اقش-تاعى لوۋرەنس ليۆەرمور ۇلتتىق زەرتحاناسىنىڭ (Lawrence Livermore National Laboratory) عالىمدارى ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن جوبانى - «جاساندى كۇندى» ىسكە قوستى.

“جاساندى كۇن” دەگەنىمىز – ۇلكەن يادرولىق رەاكتور، ياعني اتوم يادروسىنان ەنەرگيا الۋ بولىپ سانالادى.  اتومنىڭ يادروسىنداعى رەاكتسيادان ەنەرگيا الۋ سوڭعى 50 جىلدان بەرى قولدانىلىپ كەلەدى. بىراق ول ۋران اتوم يادروسىنىڭ ىدىراپ باسقا كىشى اتومدارعا اينالۋ بارىسىندا شىققان ەنەرگياعا نەگىزدەلگەن. ەڭ باستاپقىدا، اتوم ەنەرگياسىن قارۋ رەتىندە قولداندى، ياعني اتوم بومبالارى جاسالدى. كەيىن ەنەرگەتيكالىق ماقساتقا دا قولدانۋعا بولاتىنىن ءبىلىپ، اەس-تەر سالا باستادى. بىراق بۇل وتە قاۋىپتى سانالدى. مىسالى، چەرنوبل مەن جاپونياداعى اەس جارىلىپ، ۇلكەن زارداپتارعا الىپ كەلدى.

سوندىقتان عالىمدار يادرولىق ىدىراۋ ەمەس، يادرولىق بىرىگۋ رەاكتسياسىنان شىعاتىن ەنەرگياعا قاتتى قىزىققان. ونداي قۇبىلىس تەك كۇندە عانا بولادى. كۇننىڭ ىشىندەگى سۋتەك يزوتوبى (پروتي مەن تريتي) بىرىگىپ، گەلي اتومىن تۇزەدى. ولاردىڭ اتومدارى بىرىگۋ بارىسىندا وتە جويقىن ەنەرگيا بولەدى. كۇندە بۇل پروتسەسستىڭ ورىندالۋى قيىن ەمەس. ويتكەنى كۇننىڭ ماسساسى دا، تارتۋ كۇشى دە جەردەن الدەقايدا ۇلكەن. سوندىقتان رەاكتسيا وڭاي جۇرەدى. ال جەردە پروتسەسس، ياعني سۋتەك يزوتوپتارى قالىپتى جاعدايدا وزدىگىنەن بىرىكپەيدى. سوندىقتان رەاكتسيانى جۇرگىزۋ ءۇشىن 250 ملن ℃ تەمپەراتۋرا بولاتىن ورتا جاساۋ كەرەك. سوندا بار بولعانى 4 ملن ℃ تەمپەراتۋراعا دەيىن قول جەتكىزۋگە بولادى. ياعني كىرىستەن شىعىس كوپ. سوندىقتان عالىمدار تومەن تەمپەراتۋرا ارقىلى رەاكتسيانى جۇرگىزۋدىڭ جولىن ىزدەۋمەن كەلدى. بۇل تەحنولوگيانى ىسكە اسىرعان ەل – الەمنىڭ قوجاسى بولادى. سەبەبى ءومىر بويى ەنەرگيا ءۇشىن مۇناي مەن گازعا كۇنى قارامايدى.

ادامزاتقا ارمان بولعان، ادامزات تاريحىنداعى وسى ءبىر ايگىلى جوبانى جوعارىداعى اتالعان اقش-تاعى لوۋرەنس ليۆەرمور ۇلتتىق زەرتحاناسىنىڭ عالىمدارى ءساتتى جاسادىق دەپ 2022 جىلى 13 جەلتوقسان، ساعات 10:00 دە رەسمي تۇردە جاريالادى.

ولاردىڭ ايتۋى بويىنشا اقش عالىمدارى لازەر تەحنيكاسىن قولدانىپ 2.05 مەگاجوۋل ەنەرگيا جۇمساۋ ارقىلى 3.15 مەگاجوۋل ەنەرگيا العان، ياعني، جۇمسالعان ەنەرگيادان 50% كوپ ەنەرگيا العان. بۇنداي جەتىستىك ادامزات تاريحىندا ءالى كۇنگە دەيىن بولعان ەمەس. بۇل ەنەرگيانى الۋداعى  شيكىزات كوزى – ءجاي عانا سۋ بولماق. جەر شارىنىڭ  جارتىسىنان كوبى سۋ ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ءارى ءتيىمدى، ءارى وتە تازا ەنەرگيا كوزى بولماق. ەگەر رەاكتورلار جارىلسا ۋران قولداناتىن اەس سياقتى ۋلى زاتتار تارامايدى. قىسقاسى ادامزات قولىمەن جاسالعان العاشقى «كۇن» پايدا بولايىن دەپ تۇر.

Abai.kz