ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن قولىنا قالام ۇستاعان قاۋىم، مەيلى  جازۋشى، مەيلى جورنالشى، مەيلى تاريحشى، مەيلى فيلوسوف، مەيلى تەولوگ بولسىن ءجيى-ءجيى قاۋزاعان ماسەلەسى - ءدىن تاقىرىبى بولعاندىعى ايپاراداي انىق جايت. ءتىپتى، پۋبليتسيستيكادا ءدىن ماسەلەسى ەڭ باستى ساندىك تاقىرىپقا اينالدى دەسەك اسىرا ايتقاندىق ەمەس. بۇل بۋىرقانعان تىڭ تەندەنتسيا نەنى بىلدىرەتىن ەدى؟ البەتتە، پەرەناۋىز جازعىشتاردىڭ وقتىن-وقتىن ءدىن تاقىرىبىن كوتەرۋىنىڭ ءتۇرلى سكەپۋلياتيۆتى سەبەپتەرى بار بولعانىمەن، قالىڭ بۇقارا جەتپىس جىل بويى اتەيستىك ۆاكۋمدا وقشاۋ ءومىر ءسۇرىپ، رۋحاني قاجەتتىلىكتىڭ ەڭ باستى باستاۋ-بۇلاعى - ءدىني قۇندىلىققا كەنەزەسى كەۋىپ، قاتتى سۋساعان بولاتىن. وسى بوس قۋىستىڭ ورنىن تولتىرۋدا اركىم قاداري قالىنشە امال-ارەكەت جاساپ باقتى. ادەپكىدە، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردىڭ قايشىلىعىنان توتىعىپ، كەيىننەن قايتا تۇلەۋ ۇدەرىسىنە بەت العان وسى رۋحانيات مايدانىندا بۇلتتان شىققان كۇندەي جارق ەتىپ كوزگە تۇسكەن فيلوسوف-ءدىنتانۋشى دوساي كەنجەتاي بولدى دەسەم ءسىرا، قاتەلەسپەيتىن شىعارمىن. سونىمەن، دوساي كەنجەتاي قانداي قۇبىلىس يەسى؟

تۇلپاردىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى وزىنەن بۇرىن ەستىلەدى

ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن قولىنا قالام ۇستاعان قاۋىم، مەيلى  جازۋشى، مەيلى جورنالشى، مەيلى تاريحشى، مەيلى فيلوسوف، مەيلى تەولوگ بولسىن ءجيى-ءجيى قاۋزاعان ماسەلەسى - ءدىن تاقىرىبى بولعاندىعى ايپاراداي انىق جايت. ءتىپتى، پۋبليتسيستيكادا ءدىن ماسەلەسى ەڭ باستى ساندىك تاقىرىپقا اينالدى دەسەك اسىرا ايتقاندىق ەمەس. بۇل بۋىرقانعان تىڭ تەندەنتسيا نەنى بىلدىرەتىن ەدى؟ البەتتە، پەرەناۋىز جازعىشتاردىڭ وقتىن-وقتىن ءدىن تاقىرىبىن كوتەرۋىنىڭ ءتۇرلى سكەپۋلياتيۆتى سەبەپتەرى بار بولعانىمەن، قالىڭ بۇقارا جەتپىس جىل بويى اتەيستىك ۆاكۋمدا وقشاۋ ءومىر ءسۇرىپ، رۋحاني قاجەتتىلىكتىڭ ەڭ باستى باستاۋ-بۇلاعى - ءدىني قۇندىلىققا كەنەزەسى كەۋىپ، قاتتى سۋساعان بولاتىن. وسى بوس قۋىستىڭ ورنىن تولتىرۋدا اركىم قاداري قالىنشە امال-ارەكەت جاساپ باقتى. ادەپكىدە، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردىڭ قايشىلىعىنان توتىعىپ، كەيىننەن قايتا تۇلەۋ ۇدەرىسىنە بەت العان وسى رۋحانيات مايدانىندا بۇلتتان شىققان كۇندەي جارق ەتىپ كوزگە تۇسكەن فيلوسوف-ءدىنتانۋشى دوساي كەنجەتاي بولدى دەسەم ءسىرا، قاتەلەسپەيتىن شىعارمىن. سونىمەن، دوساي كەنجەتاي قانداي قۇبىلىس يەسى؟

تۇلپاردىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى وزىنەن بۇرىن ەستىلەدى

تۇلپاردىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى وزىنەن بۇرىن ەستىلەتىنى سەكىلدى وتانداستارى دوسەكەڭ سوناۋ انادولىدا جۇرگەن شاعىندا-اق ونىڭ دانالىققا قۇشتار العاداي تۋىندىلارىمەن العاش تانىسىپ ءبىلدى. ونىڭ ازىرەت سۇلتان بابامىزدىڭ حيكمەتتەرىن تالداعان عىلىمي تۋىندىلارى ءتۇبى ءبىر تۋىسقان تۇركيا رەسپۋبليكاسىندا وقىپ جۇرگەنىندە باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كورە باستادى. ءبىز دە دوسەكەڭدى انكارادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە قۇل قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ «ميرات-ۋل كۋلۋب (جۇرەكتىڭ ايناسى) اتتى تراكتاتىنىڭ تۇسىندىرمەسىن جاساپ، ارنايى كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارعاندا جاقىننان تانىپ بىلدىك.

ءالى ەسىمدە ەلىمىزدە وتكەن ءبىر عىلىمي قۇراپاتتا نامىق كەمال زەيبەك: «قازاق باۋىرلار سىزدەردىڭ كەلەشەكتەرىڭىز جارقىن. سەبەبى، بۇگىندە الاش اسپانىندا كۇندەي جارقىرايتىن جاس تۇلعا-كوسەمدەرىڭىز ءوسىپ-جەتىلۋدە. سونداي بولاشاق ءىرى تۇلعالاردىڭ قاتارىنا شاكىرتىم دوساي كەنجەتايدى جاتقىزار ەدىم. ول سياقتى جۇرەك ىلىمىنە، رۋحانياتقا جاڭا قىرىنان عىلىمي تالداۋ جاساي الاتىن ادام بۇگىندە تۇركيانىڭ وزىندە كەمدە-كەم. سىزدەرگە وسىنداي وعلاندارىڭىزدىڭ جەمىسىن كورۋدى جازسىن» دەپ جۇرەكجاردى لەبىزىن ءبىلدىرىپ ەدى. سودان بەرى دوسەكەڭدى جىعا تانىمايتىندارىمىز ونىڭ ءاربىر شىعارماسىن نازارىمىزدان تىس قالدىرماي وقيتىن بولدىق.

كەيىن دوسەكەڭمەن ارالاس-قۇرالاس بولا باستاعاننان بايقاعانىم ول وي شەشەندىگىنە اسا قاعىلەز، قانداي ءبىر پىكىر، قانداي ءبىر تۇجىرىم بولماسىن ءجىتى ءھام شاپشاڭ سارالاپ، قانداي مۇددە تۇرعىسىنان ايتىلعاندىعىن تەز اڭعاراتىن. سۋىرىپ سالما اقىن، ءدىلمار-شەشەندەرگە ءتان بۇل قاسيەت قايدان جۇققان دەۋشى ەدىم ىشىمنەن. سويتسەم، دوسەكەڭ جاس كۇنىندە اۋىل اراسىنداعى اقىندار ايتىسىندا باعىن سىناپ، نەبىر جيىنداردا جارىسوزگە شىعىپ، شەشەندىك ونەرگە ابدەن شىڭدالعان ەكەن. ودان قالسا، اكەسى ەرتە قايتىپ، ون بالالى وتباسىنىڭ ۇلكەنى بولعاندىقتان ارتىنان ەرگەن ءىنى-قارىنداستارىنا بوزبالا شاعىندا-اق باس بولعان كورىنەدى. ءتىپتى، ۇشقان ۇياسىنىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ ۇشىرۋ ءۇشىن ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەن ينستيتۋتىن 3 كۋرستا تاستاپ، ەلگە ورالۋعا ءماجبۇر بولىپتى. ايتسەدە، بويىنداعى تۋا-ءبىتتى وقۋ-بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق  ونىڭ تۇركىستاندا جاڭا اشىلعان قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ «ءدىنتانۋ» بولىمىنە وقۋ تۇسۋىنە تۇرتكى بولادى. العىر جىگىتتىڭ قارىمىن، ەلگەزەكتىگىن بايقاعان وقۋ ورداسىنىڭ باسشىلىعى دوسەكەڭە كەلە سالىسىمەن جاستار كوميتەتىنىڭ تىزگىنىن ۇستاتىپتى.

توقسانىنشى جىلداردىڭ جىلىمىعى كەزىندە تۇركىستاندا دا ۇلتتىق جاڭعىرۋ ۇدەرىستەرى ءجۇردى. وسى كەزدە دوساي كەنجەتاي جاستاردىڭ ءتۇرلى مادەني ءىس-شارالارىن ۇيىمداستىرىپ، جاس وسكىننىڭ  باعىت-باعدارىن ايقىنداۋدا وزىندىك ەلەۋلى ۇلەس قوستى. دوسەكەڭنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن وتكىزىلگەن جاستاردىڭ اقىندار ايتىسى، پوەزيا كەشتەرى، ءتۇرلى شىعارماشىلىق بايگەلەردىڭ ناتيجەسىندە بۇگىندە ەلە تانىمال اينۇر ابدىراسىلقىزى، اسقار دۇيسەنبى، مۇحيددين يساۇلى، الاۋ ادىلباەۆ، بەكارىس شويبەكوۆ، ءلاززات بايىربەكوۆا، المات التاي، بەكجان ەسەنبەكوۆ، بەكجىگىت بايماحانوۆ سەكىلدى قازاقتىڭ جاس ورەندەرى ءبۇر جارىپ، ءوسىپ شىقتى.

انكاراعا وقۋىن جالعاستىرۋعا بارعاندا دا تۇرىك قوعامىنىڭ ىعىنا جىعىلىپ، سولاي قاراي  ورەسىن تىكتەپ وسە باستاعان ۇل-قىزدارىمىزدىڭ باسىن قوسىپ، ۇلتتىق ءبىتىم-بولمىسىمىزدىڭ ايبىنىن اسىرۋ ماقساتىندا «وتاۋ» شىعارماشىلىق بىرلەستىگىن قۇرىپ، «جەلمايا» اتتى عىلىمي-تانىمدىق جۋرنال شىعارۋدى قولعا الادى. بۇل تۇركيادا وقىپ ءبىلىم الىپ جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ العاشقى بىرلەستىگى ءھام ىلكى جۋرنالى ەدى. ءوز كەزەگىندە بۇل انادولىداعى الاش بالاسىنىڭ رۋحاني ۇيىتقىسىنا اينالا الدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇركيادا وقىپ جاتقان قازاق جاستارى دوسەكەڭ نەگىزىن سالعان وسى سوراپپەن ءجۇرىپ، ءىلىم-بىلىممەن سۋسىنداۋدا.

سال-سەرىلىك ءداستۇردىڭ شىعۋ تەگىن ايقىندادى

دوساي كەنجەتايدىڭ «قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى» اتتى ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىسى قازاق فيلوسوفياسىنا سوڭعى جىلدارى قوسىلعان سۇبەلى ەڭبەك ەكەندىگى تالاسسىز شىندىق. عىلىمي ەڭبەكتەگى جۇرەكتىڭ قىلىن شەرتەر حاقيقي وي-تۇيىندەر ىمىرتتا قالعان جولاۋشىعا ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، جول سىلتەگەن بالاۋىز شامداي اسەر قالدىراتىنى انىق. مونوگرافياداعى عالىمنىڭ حيكمەتكە تولى ءۇنى، ونداعى تاريحي دەرەككوزدەرگە جاساعان بايلامى، تالداۋ مەتودولوگياسى، ويلاۋ جۇيەسى، رۋحاني قىرتىستار، تانىم قاباتتارىن جەكە-جەكە زەردەلەيتىن بولساق، اتان تۇيەگە جۇك بولارى ايداي اقيقات. ءبىز سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ويلاۋ فيلوسوفياسىنا قاتىستى تۇستارىنا عانا از-كەم توقتالۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

دوساي كەنجەتاي سوپىلىق لاباروتورياسىنا دەندەي ەنە وتىرىپ: «ياساۋي جولىنىڭ ادىستەمەلىك جۇيەسى «ساير-ي سۋلۋك» ارقىلى انىقتالادى. «سۋلۋك» دەپ - سوپىلىق پسيحوتەحنيكانى، ال، «ساير» دەپ - رۋحاني ساپارلاردى ايتادى قازاق مادەنيەتىندە بۇل ءادىس «سال-سەرىلىك» ءداستۇرى رەتىندە عيبرات، ناسيحات جانە سۇقبات نەگىزىندە قالىپتاسقان. ونى تاراتۋدىڭ تەرمەشىلىك، جىراۋلىق جالپى حالىقتىق ونەر اياسىندا دامىعان» (قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى. تۇركىستان 2004, 249 بەت) دەيدى تەرەڭ تولعانىپ.

ءوز باسىم زەرتتەۋشىنىڭ قازاق مادەنيەتى ءۇشىن توسىن بۇل وي-تۇجىرىمىمەن تانىسقاندا، ءبىراز كۇنگە دەيىن ەرەكشە تولعانىستا ءجۇردىم. راس، وسى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ سال-سەرىلىك ءداستۇرى تاقىرىبىنا قالام تارتقان كوپتەگەن ادەبيەتشىلەر مەن ونەرتانۋشىلار بولدى. بىراق، سال-سەرىلىك مادەنيەتتىڭ شىعۋ تەگىن ءدال انىقتاعان مىناداي تۇجىرىمدى ءالى كەزدەستىرمەگەن ەدىك. حاقيقاتتى تانىتار جۇرەك ءىلىمىنىڭ سوڭعى عاسىرلاردا سولعىن تارتۋىنان با، جوق الدە كەشەگى كەڭەستىك اتەيزمنىڭ اسەرىنەن بە، ءبىزدىڭ قوعام سال-سەرىلەردى دۇنيەنىڭ تەك وتكىنشى قىزىعىن مۇرات ەتۋشى بويىنا جەلىك كىرگەن ونەرپاز، ساياتشى، اتبەگى ت.ب ماماندىق يەلەرى رەتىندە باعالاپ كەلدى. ال، شىنتۋايتىندا سال-سەرىلىك ونەر سۇقباتتاسۋ ارقىلى حالىققا حاقتى تانىتاتىن تاماشا قۇرال بولاتىن. الايدا، ونىڭ سىرىن ماڭدايداعى كوزبەن ەمەس، جۇرەك كوزىمەن عانا كورۋگە مۇمكىندىگىمىز بار. ارينە، بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

ناعىندا، سۋلۋك يەسى اللا مەن ادام اراسىنداعى جەتپىس مىڭ پەردە-ماقامداردى (قوجا احمەت ياساۋي. ميرات-ۋل كۋلۋب) كەشىپ ءوتىپ بارىپ، حاقپەن قاۋىشقاننان سوڭ، سول حاقتى تانىتۋ ماقساتىندا حالىققا قاراي كەيىن قايتادى. سوپىلىق ىلىمدە بۇل ماقامدى «سايرۋ ان-ي اللاھ» دەپ اتايدى. رۋح ساياحاتشىسى بۇل كەيىنگى ساپارىندا حاقتىڭ قۇزىرىندا ءوزىن قالىڭ بۇقارانىڭ رۋحاني تاربيەسىنە جاۋاپتى سەزىنىپ، ۇلى جاراتۋشىنى ۇدايى زىكىر ەتە وتىرىپ، قاراباسىنان قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جوعارى قويىپ، حالىققا ءتۇرلى قاجەتتى ماماندىقتارمەن قىزمەت ەتەدى. بۇل حاقىندا بەلگىلى زەرتتەۋشى ن.نۇرتازينا سۋلۋك يەلەرى سوپى-عالىمدار، سوپى-پاتشالار، سوپى-ەمشىلەر، سوپى-شوپاندار، سوپى-تەولوگتار رەتىندە حالىقتىڭ يگىلىگىنە پيدا بولاتىنىن  اتاپ وتسە، د.كەنجەتاي شوپان اتا، زەڭگى بابا، ويسىل قارا، قامبار اتانى ءپىر تۇتقان سوپىلاردىڭ بولعانىن ايتا كەلىپ «جوعارىداعى سوپىلاردىڭ قازاق مادەنيەتىندە ءتورت تۇلىك مالدىڭ اتاسى رەتىندە تانىلۋىندا دا سوپىلىق دۇنيەتانىمنىڭ ىقپالى بار. مىسالى، سوپىلىقتا «احيلىك (باۋىرلاستىق)» ينستيتۋتى، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، «ماماندانعان سوپىلار بىرلەستىگى» بولعان. قازاق اراسىندا «ۇستا جانە دۇكەننىڭ كيەلىلىگى» قۇبىلىسى وسى بىرلەستىكتىڭ ءتول مادەنيەتىمىزدەگى ىزدەرىن كورسەتەدى» (قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى. تۇركىستان 2004, 23 بەت)  دەپ تۇيىندەيدى.

البەتتە، سال-سەرىلىك داستۇردە ءدىننىڭ، سوپىلىق ءىلىمنىڭ اتريبۋتتارىن بايقاعان زەرتتەۋشىلەر بۇرىندارى دا بولعان. مىسالى، ە.تۇرسىنوۆ: «سال، سەرىلەر تۆورچەستۆوسى مەن ءداستۇرىنىڭ تىعىز ىشكى بايلانىستىلىعىنا قاراعاندا، سەرىلەر - سال ءتيپىنىڭ نەگىزىندە وتكەن عاسىردا قالىپتاسقان ونەر يەلەرىنىڭ جاڭا ءتۇرى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى» دەي كەلە، «سەرى» ارابتىڭ «سەيىر» جانە ونىمەن تۇبىرلەس «سەرۋەن»، «سايران سالۋ» سوزەدىرەمەن بايلانىستىرادى (تۇرسىنوۆ ە.د. قازاق اۋىز ادەبيەتىن جاساۋشىلاردىڭ بايىرعى وكىلدەرى. 146-149 بەتتەر). ال، تۇرىك كۋلتۋرولوگى ا.ينان سال-سەرىلىك ءداستۇردىڭ قازاق مادەنيەتىندەگى ماڭىزىنا توقتالىپ: «...قازاقتار موڭعوليا، التاي ايماعىنان ەدىل (ۆولگا) جاعالاۋلارىنا، اۋعانستان مەن يران شەكاراسىنان توبىل-ەرتىس اڭعارىنا، پاميردەن ورال تاۋلارىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان كەڭ بايتاق كەڭىستىكتە ءومىر سۇرگەنىمەن ورتاق ءبىر تىلدە سويلەيدى. زاڭى مەن ادەت-عۇرپىندا ەشقانداي وزگەشەلىك جوق. مۇنداي جوعارى دارەجەدەگى بىرلىكتىڭ سەبەبى «سال-سەرى» دەپ اتالاتىن اقىن-جىراۋلارى مەن ونەرپاز - الىپ ەرەندەرىنىڭ بۇكىل قازاق دالاسىن تولاسسىز ارالاپ، رۋ-تايپالار اراسىندا جۇرگىزگەن عيبراتتىق-ناسيحات داستۇرلەرىنەن بولسا كەرەك» (Hassan U. Turk Uzerine Incemeler. 152 s) دەپ تاماشا وي-قورىتىندى جاسايدى. سونىمەن بىرگە، بەلگىلى زەرتتەۋشى ن.نۇرتازينا اسانقايعى، بۇقار جىراۋ، اقان سەرى، اباي، شاكارىم سياقتى تۇلعالاردى ۇلتتىق سوپى-جۇرەكتانۋشىلار رەتىندە (ن.نۇرتازينا. سوپىلىق. قازاق ادەبيەتى. 2000 ج) باعالاسا، ت،ەڭسەگەنۇلى سايرۋ-سۋلۋك ءىلىمىنىڭ سىر بويىنداعى مۇراگەرلەرى رەتىندە بۇداباي قابىلۇلى، ەشنياز سال، كەتە ءجۇسىپ، شوراياقتىڭ ومارى، تۇرمۇحانبەت ىزتىلەۋۇلى، قۇلان الدابەرگەنۇلى جانە ت.ب. اقىن-جىراۋلاردى (ت،ەڭسەگەنۇلى، قۇران تەكتەس اسىل مۇرا. اقيقات. 1996 ج) اتاپ وتەدى.

دەگەنمەن، بەلگىلى فيلوسوف ع.ەسىمنىڭ سوپىلىقتاعى «ساير-ي سۋلۋك» ءۇردىسىنىڭ كەيىنگى عاسىرلاردا وزگەرىسكە ۇشىراپ، عاشىقتىق سەزىم جاببار حاققا ەمەس، جاراتىلىستاعى سۇلۋلىققا باعىشتالا باستاعانىن (ع.ەسىم. حاكىم اباي. 1995) ەسكەرتكەن وي-تۇجىرىمىنىڭ شىندىعى بار ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. راس، كەيىنگى داۋىردە سال-سەرىلەرىمىز جىر-ماقامدارىن ءدۇلدۇل ارعىماق، جۇيرىك تازى، قىران قۇسقا، سۇلۋدى قۇشۋعا ارناپ، جۇرەك قۇشتارلىعىن قۇمارلىققا اۋىستىرىپ الدى. ءسويتىپ، ار ءىلىمىنىڭ جوقتاۋشىلارى جۇرىسىنەن جاڭىلىپ، اقيقاتتان اجىراپ، رۋح نۇكتەسىنەن الشاقتاي ءتۇستى. مۇنىڭ ناتيجەسىندە حالىق تا ءۇپ ەتكەن سەزىمگە بويىن بيلەتىپ، دۇنيەنىڭ وتكىنشى قىزىعىنا الدانا باستادى. بىرتە-بىرتە سەنتيمەنتاليزم دەرتى وي-سانامىزدى مەڭدەپ، قوعام وسى ىندەتتىڭ شىلاۋىنان شىعا الماي، ءوز ىشىنەن ءىرىپ-ءشىري باستادى.  ايتسەدە، د.كەنجەتايدىڭ  «سال-سەرىلىك» ءداستۇردىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى جاساعان عىلىمي كونتسەپتسياسى (قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى. تۇركىستان 2004, 249 بەت) بۇگىنگى كۇنگى ونەر يەلەرىنە وي سالۋعا ءتيىستى دەپ ويلايمىن. ياعني، سال-سەرىلىك ءداستۇردىڭ بۇگىنگى ميراسقورلارى ءاۋ-باستاعى حاقتى تانىتۋ مۇراتىنا ورالىپ، جۇرەك ءىلىمىن قاۋزاۋدى قايتا تۇلەتۋى كەرەك.

ار ءىلىمىنىڭ كوشباسشىلارى اۋاداي قاجەت

دوساي كەنجەتاي ار ءىلىمىنىڭ كوسەمدەرى قوعامنىڭ رۋحاني دامۋى ءۇشىن اۋاداي قاجەت ەكەندىگى تۋرالى: «قوعام ءومىرىن رۋحاني-مورالدىك قۇندىلىقتار رەتتەپ وتىرادى. نەگىزىنەن، ادامنىڭ ار تۇزەۋ ماسەلەسى سوپىلىق دۇنيەتانىمنىڭ مۇراتىنان، سوپىلاردىڭ قوعامداعى الاتىن ورنىنان تۋىندايدى. سوپىلاردىڭ نەگىزگى ماقساتى - احلاق. ءدىننىڭ ىشكى مانىمەن يماندىلىق، ار ماسەلەسىمەن اينالىساتىن سوپىلار قوعامنىڭ ازعىندانۋىنا قارسى كۇرەسەتىن، ار تازالىعىنا شاقىراتىن جول كورسەتۋشى ۇستازدار» (قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى. تۇركىستان 2004, 229 بەت) دەپ ءدال باعامدايدى.

رۋحاني قۇندىلىقتارسىز قوعامنىڭ تۇل ەكەنىن ەسكەرسەك، ار ءىلىمىنىڭ ۇستازدارىنسىز دا پاراساتتى ورتانىڭ قالىپتاسۋى استە مۇمكىن ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ولاي بولسا، ادامزات ءداۋىرىنىڭ قاي كەزەڭى بولماسىن مورالدىك قۇندىلىقتارعا دەگەن قاجەتتىلىك، رۋح كوشباسشىلارىنا دەگەن زارۋلىك، رۋحانيات تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا ارتپاسا كەمىمەك ەمەس. ال، ار ءىلىمىنىڭ جوقتاۋشىلارىنىڭ قوعامدىق ورنى مەن ءرولىن دانىشپان سوپى ءابۋ باكر ۋارراق: «قوعامداعى كوسەمدەر ءدىن باسىلارى (ۋلاما), ەل بيلەۋشىلەر (ۋمارا) جانە سوپى-دانالار (فۋقارا) بولىپ ءۇش توپقا بولىنگەن. ۋلاما جولدان ازسا، ءدىن كەتەر. ۋمارا ازسا، قوعام بۇزىلار، فۋقارا ازسا، احلاق كەتەر. ۋلامانى ازدىراتىن - اشكوزدىك، ۋمارانى ازدىراتىن - ادىلەتسىزدىك، فۋقارانى ازدىراتىن - رياكەرلىك. ەل بيلەۋشىلەر ءدىن باسىلارىنا قۇلاق اسپاي ادىلەتسىزدىك جايلاپ، قوعام بۇزىلسا، ءدىن باسىلار ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ ايتقانىنا ەرىپ، اقيقاتتان تايسا، سۋفيلەر دە رياكەرلىك جاساسا، قوعام ءشىريدى» دەپ اششى شىندىقتى تولىمدى كەسكىندەيدى.

كوشپەلى داۋىردە بۇل رۋحاني قىزمەتتى ابىز-بيلەرىمىز، قوجا-مولدالارىمىز بەن اقىن-جىراۋلارىمىز اتقارسا، كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە ادەبي قاۋىم جانە ونەر يەلەرى رۋحانياتتىڭ ورنىن تولتىرىپ كەلدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى قوعامنىڭ قال-احۋالىن بۇل پاراديگمامەن ءبىزدىڭ تارازىلاپ كورەتىن بولساق،  ءبىز دە رۋحاني تىرەكتەردىڭ جوق ەكەندىگىن نەمەسە دارمەنسىز كۇي كەشىپ وتىرعانىن اڭعارمىز. وسى ماسەلەنى تەرەڭ سەزىنگەن د.كەنجەتاي بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن ق.ا.ياساۋي يماندى ادامدار جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان قاشىرۋمەن (امري بيل مارۋف، ناحي انيل مۋنكار) تولتىرۋعا بولادى دەپ ناسيحاتتاعانىن بايانداي كەلىپ: «بۇگىندە بىرەۋ جاماندىق جاساپ جاتسا نارازىلىق تۇگىل، كورمەگەنسىپ وتە بەرەمىز. مۇنى ءوزىڭىز ياساۋي كورسەتكەن يماندىلىق پەن ادامدىق ولشەمدەرىنە سالىپ، تارازىلاي بەرىڭىز. بۇدان تۇيگەنىمىز، ادام يمان ارقىلى عانا جۇيەلى، تۇراقتى قوعام قۇرا الادى ەكەن. يماندى ادام ناشار قوعامدىق جۇيەنى دە ىسكە قوسا الادى. ال، دامىعان قوعامىق جۇيە يمانسىز ادامدى ىسكە قوسا المايدى. يماندىلىق ادامعا كەمەلدەنۋگە مۇقتاج بولمىس ەكەندىگىن ەسكەرتىپ، ۇدايى ىزدەنىس پەن تالاپتانۋعا ۇندەسە، كۇپىرلىك ادامنىڭ وزىنە ءوزىن دانا ساناتىپ، ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى كوزىن شىندىقتاردى كورمەستەي قىلىپ، كورە ەتەدى. يماندىلىق - ماحاباتقا، ال كۇپىرلىك - ازعىندىققا باستايدى...» (قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى. تۇركىستان 2004, 233 بەت) دەپ رۋحاني ىلگەرلەۋگە بەت بۇرۋ ءۇشىن يماندى ينديۆيدتەردى تاربيەلەۋ كەرەكتىگىن العا تارتادى. زادىندا، ق.ا.ياساۋي بابامىز يماندى ادامدار تاربيەلەنىپ شىعۋى ءۇشىن حاق جولعا جەتەلەيتىن ءتورت قاعيدانىڭ ءبىرى رەتىندە ۇستاز بەن مەكتەپكە (ماكان) دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ بار ەكەنىن ء(ال-حازيني. جاۋاحيرۋل-اۆرار بين امۋاجيل بيحار) ەسكەرتەدى. دەمەك، الاش بالاسىنا ار-ۇياتتى ۇلىقتاعان «التىن عاسىرعا» يەك ارتۋ ءۇشىن ار تۇزەيتىن كوشباسشىلارى بار ۇلتتىق مەكتەپ قالىپتاستىرۋى شارت. ال، د.كەنجەتايدىڭ جوعارىداعى «يماندى ادام» وي-تۇجىرىمى وسى مەكتەپتىڭ مازمۇنى بولا الاتىنى حاق.

ءتۇيىن

ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان دانالىق جوقتاۋشىسىنىڭ تاڭىرلىك ءدىن مەن يسلام ءدىنىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس، فارابي شىعارماسىنداعى ادام ماسەلەسى، ج.بالاسۇعان مەن م.قاشقاريدىڭ ءدىني ۇستانىمدارى، ا.يۇگىنەكيدىڭ ءدىني-ەتيكالىق كوزقاراستارىن، ق.ا.ياساۋي مەن قورقىت اتا، اسانقايعى، اباي، شاكارىمدەردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى حاقىنداعى عىلىمي تىڭ تالداۋلارىن ءسوز ەتەتىن بولساق، ءوز الدىنا بولەك-بولەك سونى اڭگىمەنىڭ ارقاۋى بولاتىنى انىق. د.كەنجەتايدىڭ قوعامدىق قىزمەتى، مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن رەتتەۋ، سونداي-اق، بۇگىنگى ۋاقىت وتىندەگى مەملەكەت جانە قوعام  تۋرالى وي-تۇجىرىمدارى دا  گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ جەكە-جەكە بيىك شىڭى بولا الاتىنى ءسوزسىز. قايبىر جىلى (2011جىلى) ەلباسىمىز تۇركىستانعا بارعان ساپارىندا دوسەكەڭمەن سۇقباتتاسىپ، جاس فيلوسوفتىڭ قۇنارلى ويدىڭ كەنىشى ەكەنىن مويىنداعان كورىنەدى. ياعني، د.كەنجەتايدىڭ قازاق فيلوسوفياسىنىڭ سىرلى قاباتتارىن اشىپ كورسەتكەن حيكمەت يەسى ەكەندىگى ءشۇباسىز شىندىق.

Abai.kz