراننىڭ ءبار-بارىندە ءجۇرىپ جاتقان كۇندەگى كوپتەن-كوپ شىعارمالار» قازىر ءبىزدىڭ تەلەەكراندى جاۋلادى، ەرتەڭ باتىسشا «ويلاپ» ءجۇرىپ-تۇراتىن ۇل، قىزىمىزدىڭ قازىرگى باتىستاعىداي ايەلىنە ايەلى، ەرىنە ەرى ۇيلەنىپ، جەكە شاڭىراق بولىپ جاڭا قازاقستاندىق «وتباسىلار» دۇنيەگە كەلىپ جاتسا وعان تاڭ قالىپ، جيىركەنە قاراما الاش ۇلى!

امەريكانىڭ كوپ جىلدار بويى مەملەكەتتىك حاتشىسى بولعان، ساياساتشى ز.بجەزينسكي: «امەريكانىڭ عالامدىق ىقپالى وسىنداي كينوفيلمدەر مەن سەريالدار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ وتىر. امەريكالىق مادەنيەت ءوزى بارعان ەلدەردەگى بۇرىننان قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەردى وزگەرىسكە ۇشىراتادى، قالىپتاسقان قوعامدىق تارتىپتەردىڭ نەگىزدەرىن شايقالتادى، ونىڭ ءبارى ەلىكتەۋشىلىك پەن قىزىعۋشىلىقتان تۋىندايدى» (ز.بجەزينسكي. ۆىبور. ميروۆوە گوسپودستۆو يلي گلوبالنوە ليدەرستۆو. م. مەجدۋنارودنىە وتنوشەنيا، 2005. 238-268 ستر.) دەپ،  مۇحتار اۋەزوۆ «قاۋىپتەنگەن» قازىرگى ءبىزدىڭ تەلەەكراندى جاۋلاعان تەلەفيلمدەردىڭ تۇپكى ماقساتىن جاسىرماي اشىق ايتقان ەدى.
تىپتەن ول ازداي قازىرگى وتاندىق ارنالاردىڭ جارناماسىنىڭ ءوزى ازعىندىق «مادەنيەتتى» ناسيحاتتاۋعا كوشكەن. ادەيى ەمەس، جاڭالىعىن كورىپ وتىرىپ، جارناماسىنداعى «جالاڭاش» بەينەگە جاڭىلىسىپ كوزىڭ تۇسەدى. كۇناعا ەرىكسىز ەرىپ، بايقاماي باتىپ بارا جاتقانىڭدى سەزبەي دە قالاسىڭ. بۇل نە سوندا؟! مۇنشاما ۇلتتى ۇلتتىعىنان ايىرىپ، توز-توز ەتەتىن «دۇنيەلەردى» كىم دايىندايدى؟! باتىس «ءىرىپ» بارا جاتىر، «ءشىرىپ» بارا جاتىر دەپ جامانداپ ءوزىمىزدىڭ سول باتىستىڭ سوڭىنان «ءىرىپ-ءشىرىپ» بارا جاتقانىمىزدى كىم ءبىلىپ، وعان قانداي قارسى امال-ايلا قولدانىپ وتىر؟! «ءبىز ەستىگەنىمىزى ەمەس كورگەنىمىزدى» ايتامىز دەپ كوسەمسيتىن سول ۇلتتىق ارناداعى ساراپتاما جاسايتىندار نەگە «وزدەرىنىڭ وسىنشاما بىلىققا باتىپ وتىرعاندىعىن كورمەي قالادى»، جوق، كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرىپ ايتايىن دەسە الدەبىر «قوجايىندارىنان» اسا المايدى ما ەكەن؟! قوجايىندارىنان اسا الماسا نەگە «كورگەنىمىزدى» ايتامىز دەپ كولگىرسيدى ەكەن؟!

اۋ، الاشتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى! كەشەگى ءاليحان، احمەتتەردىڭ: «اۋ، الاش! سەن كىم؟ سەن جاۋىنگەر تۇرىكتىڭ ورنىن باسىپ قالعان ۇلكەن ۇلىسىڭ، بابالارىڭ ات ۇستىندە ءجۇرىپ، قىلىشپەن وزدەرىن دۇنيەنىڭ جارتىسىنا يە قىلعان» - دەگەن ۇلى اماناتىن ۇمىتقانىڭ قالاي؟! «قىلىشپەن ات ۇستىندە وزدەرىن دۇنيەنىڭ جارتىسىنا يە قىلعان بابالاردىڭ» ۇرپاعىمىن دەۋگە قالاي اۋىز بارادى، وسىنشاما قور بولعان قازىرگى قازاقتى كورىپ؟! «سونداعى قورلار زور بولعان، سونداعى زورلار قور بولعان» زاماندى كورىپ، وسىلاي ايتپاسقا تاعى بولماس.

جاھاندانۋدىڭ وسىنشاما كورىنىسى - بۇل ءبىر عانا قازاقستان ۇلتتىق ارناسىنا عانا ءتان ەمەس! بۇل قازىرگى قازاق باق-ىنا، ونىڭ ىشىندەگى مەملەكەتتىك ءھام تاۋەلسىز ارنالارعا ءتان قۇبىلىس. قازاقستان ارناسىن مىسال ەتكەندەگى ماقسات، اتى ايتىپ تۇرعانداي: «ۇلتتىق ارنانىڭ»، تولىق مەملەكەتتىك تىلگە كوشكەن باق-تىڭ سيقى مىناۋ بولعاندا، وزگەسىنەن نە قايىر، ونداي باق-تاردان ۇلتقا نە پايدا؟! دەسەك، ازعىندىق «مادەنيەتتى» ۇرپاق ساناسىندا جاڭعىرتۋدى ماقسات ەتپەگەن، ونداي جاھاندانۋدىڭ «قاتەرلى» يدەولوگياسىن ناسيحاتتاۋدان بارىنشا ساقپىز دەپ وتىرعان قازىرگى گازەت-جۋرنال، وتاندىق سايتتاردىڭ نەگىزگى مىندەتى جوعارىدا ءبىز بارىنشا اتاپ وتكەن جاھاندانۋدىڭ  «ۇلتسىزدانۋ ۇرانىنا»  قارسى ارەكەت ەتىپ، توسقاۋىل بولۋ كەرەك ەدى. دەگەنمەن، قازىرگى وتاندىق باق-تىڭ، ءبارى دەسەم قاتەلەسەم، كوبىنىڭ دەنى تەك قۇرعاق ءسوز، اسىرا سىلتەۋشىلىكپەن «ۇلت» بولۋدىڭ قازاقستاندىق مودەلىن ويلاپ تاپتى. ول مودەل - ۇلتتىق مۇددە جولىنا بىرىگىپ قىزمەت ەتكەندەرگە «شىلدىق» دەگەن جۇرناقتى داڭعىرلاعان ءتۇبى جوق شەلەكتەي بايلاپ ارتىنا تۇسەتىن، ۇلتىن ساتىپ مانساپقا جەتكەن كەشەگى پارتنومەنكلاتۋرا وكىلدەرىنە ءتيىمدى جول - «تىلدە بار دا دىلدە جوق»  «اسىرە ۇلتشىلدىق» دەرتى. ياعني، قازىرگى قازاقستاندىق باق-قا ءتان قۇبىلىس وسى. ەشبىرىنىڭ الاش زيالىلارى سەكىلدى اۋەلى ۇلتقا وزدەرى باس بولىپ قىزمەت ەتىپ، ودان سوڭ سول قىزمەتتى وزگەگە ۇلگى ەتىپ ايتىپ، گازەت-جۋرنالعا جازىپ وتىرعان جوق. ال، الاش ەرلەرى قانداي ەدى؟! 1905 جىلى ويانعان ۇلتتىق نامىسى باسىم ينتەلليگەنتسيا سول كەزدەگى كەز-كەلگەن ۇلتقا تونگەن تاريحي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى ەمەس پە؟! ون التىنىڭ ويرانىنداعى عاليحانداردىڭ قازاق جاستارىنا قىلعان قامقورلىعى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا مايدان دالاسىندا جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ سوڭىنان قۋىپ بارىپ، مۇسىلمان قازاققا كاپىردىڭ اسىن ىشكىزبەي قازاقتىڭ «حالال» اسىن جەتكىزۋى، اۋىرعاندارىنا قازاق ءتىلىن بىلەتىن دارىگەردىڭ تاپشى بولعانىنا قاراماي دارىگەر بەرۋى، ت.ب. دا كوپتەگەن قامقورلىعىنىڭ ءوزى قانداي ەدى؟! ياعني، الاش زيالىلارى مۇسىلمان، تەكتى ۇلتتى باسىنا قارا بۇلتى ءۇيىرىلىپ تۇرعاندا تەكتىلىگىن شەتتە ءجۇرىپ ساقتاپ قالسا، ءبىزدىڭ اياق-قولىمىز بوس زاماندا تەكتى ۇلتتىڭ تامىرىنا ءوز ەلىندە، ءوز قولىمەن بالتا شابۋىمىز قالاي؟!  وسى جاعدايلاردى جازباس بۇرىن الاش قايراتكەرلەرى قان مايداندا ءجۇرىپ اۋەلى وزدەرى ىستەدى ەمەس پە، ۇلتقا وزدەرى باس بولمادى ما؟! ۇلت باسىنا تونگەن قاسىرەتكە «جانى كۇيزەلىپ»، «سۋىعىنا توڭىپ»، «ىستىعىنا كۇيمەدى مە؟!». قانەكي ەندى قايسىمىز وسى الاشتىڭ نار تۇلعالارىنداي جازعانىمىزدى ءوزىمىز اۋەلى ءىس جۇزىندە اسىرىپ، ۇلتقا باس بولىپ، «سۋىعىنا تونىپ»، «ىستىعىنا كۇيىپ» ەدىك ۇلتتىڭ؟! بارىمىزدىكى «اناۋ انانداي بولۋ كەرەك»، «مىناۋ مىنانداي بولارعا كەرەك» دەگەن اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتكەن جەلەۋ ءسوز اشەيىن.وسىلايشا مادەني-اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدى سىرتقى ءدىني ءھام مادەني ەكسپانتسيادان قورعاپ، جاھاندانۋدىڭ «ۇلتسىزدانۋ ۇرانىنان» اراشالاپ الۋعا ءتيىستى بۇگىنگى باق، اسىرەسە ونىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇشتىسى - تەلەارنالارىمىزدىڭ سيقى وسىنداي بولىپ تۇر. ودان سوڭ قالاي ءونسىن ۇلت جۇمىسى، جۇرت پايداسى - باس جازۋشىمىز - پايدا كوزدەپ، قالعاندارى كاسىپ ىزدەپ كەتسە؟!  

قورىتىندى ءسوز

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ: «وتكەندەردىڭ كوزىنە قىلاۋ تۇسكەنىنە وكىنبەي، ءوز كوزىڭە تۇسكەن قىلاۋدى ارشىپ قارا. اسقا وكپەلەگەن بالالارداي قۇر بۇرتيعاننان ەش نارسە ونبەيدى. ءىس وڭعا باسارلىق قىلىعىڭ جوق. عامالىڭدى تۇزەت، تۇزەمەسەڭ، ەشكىمگە كىنا قويما! بەتى جاماننىڭ ايناعا وكپەلەۋى ءجون بە؟»،  «ولجالى جەردە ۇلەستەن قاعىلىپ»، «قاتەرلى جەردە قاپەرسىز وتىردىق» - دەگەنىن بۇگىنگى قازاقستاندىق باق-قا قارا ايتساق، اسىرا ايتقاندىعىمىز ەمەس.

«اياقتان، قولدان كىسەن، اۋىزدان قاقپاق كەتكەن الاش بالاسى ءوز قۇرىلتايىڭدى كورىپ ولسەڭ، ارمانىڭ جوق.» - دەگەن الاشتىڭ اماناتىنا وسىنشا قىلعان قياناتىمىزدى قالاي جۋار ەكەنبىز اۋ، الاش ۇلى؟!

م.اۋەزوۆ ايتقانداي: «مەكتەپتەگى جاس بالالاردىڭ سەزىمىن ءتۇزۋ جولعا بەتتەتكەن.». «جاس بۋىننىڭ جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان ءالسىز ويىن «جول مۇندالاپ»، جەتەگىنە الىپ»، «ساباعىن وقىمايتىن بالا كورگەن جەردە قادالىپ تۇرىپ قالاتىن «قازاق» گازەتىنىنىڭ» ۇلت بولۋدى كوزدەگەن - «ەلشىلدىك»، «ۇلتشىلدىق» ۇرانى بايقالمايدى قازىرگى وتاندىق باق-تىڭ كوبىنەن.  قازىرگى جاھاندانىپ ۇلتتىق رۋحى «جانسىزدانا» باستاعان قازاق قوعامىندا «جاس بالالاردىڭ سەزىمىن ءتۇزۋ جولعا بەتتەتەتىن» دە، «جاس بۋىننىڭ جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان ءالسىز ويىن «جول مۇندالاپ»، جەتەگىنە الىپ وتىرعان» دا - بۇگىنگى باق، ونىڭ ىشىندە تەلەارنا دەسەك، قازىرگى قازاقستاندىق باق-تىڭ، ونىڭ ىشىندە تەلەارنالاردىڭ بەيشارا ءحالى جاھاندانۋ داۋىرىندە احاڭشا ايتساق: «حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، زارارىنا قارسى تۇرىپ، قارعاعا كوزىن شوقىتپاسقا تىرىسۋدان» گورى احاڭدار، الاش زيالىلارى جاڭعىرتقان سارا جول مەن «قازاق» ۇستانعان باعىت - «ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتى» يدەياسىنا قارسى ءجۇزۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟!
اكادەميك م.قوزىباەۆ: «قوعامتانۋ قىلىمدارى، سونىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن تاريح عىلىمى ءۇشىن تاريح شىندىعىن قالپىنا كەلتىرۋ - جاۋاپتى مىندەت، بىراق بۇل وتكەندى زەرتتەۋمەن عانا ورىندالا قويمايدى، ول بۇگىنگى بولمىستى دا زەرتتەۋدى، ەرتەڭگى ۇستانار باعىتتى دا ايقىنداۋدى قاجەت ەتەدى» - دەگەندەي، الاش ارىستارىنىڭ وتكەن تاريحتاعى ۇلى ىستەرىن ماداقتاي وتىرىپ، «بۇگىنگى بولمىسىمىزبەن» ودان ساباق الماساق وندا ول تاريحتان نە پايدا؟! الاشتىڭ نار تۇلعاسى ءا.بوكەيحاننىڭ: «تۇگەن دەگەن حان، پالەن دەگەن بي، باتىر وتكەن، ەرلىگى، ەڭبەگى كوپ دەپ ماقتانامىز. ولار سونداي بولسا، قازاق نەگە سورلى؟ ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز - اركىم تاريح ارقالاتقان جۇكتى بەلگىلى جەرگە اپارماي، سوڭىنداعىلارعا تاستاپ كەتەتىندىگى» - دەگەنى دە وسى ءسوزىمىزدى قۋاتتاسا كەرەك.

سوندىقتان دا بايتۇرسىننىڭ ۇلى احمەت اتامشا ايتسام: «ءبىزدىڭ مۇنان سوڭعى ايتاتىنىمىز: قازاقتىڭ باس ادامدارى! اۋەلى، سىزدەر اداسپاڭىزدار، اداسپاس ءۇشىن اقىلداسىپ، ويلانىپ، ىنتىماقپەن ءىس ەتىڭدەر»!  «جۇرتقا كەرەگىن بىلەتىندەر كوپ، ىستەيتىندەر از. بىلۋشىلەرىمىز بىلگەنىمەن قويماي، ىستەۋگە كىرىسسە ەكەن. بىلۋشىلەرىمىز ىستەۋشى بولسا، ولاردى كورىپ، وزگەلەر دە ىستەر ەدى. ءسويتىپ، كوسەمدەر كوبەيسە، ەرۋشىلەر دە كوبەيەر ەدى.»

وسىنداي الاش يدەياسى، الاش رۋحى بۇگىنگى وتاندىق باق-قا جۇعىپ، بويىنان تابىلىپ جاتسا قانەكي، ۇلت بولۋدىڭ، تاۋەلسىز قازاق ەلى اتانۋدىڭ ءوزى سول ەمەس پە؟! الاش ۇرپاعى!
ءسوزىمدى ۇلى بابام احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ولەڭىمەن قورىتسام:

جاقىن جەردەن جاۋ شىعىپ،
ماقۇل سوزدەن داۋ شىعىپ،
دۇشپان ۇستاپ قولىمنان،
يتتەر تىستەپ تونىمنان،
ماعان توسۋ بولعان شاق.
تۇتقىن بولىپ تارىعىپ،
جالعىز جاتىپ زارىعىپ،
اشۋ قىسىپ، ويدى الىپ،
وت جايىلىپ، بويدى الىپ،
دەرت جۇرەككە تولعان شاق.
قاتتى ايتتى دەپ كەكتەمەي،
سىيىنعاندى تەك دەمەي،
ون ەكى يمام اۋليە،
جيىرما سەگىز انبيە
قولدا وڭشەڭ ارۋاق!
Abai.kz