1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارى جونىندەگى وقىرمانداردىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىرىلعان بۇل دەرەكتى حيكايات سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا قولجازبا تۇرىندە بولعان ەدى. سول كەزدە تىڭ كوزبەن ايقىن كورىلگەن، بىراق، ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانباعان جانە جىل وتكەن سايىن كومەسكىلەنىپ، ۇمىتىلا باستاعان وقيعالاردى وقىرماندارعا نەعۇرلىم العاشقى كۇيىندە جەتكىزۋ، وڭ نەمەسە تەرىس ارەكەتتەرگە قاتىسى بولعان لاۋازىم ادامدارىنىڭ كىم ەكەنىن كورسەتۋ، ءسويتىپ، ەلىمىزدىڭ تاريحىندا بۇل وقيعا جونىندە شىندىقتى قالتىرۋعا تىرىسۋ – مەنىڭ ماقساتىم. اششى شىندىقتى سول كۇيىندە بۇركەمەلەمەي ايتۋ كەيبىرەۋلەرگە ۇناماۋى دا مۇمكىن. بىراق، كوڭىلگە قاراپ، اقيقاتتان اۋىتقۋ تاريحتى بۇرمالاۋمەن بىردەي بولار ەدى. 

الماتىداعى جانە رەسپۋبليكانىڭ بىرقاتار قالالارىنداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى – جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ىشىندەگى ەرەكشە ەستە قالاتىن كەزەڭ. ول جارق ەتىپ وتە شىقسا دا، قازاق ۇلتى تاريحىندا بۇتىندەي ءبىر قۇبىلىس بولىپ قالدى. اتاقتى جەلتوقساندىقتارمەن زامانداس بولعانىمدى مەن ءوز ءومىرىمنىڭ ەڭ جارقىن ءساتى دەپ سانايمىن.

سول جىلى مەن «قازاقستان» كىتاپ باسپاسىندا رەداكتور ەدىم. دەربەس زەينەتكەرلىككە شىققان كەزىم بولاتىن. ورتالىق الاڭداعى كىتاپ دۇكەنىندە ءجيى بولىپ تۇردىم. 17 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭگى ساعات توعىزدىڭ كەزىندە «جالىن» دۇكەنىنە كەلگەنىمدە، الاڭدا توپ-توپ بولىپ جۇرگەن كوپتەگەن جاستاردى كوردىم. ولار ورتالىق تريبۋنا الدىنان سالتاناتپەن ءوتىپ جاتتى. قولدارىندا لەنيننىڭ پورترەتى، 5-6 پلاكات، ۇراندار بار. مەن جۋرناليستىك ادەتپەن ولاردىڭ مازمۇنىن بىلگىم كەلىپ، ادەيى بارلىعىن كورىپ، وقىپ شىعۋعا تىرىستىم. ۇرانداردا بىلاي دەپ جازىلعان: «ءاربىر حالىقتىڭ ءوز كوسەمى بولسىن»، «ءبىز كۇشپەن ەمەس، ءوز ەركىمىزبەن قوسىلعىمىز كەلەدى»، «ەشبىر ۇلتقا ارتىقشىلىق بەرىلمەسىن»، «قازاقستان جاساسىن»، «ءبىرىنشى حاتشى ورىس ەمەس، قازاق بولسىن».

ساعات وننىڭ كەزىندە كىتاپ دۇكەنىنەن شىقسام، الاڭدا سۋ ءشاشىپ جۇرگەن ەكى-ءۇش ماشينانى كوردىم. سۋىق سۋ ءشاشىپ جەلتوقساننىڭ ايازىندا جاستاردى مالشىندىرىپ جاتقانىن كورگەندە، بۇل ءجاي «مەرەكە» ەمەس، قايداعى ءبىر سۇرقيا ۋاقيعا ەكەنىن سەزدىم. سول مينۋتتا مەنىڭ قاسىمدا جابايحان ابديلدين دە تۇردى. ول الاڭداعى كورىنىسكە ۇرەيلەنىپ، تىنىشسىزدانىپ، سۋعا مالشىنعان بالالاردى اياپ، نە نارسە ەكەنىن تەز بىلگىسى كەلۋگە اسىققانداي، جەدەل باسىپ كەتىپ قالدى. مەن سول الاڭعا قاراپ تۇرا بەرىپپىن. وسى كەزدەن باستاپ، وقيعانىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، باقىلاۋعا كىرىستىم.

ءورت سوندىرەتىن ماشينالاردىڭ وقپاندارىنان اتىلعان سۋدان قاشقان جاستار ءبارىبىر، تاراپ كەتپەي، الاڭنىڭ فۋرمانوۆ كوشەسى جاعىنا جينالدى. سودان اباي داڭعىلىنىڭ بويىمەن ءجۇرىپ، لەنين داڭعىلىمەن تومەن ءتۇسىپ، سوۆەت كوشەسىنە دەيىن بارىپ، اباي اتىنداعى پەدينستيتۋتتىڭ الدىنا بارىپ توقتادى. وسى ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتتەرى قوسىلدى. كازپي-دىڭ رەكتورى شىعىپ، بۇدان ءارى قاراي ەشقايدا بارماۋعا، ءۇيدى-ۇيلەرىنە تاراۋعا شاقىردى. بىراق، ستۋدەنتتەر ەشكىمدى تىڭدايتىنداي جاعدايدا ەمەس ءدى.

وسىدان كەيىن كولوننانىڭ قاتارى كوبەيىپ، سوۆەت كوشەسىنەن ك.ماركس كوشەسىنە دەيىن بارىپ، ودان تومەن ءتۇسىپ، گوركي كوشەسىنىڭ بويىمەن سەيفۋللين داڭعىلىنا كەلىپ، گوگول كوشەسىنىڭ بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، الماتىنىڭ قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ جاتاقحاناسىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. كولونناعا كوپتەگەن ستۋدەنت قىزدار قوسىلدى.

قىزدارمەن امانداسىپ-شۋلاسىپ، كولوننا كوسموناۆتار كوشەسىنىڭ بويىمەن كوتەرىلىپ، ساتپاەۆ كوشەسىنە دەيىن بارىپ، ساعات ەكىنىڭ شاماسىندا برەجنەۆ اتىنداعى ورتالىق الاڭعا قايتىپ ورالدى. تاڭەرتەڭ ماشينامەن سۋ شاشقاندا شاماسى 300-دەي جاستار بولسا، ەندى ونىڭ سانى 2000-نان استى دەۋگە بولادى.

ح ح ح

قولعا قالام الىپ، وسى وقيعا جونىندە جازۋعا سەبەپ بولعان 1989 جىلى 16 قاراشا كۇنى «يزۆەستيا» گازەتىندە جاريالانعان «وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ جوعارعى سوۆەتتەرىنىڭ سەسسيالارىندا» دەگەن كىشكەنتاي حابار بولدى.

وندا سول جەلتوقسان وقيعالارىن تەكسەرۋ جونىندە الماتىدا قۇرىلعان ارنايى كوميسسيا اتىنان سسرو حالىق دەپۋتاتى مۇحتار شاحانوۆ حابارلاما جاساعانى، وعان قارسى ي.ەدىلباەۆ، ب.يساەۆ، ع.ەلەمەسوۆ، ۆ.انۋفريەۆ جانە باسقالار سويلەپ، كوميسسيانىڭ تۇجىرىمدارى «بىرجاقتى»، «نەگىزسىز»، «زياندى» دەگەندەرى ايتىلعان.

ارينە، اركىمنىڭ ءوز پىكىرىن ايتۋعا حاقى بار. بىراق، قايتكەن كۇندە دە شىندىققا جۇگىنۋى كەرەك. وسى تۇرعىدان قاراعاندا جوعارىدا بەرىلگەن باعالاردىڭ ءوزى بىرجاقتى ەكەنىن ءجاي عانا ايتىپ قويماي، ونى دالەلدەۋ كەرەك بولدى. «يزۆەستيادا» ايتىلعان باعانىڭ ءوزى بىرجاقتى، كورىنە دۇرىس ەمەس ەكەنى ماعان بەسەنەدەن بەلگىلى ەدى. گازەت ميلليونداعان وقىرماندار الدىندا مۇحتارعا جالا جاۋىپ، ونىڭ ءوز باسى جونىندە تەرىس پىكىر تاراتىپ وتىرعانىن سول وقيعانى باسىنان اياعىنا دەيىن بىلەتىن، ونى تەكسەرۋگە قاتىسقان مەن ايتپاسام كىم ايتادى دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. قولىما قالام الۋىما باستى سەبەپ وسى ەدى.

تاعى ءبىر سەبەپ مىنانداي. ءبىزدىڭ ءباسپاسوزىمىز كوپشىلىك جاعدايدا وقيعانىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ جاتاتىنى بىلاي تۇرسىن، بۇكىل حالىققا جالا جاۋىپ، سول كۇندەرى قارا بوياۋدى اياماي قۇيىپ جاتتى. جەلتوقسان كۇندەرى كەيبىر جۋرناليستەر گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە قازاق جاستارىن قارالاۋ ءۇشىن شىعارماشىلىق جارىسقا ءتۇسىپ، كوپتەگەن وداعاي سوزدەردى ىسكە قوستى. ءباسپاسوز بەتىندە «ۇلتشىلدىق» دەگەن اتىشۋلى ساياسي كىنادان باسقا، پاراقورلىق، دۇنيەقوڭىزدىق، ماسكۇنەمدىك، جەرلەستىك، بەيباستاقتىق، ارامتاماقتىق، ەكىجۇزدىلىك، ىرىكوڭىلدىلىك، مىلجىڭدىق، مانساپقورلىق، ازعىندىق، ارسىزدىق دەگەن سياقتى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرۋ ءۇشىن ايتىلعان ماسقارا سوزدەر قاپتاپ كەتتى. مۇنىڭ كوبىن ورتالىق پارتيا كوميتەتىندە وتىرعان ا.ا.ۋستينوۆ پەن «كاز.پراۆدانىڭ» رەداكتورى ف.يگناتوۆ ويلاپ تاۋىپ، ءاربىر ماقالاعا قولدانىپ، قازاق جاستارىنىڭ موينىنا تاڭبا قىلىپ ءىلىپ وتىردى.

مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى سول كەزدە ىزاڭدى كەلتىرگەن. تەك ىشتەن ىزا كەرنەپ، كۇرەسەرگە دارمەن جوق دەگەندەردىڭ ءبىرى مەن ءوزىم بولعان ەدىم. كورگەن-بىلگەنىمدى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، ءبىر كەزدە مۇمكىن ايتارمىن دەگەن وي دا مەندە بولعان ەدى.

بىراق، سول وكتەمدىك-اكىمشىلىك ءداۋىردىڭ جالىنى اسپانعا شىعىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە دە شىندىقتى كۇبىرلەمەي اشىق ايتقان ادىلدىككە جاق بولعان ازاماتتار بولدى. كۇللى ءباسپاسوز، مادەنيەت پەن ونەردىڭ كوپتەگەن قايراتكەرلەرى وكتەم اكىمدەردىڭ بەدەلىنە سىيىنىپ، جەلتوقسان وقيعاسىن وزبىر «ۇلتشىلدىقتىڭ» كورىنىسى دەپ جاتقاندا، جوق، ولاي ەمەس، شىندىق باسقادا دەپ قارسى شىعۋ ىلۋدە بىرەۋدىڭ اق قولىنان كەلدى. قازاق جاستارىنىڭ ونداي سۋىرىلىپ شىققان جانكۇيەرلەرى ەڭ الدىمەن سەرىك ابدراحمانوۆ پەن ميحايل (كاكىم) ەسەناليەۆ بولعانىن سول كەزدە بارلىعىمىز كوردىك. بۇل قاندى وقيعاعا ولار سول كەزدە-اق ءوز باعاسىن بەرىپ، جوعارىداعى اكىمدەرگە قاراما-قارسى ءوز پىكىرلەرىن ايتىپ، دالەلدەگەن. ادىلەتسىزدىكتى تۇيرەپ جازۋعا وتكىر قالامىن قايراعان جۋرناليستەر كوممۋنار تابەەۆتىڭ، تۇرسىن جۇرتپاەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن ۇمىتۋعا بولمايدى. وكتەمدىكتىڭ تاسى ورگە قاراي دومالاپ تۇرعان كەزدە، وعان كەرەعار وتكىر ماتەريالدار باسىپ، ءوز پوزيتسياسىن ايقىن ۇستاعان «قازاق ادەبيەتى» جۋرناليستەرىنىڭ شاراپاتتى ىستەرى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە.

دەگەنمەن، ولاردىڭ ايتقاندارىنان وكىمەت جاعى ەشقانداي قورىتىندى شىعارعان جوق. شىبىن شاققانداي دا كورمەدى. ولار ءوز نانىمىنا ەشكىمدى ىيلاندىرىپ، سوڭدارىنان ەرىتە المادى. جەكەلەگەن ىزالانۋشى بولىپ قالا بەردى. ونىڭ ۇستىنە، ولاردىڭ وزدەرى دە كەيبىر ماسەلەلەردە وسالدىق ءبىلدىرىپ وتىردى. «ۇلتشىل» دەگەن جامان اتقا قالۋدان سەسكەنىپ اقىن جۇبان مولداعاليەۆ «جاستار ءۇشىن جان بەرۋگە دايىنمىن» دەسە دە، سول كەزدەگى باسىم يدەولوگيا – «ينتەرناتسيوناليزم» شەڭبەرىنەن شىعا الماي، ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسىپ، ول «سوراقىلىقتى» قۇرتۋ كەرەك دەگەندى ايتتى. ءسۇيتىپ، سايىپ كەلگەندە، ول «ۇلتشىلداردى» قۋعىنداۋدىڭ قاجەتتىگىن نەگىزدەگەندەي بولدى. «وتكىر» جۋرناليستەردىڭ وزدەرى ادىلەتسىزدىك جونىندە جالپى جازسا دا، كىنالى ادامداردى كەيىنگى شاحانوۆتىق كەزدەگىدەي اشىق ايتۋدان، وكتەمدىككە تۋرا قارسى شىعۋدان ءالى الىس جاتىر ەدى.

وسى سياقتى تولىپ جاتقان دايەكسىزدىكتەر مەن جالتاقتىقتى تەك مۇحتار شاحاوۆ قانا جەڭىپ شىعا الدى. ول كوتەرىلىسكە شىققان قازاق جاستارىنىڭ، بۇكىل ۇلت نامىسىنىڭ قورعاۋشىسى ەسەبىندە كۋلميناتسيالىق نۇكتەگە كوتەرىلىپ، تاريح ساحناسىنا ءوڭىرىن ايقىرا اشىپ، جارقىراي شىقتى.

جاستارعا جاق بولعانداردىڭ كوبى وقيعانى تەكسەرۋدىڭ كەيبىر كەزەڭدەرىندە ءتيىپ-قاشپا كورىنىپ قالىپ، «مەن دە كوشتى سۇيرەگەنمىن» دەگەندەي، سونىڭ كولەڭكەسىندە از ۋاقىت ەرىپ ءجۇرىپ، كگب تۇسىنان قاۋىپ تونگەن كەزدە جوعالىپ كەتىپ وتىردى. اۋىر جۇكتىڭ قامىتىن موينىنا كيىپ، تار جول-تايعاقتا سۇيرەتىپ العا اپارعان مۇحتار شاحانوۆ عانا بولدى. ءوز باسىنا تۇسكەن قاۋىپ-قاتەرگە قاراماستان، ول وكتەمدىك رەجيمگە بەتپە-بەت قارسى شىعىپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن اشىق ايتتى. مىنە، ەندى قاراڭدار دەپ، ءىستى ءادىل سوتتىڭ الدىنا دەيىن اپاردى. بۇل جونىندە جەكە اڭگىمە الدا.

ادامزات تاريحىندا كوپ ۋاقيعالار ءوز كەزىندە ءتيىستى باعاسىن الا الماي، اقيقاتتىق باعاسىن ءتىپتى بىرنەشە عاسىردان كەيىن الىپ جاتقان فاكتىلەر از ەمەس. ولاردىڭ وڭى تەرىس، تەرىسى وڭ بولىپ سانالىپ، اقيقات بۇرمالانىپ كەلگەن ءجايلار بولعان. جەلتوقسان وقيعاسى دا سونىڭ كەرىن قۇشا جازدادى. ەگەردە ول جونىندەگى ءۇزىلدى-كەسىلدى باعا سول كەزدەگى جوعارعى وكىمەتتىڭ شەشىمىنە سايكەس بەرىلىپ، تاريحتا قالسا، جەلتوقسان وقيعاسى كەيىنگى ۇرپاقتارعا قازاق تاريحىنداعى «قارابەت ۇلتشىلدىقتىڭ» كورىنىسى رەتىندە جەتكەن بولار ەدى. بىراق، ول ءوزىنىڭ ءادىل باعاسىن كەزىندە الدى. قازاق حالقىنىڭ اراسىنان مۇحتار شاحانوۆتاي ۇل تابىلىپ، ول بيلەۋشى توپتار اراسىندا بەرىك قالىپتاسقان تەرىس پىكىرگە جالعىز ءوزى قارسى شىقتى. بۇل اقىل مەن باتىلدىقتان تۋعان «ەسسىزدىك» ەدى. جەلتوقسان ۇلتشىلدىقتىڭ كورىنىسى ەمەس، كەرىسىنشە، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى، نامىسى ەكەنىن دالەلدەدى. سول كەزدەگى جوعارعى وكىمەتتىڭ ءوزى كەيىن وسىنداي شەشىم قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. ماسقارا بولىپ، اشكەرەلەنگەن وكىمەت ءوزىنىڭ العاشقى قابىلداعان قازاق «ۇلتشىلدىعى» جونىندەگى قاۋلىلارىن ارحيۆتەن جوعالتىپ جىبەرگەن.

1985 جىلعى كوكتەمنەن باستاپ سالتاناتتى تۇردە جاريالانعان، حالقىمىزدىڭ كوڭىلىنە ۇيالاي باستاعان ەلىمىزدەگى قايتاقۇرۋدىڭ مۇراتتارى – دەموكراتيزم، جاريالىلىق، پىكىر تالاسى احۋالى، پليۋراليزم، «نە نارسە زاڭعا قايشى بولماسا، سوعان رۇقسات بەرىلەدى» دەگەن جاڭا تۇجىرىمداردى ەڭ الدىمەن جاستار قابىلدادى. بۇل ءوزى تابيعي نارسە ەدى. ادەتتە، اعا ۇرپاقتىڭ وكىلدەرى ءالى بۇرىنعى قالىپتان اسا الماي، ەسكى سانانىڭ شىرماۋىندا جۇرگەندە، جاستار العا قاراي وزىپ كەتىپ، تىزگىنى بوساعان سايگۇلىك سياقتى، ءوزىنىڭ ەكپىنىمەن، البىرتتىقپەن كەيبىر كەرتارتپا كۇشتەردىڭ زارەسىن ۇشىرادى. بۇل جولى ءدال وسىلاي بولدى.

وسى جاڭارۋ رۋحىنا ماساتتانىپ، جاستار ۇلكەن ۇمىتپەن الماتىنىڭ ورتالىق الاڭىنا شىقتى. ولاردىڭ نيەتى – قوعامداعى بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى قولداپ، ونىڭ مۇراتتارىن حالىق يگىلىگى ءۇشىن پايدالانۋعا قول جەتكىزۋ ەدى.

17 جەلتوقسان كۇنى باستالعان ءبىرتوپ ستۋدەنت جاستاردىڭ ميتينگىسى وسىنداي ىزگى نيەتتەن تۋعان ەدى. جەرگىلىكتى ۇكىمەت ورىندارى مەن اكىمدەر ونى قالاي ءتۇسىنىپ، قالاي قارسى الاتىنىن بىلمەسە دە، جاستار ءبىر نارسەنىڭ كۇشىنە كامىل سەندى: ول ەلىمىزدە باستالعان جاريالىلىق پەن دەموكراتيا رۋحى بولاتىن.

الاڭداعى ميتينگتىڭ نەگىزگى سەبەبى – بەرىلگەن ءسوز بوستاندىعىن پايدالانىپ، كادر ماسەلەلەرىن شەشۋدەگى ادىلەتسىزدىككە نارازىلىق ءبىلدىرۋ بولدى. ال مۇنىڭ ناقتى كورىنىسى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى پلەنۋمىنىڭ جۇرتتان جاسىرىن جاعدايدا، 18 مينۋتتىڭ ىشىندە ءوتىپ، وندا ەلگە ءبىرىنشى باسشىلىققا سىرتتان بىرەۋدى «قاپقا سالىپ» اكەلىپ، جەرگىلىكتى جۇرتپەن اقىلداسپاي، الاس-كۇلەس سايلاي سالۋ فاكتىسى ەدى. ءوز حالقىنا كوپ جىلدار بويى ەڭبەك سىڭىرگەن د.ا.قوناەۆقا تىم بولماسا ءبىر جىلى ءسوز ايتپاي، قىزىمەتتەن قۋىپ شىعىپ، ورنىنا رەسەيدەن اكەپ ءبىر قۋىرشاقتى وتىرعىزا سالۋ ەلدىڭ، ەڭ الدىمەن سەزىمتال جاستاردىڭ نامىسىنا ءتيدى. الايدا بۇل نارازىلىق كولبيننىڭ جەكە باسى ورىس بولعاندىقتان دا ەمەس، كوبى رەسپۋبليكا تاريحىنداعى وتكەندەگى تالاي جاعدايلارعا دا بايلانىستى ەدى.

سوناۋ داۋىرلەردە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن حالىقتىڭ باسىنا ورنى تولماس ۇلكەن قايعى-قاسىرەت اكەلدى. قازاق حالقىنىڭ نەلەر تاماشا ۇلدارى جانتۇرشىگەرلىك ازاپ شەگىپ، ولاردىڭ جالىنداپ كەلە جاتقان جاس عۇمىرى ءۇزىلدى. سول تۇستا قازاق ەلىن باسقارعان سىرتتان كەلگەندەردىڭ قايسىبىرى ەلىمىزدىڭ تاعدىرىن ەلەمەي، كەلەڭسىز قىزىمەتىمەن حالىقتى وپىندىرعانى از بولعان جوق. گولوششەكيننىڭ حالىقتى اشتىققا دۋشار ەتىپ، توڭمويىن ساياسات جۇرگىزىپ، سارى دالانى ولىك ساسىتقانىن، حرۋششەۆتىڭ كەڭ دالانى شاڭعا اينالدىرۋى مەن «دوستىق كولباساسىن»، برەجنەۆتىڭ مانساپقورلىعى مەن ەلدى تىعىرىققا اكەلگەنىن بۇگىنگى ۇرپاق ءالى ۇمىتقان جوق-تى. «حالىق كەلىپ-كەتكەندى سىيلامايدى، قىيىلىپ قىزىمەت ەتكەندى سىيلايدى» دەگەن اتالى ءسوز تاعى بار. ءبىلىمدى جاستار وسىنىڭ ءبارىن جادىندا تۇتقان. ولاردى الاڭعا الىپ شىققان دا وسى ءومىر ساباعى. بۇل، كەيىن پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆ ايتقانداي، قازاق جاستارىنىن ۇلتتىق ساناسىنىڭ كوتەرىلگەندىگى ەدى.

ح ح ح

…برەجنەۆ اتىنداعى (قازىرگى رەسپۋبليكا اتىنداعى) الاڭ. تەك ۇكىمەت مۇشەلەرى عانا شىعاتىن بيىك مىنبەگە كىشكەنتاي نارەستەسىن كوتەرىپ نۇركەنوۆا دەگەن ايەل شىعىپ، ەشكىمنەن رۇقسات سۇراماي-اق سويلەي باستادى. ول بىلايعى تۇرعانداردى ءوزىمسىنىپ، ءتىپتى جاقىنسىنىپ، وڭكەي ەركەكتەر ايەلگە جول بەرەر دەگەندەي ايەلدىك تاۋەلسىز سەزىممەن شىقتى.

«ورىسشا بىلمەيتىن قازاقتار، – دەدى ول، – جۇمىسقا ورنالاسا المايدى. قازاق جاستارىن قالاعا تۇرعىلىقتى تىركەمەيدى. تۇرعىن ءۇي بولۋدە دە ادىلدىك جوق».

نۇركەنوۆا تاعى ءبىر ءسوزىن باستاعانشا بولمادى، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ كگب-نىڭ قىزىمەتكەرى قولتىعىنان الىپ، بەلگىسىز جاققا اپارا جاتتى. ميتينگىگە قاتىسۋشىلار ايقايلاپ، ايەلدى بوساتۋدى تالاپ ەتتى.

جۇرت ىزالانىپ، شۋلاپ كەتتى. دۇربەلەڭ وسى ايەلدى مىنبەدەن ەرىكسىز الىپ كەتۋدەن باستالدى. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى زاكاش كاماليدەنوۆ: «تاراڭدار، تاراڭدار!» دەپ، جۇرتتى تىنىشتاندىرماق بولدى. رەسپۋبليكا پروكۋرورى گ.ە.ەلەمەسوۆ، ىشكى ىستەر ءمينيسترى گەنەرال-لەيتەنانت گ.ن.كنيازەۆتار: «سەندەردى قىلمىسقا تارتامىز» دەپ، ايقاي سالىپ جاتتى. ولاردىڭ ءسوزىن تىڭداعان ەشكىم بولعان جوق. سەبەبى وسىنداي ميتينگتەر جاساۋ ءتىپتى دە قىلمىس ەمەس، ولاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقى ەكەنىن بارلىعى دا ىشتەرىنەن ءبىلىپ تۇردى.

جوعارى لاۋازىمدى ادامداردان ستۋدەنتتەر قازاقشا ايتىپ ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتتى. وزدەرىنىڭ ويىن انا تىلىندە جەتكىزە الماي، جاستاردىڭ ساناسىنا جول تابا الماي، وكىمەت باسشىلارى اۋرە بولدى. «سەندەردى جازالايمىز» دەگەننەن باسقا ولاردىڭ اۋزىنا ادام سىقىلدى دۇرىس جىلى ءسوز تۇسپەدى. ابدەن قور بولعان اكىمدەر جاستاردى تىنىشتاندىرۋدىڭ «وڭاي» دا «ءتيىمدى» جولىن تاپتى. ءسۇيتىپ، جينالعانداردى ءورت سوندىرەتىن ماشينالاردان سۋ شاشىپ قۋا باستادى. جەلتوقساننىڭ ايازدى كۇنىندە لافەتتىك وقپانداردان ۇستەرىنە مۇزداي سۋ اتقىلاعان ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيى قانداي بولاتىنى بەلگىلى. شاشىراعان سۋ بىزگە دە جەتىپ جاتتى.

سول ءبىر جەلتوقساندا جاستاردىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپ ساعات سايىن قويۋلانا ءتۇستى. ون جەتىسى كۇنى ءتۇس اۋا جانە ەكىنشى كۇنى ميتينگىگە شىعۋشىلاردىڭ سانى 14 مىڭعا جەتتى. ەكىنشى كۇنى جۇمىسشى جاستار كوبەيدى. ولاردىڭ اراسىندا قازاقتارمەن قاتار ورىستار دا، ۇيعىرلار دا، تاتارلار دا، كارىستەر دە بولدى.

اباي داڭعىلىنىڭ بويىمەن، گاگارين كوشەسىن كەسىپ ءوتىپ، سوناۋ ميكرواۋداندار جاقتان قاتار تۇزەپ اعىلعان جاستار ورتالىققا قاراي بەت الدى. ولار سول ماڭايداعى ونەركاسىپ ورىندارى مەن قۇرىلىس مەكەمەلەرىنەن كەلە جاتقاندار ەدى.

بۇل ساتتە، ساعات ون ءبىردىڭ كەزىندە مەن گاگارين داڭعىلى بۇرىشىنداعى باسپالار ءۇيىنىڭ الدىندا تۇر ەدىم. كوپتىڭ ورتاسىندا بارا جاتقان ءبىر جىگىت سالەم بەردى. سالەمىن الىپ، مىنا ۇزىن كولوننا قايدا بارادى دەپ سۇرادىم. جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا ول جىگىت: «وي، اعاي، ونى سۇراماڭىز، ەرتەڭ بۇدان دا زورىن كورەسىز» دەپ كولوننانىڭ شەت جاعىندا كەتىپ بارا جاتتى. جىگىتتىڭ سوزىنە قاراعاندا، وسى كوتەرىلىس الدىن الا ۇيىمداستىرىلعان سياقتى كورىندى.

ورتالىققا كەلىپ، كوممۋنيستىك (قازىرگى ابىلايحان) داڭعىلىنداعى پۋشكين اتىنداعى كىتاپحانانىڭ جانىنا كەلسەم، سەگىز قاتار تۇرىپ ۇزىن كولوننا الاڭعا بەت الىپ، كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. كولوننانىڭ شەتى سوناۋ «بالالار الەمى» دەيتىن دۇكەن جاقتان، كوز ۇشىندا كورىندى. وسىنشا كوپ ادامداردىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ قولىندا ەشقانداي قارۋ بولعان جوق ەدى.

اباي داڭعىلىنىڭ بويىمەن فۋرمانوۆ كوشەسى جاقتان دا ۇشى-قىيىرى جوق جاستار كولونناسى كەلە جاتتى. ەكى كولوننا ءبىر ارناعا قۇيعان وزەندەي، مير (قازىرگى جەلتوقسان) كوشەسى مەن «ابايدىڭ» قىيىلىسىندا كەزدەسىپ ارالاسىپ كەتتى. ولار الاڭعا وتپەك بولدى، بىراق، وتە المادى.

وسى ارادا: «بىزگە قازاق باسشى كەرەك» دەگەن ايەل ادامنىڭ داۋىسى ەستىلدى. قاراسام، سول قىيىلىستاعى بيىك ترانسپورانت ورناتىلعان تۇعىر ۇستىندە ءبىر قازاق قىزى قولىن كوتەرىپ، ايقايلاپ سويلەپ تۇر ەكەن. اتىن سۇراي كەلسەك، «ءلاززات دەگەن قىز عوي» دەدى سوندا كەلگەن جاستاردىڭ ءبىرى. قازىر ول قىزدىڭ كىم ەكەنى، قايدا جۇرگەنى بەلگىسىز. كەيىن ول قىز سوتتالعانداردىڭ ىشىندە كەتۋى دە مۇمكىن. ەگەر وسى جولداردى وقىعان بولسا، ول ءوزى جونىندە بىلدىرەر دەگەن ۇمىتتەمىن. سول ءبىر نازىك كوركەمشە قىز سول بيىك قوبدىيشا تاستىڭ ۇستىندە قولىن سەرمەپ تۇرىپ، بىرنەشە پاتريوتتىق ۇراندار تاستادى. ءبىز، ءبىر توپ «اشىق اۋىزدار» وعان قاراپ قاتتى ريزا بولىپ، اينالايىننىڭ وركەنى ءوسسىن دەپ، قاتتى ريزا بولدىق.

كىتاپتىڭ وسى جولدارىن جازىپ بولعاننان كەيىن 2004 جىلعى مامىر ايىنىڭ 19 – 25 ارالىعىندا المالى اۋداندىق سوتىندا ءلاززات اسانوۆانىڭ جەلتوقسان قاسىرەتىندە ءشايىت بولعانىنا كۇمان كەلتىرگەن بىرەۋلەردىڭ شاعىمى قارالدى. سول قاندى وقيعانىڭ كۋاسى بولعان «قازاحفيلمنىڭ» كينورەجيسسەرى قالدىباي ابەنوۆ ءلاززاتتى جەلتوقسان كۇندەرى الاڭدا كورگەنىن ايتتى. ق.ابەنوۆتىڭ بۇل كورسەتكەنىن راستاپ، سسرو جانە قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق ءارتىسى ءاسانالى ءاشىموۆ المالى اۋداندىق سوتىنىڭ اتىنا 24 مامىردا «مالىمدەمە» جازىپ، وندا بىلاي دەدى: «ءلاززات اسانوۆانى كۇلاش بايسەيىتوۆا كوشەسىندە (الاڭنىڭ قىيىلىسقان جەرىندە) قالدىباي ابەنوۆتىڭ كوردىم دەپ ايتقانىن راستايمىن».

وسى مالىمدەمەسىندە ءاسانالى ءاشىموۆ 1986 جىلعى 17 – 25 جەلتوقسان كۇندەرى ماسكەۋدە بولعانىن ايتادى. ءدال سول كۇندەرى ونىڭ سىرتىنان، ۇلىقساتىنسىز، جەلتوقساندىقتاردى سىناعان ۇندەۋگە ا.ءاشىموۆ تە قول قويدى دەگەن اڭگىمە تاراتقان. بۇل كەلەڭسىز ىسكە اسەكەڭ وسى كۇنگە دەيىن رەنجىپ، ونى قاسيەتسىزدىك دەپ اتايدى. وكىنىشكە قاراي، وسى كىتاپتىڭ اۆتورى، مەن دە سونداي پىكىردە بولعان ەدىم. («زامانا سارىنى» دەگەن كىتاپ، 133 بەت). قازىر اقيقاتتى اسەكەڭنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەننەن كەيىن، سول كەلەڭسىز ۇندەۋگە سەنىپ قالعانىم ءۇشىن ول كىسىدەن كەشىرىم سۇرايمىن.

18 جەلتوقسان كۇنى تال تۇستە ستۋدەنتتەر كولونناسى ەرەكشە ءبىر سالتاناتپەن، الاڭدا ولاردى بىرەۋ قۇشاق جايا قارسى الاتىنداي، كوڭىلدى كەلە جاتتى. ءبىرىنشى كۇنى ءورت سوندىرەتىن ماشينالاردان الاڭدا سۋ ءشاشىپ تاراتقانىمەن، ەكىنشى كۇنى دە سولاي بولا بەرمەس دەپ ويلاعان ستۋدەنتتەر، بۇل جولى بەيبىت دەمونستراتسيانى كۇشتەپ قۋمايتىنىنا سەنىپ، اراسىندا ولەڭدەر دە ايتىپ، وتە كوڭىلدى بولدى. كەشەگى كۇنى سۋ شاشقانى ءۇشىن ىزالانعاندار دا از بولعان جوق. الاڭدا ولاردى رەزينا شوقپارمەن، ساپەر كۇرەگىمەن قارسى الادى دەگەن ولاردىڭ ويلارىندا دا جوق ەدى.

وسى كەزدە قالاداعى تۇرمىستىق ەلەكتر پريبورلارىن جاساۋ، كيروۆ اتىنداعى زاۋىتتاردا تەمىر ورلىكتەر قىيىپ، دۇرە تاياقتارىن دايىنداپ جاتتى. بۇل كولبيننىن جۇمىسشى تابىن كوتەرۋ كەرەك دەگەن نۇسقاۋىن ورىنداۋ جونىندەگى شارالار ەدى. سول تاياقتاردىڭ سوققىسىنا ۇشىرايتىنىن، ولارعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن جەردە جاتقان كەز كەلگەن تاستى، ءبىر ۋىس قاردى، اعاشتىڭ بۇتاعىن قولدارىنا قارۋ ەتىپ الۋعا ءماجبۇر بولاتىنى، «بەيباستاقتار» اتاناتىنىن ميتينگىشىلەر ءالى بىلگەن جوق-تى. تاپ-تازا كيىنىپ كەلە جاتقان تازا بويلارى مۇزداي سۋعا مالشىنىپ، باستارى جارىلىپ، بەلدەرى شويىرىلىپ، مىلجا-مىلجاسى شىعاتىنى، ءسويتىپ، تۇزدالعان مايشاباقتاي ۇيمە-جۇيمە لاقتىرىلىپ، ميليتسيا ماشينالارىمەن تاسىمالداناتىنى ولاردىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن.

وسىنداي ءوڭ مەن تۇستەي حالدە 2400 «ەكسترەميست» ميليتسيا بولىمدەرىنە جەتكىزىلىپ، اڭكىر-مۇڭكىردىڭ جاۋابىنا الىنىپ، توپ توبىمەن قاپاسقا قامالا بەردى.

قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستى ىستەر جونىندەگى سوت كوللەگياسى جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى ە.ل.گرابارنيكتىڭ توراعالىق ەتۋىمەن ءىستى اشىق ماجىلىستە قاراپ، ق.رىسقۇلبەكوۆتى ەڭ جوعارى جازاعا – اتۋعا، ت.تاشەنوۆتى جانە ج.تايجۇماەۆتى 15 جىلعا، ە.كوپەسباەۆتى 4 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا ۇكىم شىعاردى.

جاستاردى جان-جاقتى كىنالاۋ ءۇشىن ىشكى ىستەر ءبولىمى نەشەمە ءتۇرلى زۇلىمدىق ارەكەتتەر جاسادى. الاڭداعى جاستاردى ماسكۇنەم، ناشاقور ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن ميليتسيا قىزىمەتكەرلەرى ولاردىڭ قالتاسىنا ناشا سالىپ جىبەرەتىن بولدى. الاڭداعى كىتاپ دۇكەنىنىڭ الدىنا ۇلكەن جۇك ماشيناسى توقتاپ، جاقتاۋلارىن اشىپ تاستاپ، جاستارعا تەگىن اراق ۇلەستىردى.

الاڭعا شىققان جاستارعا سوققى بەرۋ ءۇشىن، سول سياقتى كوشەدە توپتالىپ جۇرگەن قازاق قىزدارى مەن جىگىتتەرىن «تارتىپكە» شاقىرۋ ءۇشىن 10 مىڭداي سولدات پەن اسكەري وقۋ ورىندارىنىڭ كۋرسانتتارى، 8 مىڭنان استام جاساقشىلار شىقتى. ولاردى «حالىق جاساقشىلارى» دەدى. تاياقتان قاشقان جاستاردىڭ سوڭىنا يتتەر سالىندى. وۆچاركا يت جەتەكتەگەن ونشاقتى كينولوگتار بولدى. قاباعان يت سالۋدى باسقارعان پودپولكوۆنيك رەكۋن ەدى.

ال الاڭداعى ميتينگىشىلەرگە سۋ شاشاتىن ماشينالاردىڭ قولدانىلعانى جونىندە الماتى قالالىق ورتتەن قورعاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ءا.ءابدىلمانوۆ بىلاي دەيدى: «ساعات ون ءبىر كەزىندە مەن الاڭعا كەلسەم، رەسپۋبليكا ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ب.ا.كورياكوۆتسەۆ سوندا ءجۇر ەكەن. «ءورت ماشينالارىن دايىندا» دەگەن بۇيرىق الدىم. كەشكە جاقىن راتسيا بويىنشا ورتالىق كوميتەت ءۇيىنىڭ جانىنا كەلۋگە ءامىر ەتىلدى. وندا سسرو ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى گەنەرال پولكوۆنيك ەليسوۆ باسقارعان شتاب ورنالاسقان. ونىڭ ەسەبى بويىنشا التى ماشينا كەرەك بولىپتى. ءبىرازدان كەيىن ول ون ماشينا قاجەت دەدى. ونى دا از دەپ، ىلە-شالا 20 ماشينا شاقىرۋ كەرەك دەپ، جارلىق بەردى. بارلىق ماشينالار جينالىپ، لافەتتى وقپانداردان سۋ اتقىلاي باستادى».

سولداتتار مەن كۋرسانتتار تاراپىنان ميتينگىشىلەرگە قارسى ساپەر كۇرەكتەرىن پايدالانعانىن جوققا شىعارۋعا تىرىسقان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى گەنەرا-مايور ۆ.م.ميروشنيك ونى كوپكە دەيىن مويىنداماي كەلدى. بىراق، گەنەرالدىڭ جازبا تۇردە مۇنداي وتىرىك مالىمەت بەرگەنىن سول كۋرسانتتاردىڭ وزدەرى-اق اشكەرەلەپ، ايتىپ بەرگەن.

مارشال كونەۆتىڭ اتىمەن اتالعان الماتى كوماندالىق جوعارى اسكەري ۋچيليششەسىنىڭ 1989 جىلعى 31 قازانداعى №104 انىقتاماسىندا ءاربىر كۋرسانتتىڭ ساپەر كۇرەگىمەن قارۋلانعانىن ۋچيليششە باستىقتارى وزدەرىنە ماقتانىش رەتىندە جازعان. ال ولاردىڭ جاستارعا قارسى پايدالانىلعانىن كوپ ادامداردىڭ جاراسىنىڭ ءتۇرى دالەلدەيدى. جارالى بولعان كوپتەگەن ستۋدەنتتەردە شاپقىلاپ كەسىلگەن، ءىشتى، كەۋدەنى كەسىپ كەتكەن جارالار بولعان.

سسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ 1 سەزىندە تبيليسي قاسىرەتى ءسوز بولعاندا گەنەرال راديونوۆ ساپەر كۇرەگىنىڭ جۇمسالماعانىن سوققىعا جىعىلعاندار اراسىندا وسىنداي جارا العان ادامداردىڭ جوقتىعىمەن دالەلدەگىسى كەلگەن. ال، بۇگىن گەنەرال ميروشنيك ەندى قانداي دالەل كەلتىرىپ، اقتالار ەكەن؟! جاستاردى ۇرۋ ءۇشىن ساپەر كۇرەگى قولدانىلعانى جونىندە كوپتەگەن كۋالار دا ايتتى.

قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە جولداعان حاتىندا قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى سەرىك ابدراحمانوۆ بىلاي دەپ جازدى: «مەن ءوز باسىم جانە نيكيتين ەكەۋىمىز ءتىپتى قارسىلىق جاساماعان ستۋدەنتتەردىڭ ءوزىن سولداتتار كۇرەكتىڭ قىرىمەن ومىرتقادان ۇرعانىن كوزبەن كوردىك. كەيبىر اسكەري قىزىمەتكەرلەر قولعا تۇسكەن ادامىن القاقوتان ورتاعا الىپ، ەتىكتەرىمەن تەپكىلەدى. وسىنىڭ ءبارى ولاردىڭ كومانديرلەرىنىڭ كوز الدىندا بولدى. بىراق، ولار بۇعان تىيىم سالمادى. مەن بىرنەشە رەت بۇعان ارالاسىپ، سولداتتاردى توقتاتتىم… وسى جونىندە ميروشنيككە تەلەفونمەن قابارلاپ، سولداتتاردىڭ مۇنداي قاتالدىعىن توقتاتۋدى سۇرادىم».

جان-تانىمەن جاستارعا وسىنداي اراشا تۇرعانى ءۇشىن سەرىك ابدراحمانوۆ ءبىرىنشى حاتشىلىق قىزىمەتىنەن بوساتىلدى. ادىلدىكتى قالامايتىن امىرشىلدىك جۇيەنىڭ زاردابىن شەكتى. كەيىن سەرىك استانانىڭ قالالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تۇرعان كەزدە دە، شەنىمدى الىپ قويادى دەپ قورىقپاي، جەلتوقسان وقيعالارىن تەكسەرۋگە كومەكتەسىپ، ءاردايىم اقيقاتقا جاق بولىپ وتىردى.

كوشەلەردە جىگىتتەر مەن قىزداردى يتپەن قۋعاندى كورگەن كوپتەگەن كۋالار بار. سولاردىڭ ىشىندە قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىلارى ا.بەيسەنوۆا مەن س.قۇساينوۆ. 17-ءسى كۇنى ساعات 22 كەزىندە ينستيتۋتتىڭ قاسىندا لاز ماشيناسى تۇردى. ودان ءبىر-ەكى سولدات سەكىرىپ ءتۇسىپ، جەتەگىندەگى تايىنشاداي يتتەرىن بىرەۋگە قاراي ابالاتتى. قاراڭعى كوشەدە شىڭعىرعان قىزداردىڭ داۋىسى شىقتى. ءيتتىڭ ابالاپ قاۋىپ جاتقانى ەستىلدى. ەكىنشى ءبىر فاكت: الماتى قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ قىزىمەتكەرى انەتا توقىمباەۆا 18 جەلتوقساندا قاراڭعى تۇندە وۆچاركا سالعان سولداتتاردان قاشىپ ازەر قۇتىلعان 4 قازاق قىزىن ءوز ۇيىندە پانالاتقان.

الماتىداعى قازاقستان رەسپۋبليكالىق اۋىلشارۋشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى ايبەك اتىحانوۆ كۋالىك سوزىندە بىلاي دەپ جازىپ بەردى. 18-جەلتوقساندا قارۋلى ءبىر برونەماشينا ۇلكەن جىلدامدىقپەن الاڭداعى دەمونسترانتتارعا قارسى شابۋىلعا شىقتى. ۇسىندە پۋلەمەتى بار.

سولداتتار ينستيتۋتتىڭ جاتاقحاناسىنا شابۋىل جاسادى. №6 جاتاقحاناعا وفيتسەر باستاتقان جيىرما شاقتى سولداتتار ەسىكتى ەرىكسىز اشقىزىپ كىرىپ، تۇنگى ساعات 12-ءنىڭ كەزىندە ۇيىقتاپ جاتقان ستۋدەنتتەردى رەزينكا تاياقپەن ۇرا باستادى. بالالاردىڭ كەيبىرى اينەكتەن سەكىرۋگە ءماجبۇر بولدى. باس-كوز دەمەي ۇرىپ، ۇلكەن قانتوگىس بولدى. بالالار قول جۋاتىن بولمەگە (تۋالەتكە) قاندارىن جۋعا جينالعاندا سيماي كەتتى. تۋالەتتىڭ ىشىندە كولكىلدەگەن قان جاتتى.

رەسپۋبليكالىق حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى ب.ۆ.يساەۆ وكتەمدىك ساياساتتى جاقتاپ، ءوز اتىنان جازعان انىقتاماسىندا كوتەرىلىسكە قاتىسقان جاستاردى كۇشپەن باسۋدى ەشكىم دە جوعارىدان ۇيىمداستىرعان جوق، جۇمىسشى تابى ءوزى ينيتسياتيۆا كوتەرىپ، جاستارعا قارسى شىقتى، دەپ جازدى. ماسەلەن، تۇرمىمستىق ەلەكتروپريبورلار جاساۋ جانە ەلەكتروۆاگون جوندەۋ، كيروۆ زاۋىتتارىنىڭ ادامدارى وزدەرى تەمىر ورلىكتەر جاساپ، باستىقتارىنان رۇقسات الماي قارۋلانىپ، كوتەرىلىسشىلەردى باسۋعا ءوز ەرىكتەرىمەن الاڭعا شىقتى دەپ ساندىراقتادى. يساەۆتىڭ قازاق جاستارىنا قارسى ارام ويى مەن زۇلىمدىعىندا شەك بولمادى. قالايشا ول وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلدى باسقارۋ قىزىمەتىندە بولعانى تاڭقالارلىق ەدى. ب.ۆ.يساەۆ بارىپ تۇرعان شوۆينيست ەكەنىنە كوپ ادامداردىڭ سول كەزدە كوزى جەتتى. ومىردە ورىس ءشوۆينيسى دەگەن بىرەۋ بولسا، ول – يساەۆ. قازىر ول پاۆلوداردا تاعى دا «بەدەلدىلەردىڭ» ءبىرى.

مۇحتار شاحانوۆ باستاعان كوميسسيانىڭ تاپسىرۋىمەن جەكەلەگەن كاسىپورىندارىندا بولىپ، شىندىقتى انىقتاعان كەزدە، يساەۆ سياقتىلاردىڭ ايتقانى مۇلدە وتىرىك ەكەنى وزىنەن ءوزى كورىنىپ وتىردى. ءاربىر كاسىپورىن قانشا ادامدى قارۋلاندىرىپ الاڭعا جىبەرەتىنى جونىندە ارناۋلى رازناريادكالار جاسالىپ، كاسىپورىن باسشىلارىنا قاتاڭ تاپسىرما بەرىلىپ وتىرعان.

وسىنداي اششى شىندىقتىڭ بەتىن اشۋعا كەيبىر مەكەمە باسشىلارى كوميسسياعا كومەكتەستى. ماسەلەن، سول كەزدەگى فرۋنزە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى الەكساندر پەتروۆيچ گونچاروۆ جاستارعا قارسى قانشاما قارۋ دايىندالعانى جونىندە ءبىزدىڭ كوميسسياعا مالىمەتتەر بەردى. ۇزىندىعى 50-60 سانتيمەترلىك تەمىر تاياقتار جاسالعانىن ايتىپ، سونىڭ بىرەۋىن ادەيى كەيىن كورسەتۋ ءۇشىن سەيفىندە ساقتاپ قويعان جەرىنەن الىپ كورسەتتى. جاستارعا قارسى جاسالعان بۇل ادىلەتسىزدىكتىڭ كەيىن ءبارىبىر بەتى اشىلاتىنىنا الەكساندر پەتروۆيچ تولىق سەنگەن. ول كىسىگە ءبىز راحمەت ايتتىق.

پارتيا قاتارىنان شىعارىلعان ارداق قاسىمقۇلوۆ كورسەتكەندەي، وسى كۇندەرى قالانىڭ اۋداندارىندا جۇمىسشىلاردى ءۇشى ىستىك تەمىر ورلىكتەرمەن قارۋلاندىرۋ قىزۋ جۇرگىزىلگەن. بۇنى تۇرمىستىق ەلەكتروپريبورلار جاساۋ زاۋىتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ۆلاديمير نيكولاەۆيچ ماردىشەۆ ىراستاپ ايتتى. «ونىڭ نەسىن جاسىرامىز، – دەدى ول، – جاستاردى اياماي ۇرۋعا قازاق باسشىلارىنىڭ وزدەرى شاقىردى». لەنين اۋدانىنىڭ باسشىلارى 100 ادامدى تەز ارادا كارۋلاندىرىپ، الاڭعا جىبەرىڭدەر دەپ، زاۋىتقا تاپسىرما بەرگەن.

ەلەكتروۆاگون جوندەۋ زاۋىتىنىڭ تسەح ينجەنەرى مارجان قىزباەۆا جەلتوقسان كۇندەرىندە قازاق جاستارىنىڭ باسىنا تۇسكەن قاسىرەتتى ەسكە ءتۇسىرىپ، سول ءوزى ىستەيتىن ۇجىمداعى جانتۇرشىگەرلىك ىستەردىڭ بەتىن اشتى. «18- جەلتوقسان كۇنى ءبىزدىڭ زاۋىتتا ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن ءبىر وقيعا بولىپ جاتتى. مەن ءۇشىن ونىڭ ءبارى تۇسىنىكسىز ەدى. زاۋىتتىڭ كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى يۋري دميتريەۆيچ توكوۆويدىڭ باسقارۋىمەن ادامدار توپ-توپ بولىپ جينالا باستادى. مەنىڭ ۇرەيىمدى ۇشىرعان اسىرەسە سول ادامداردىڭ قولىنداعى ۇشكىر تەمىر تاياقتار مەن جۋان كابەلدەن جاسالعان شىبىرتقىلار بولدى، – دەيدى مارجان. – تاڭقالدىرعان تاعى ءبىر كورىنىس – سول ادامداردىڭ ويناپ-كۇلىپ، بەينە ءبىر تويعا نەمەسە سەرۋەنگە بارا جاتقانداي جايراڭداپ جۇرگەنى ەدى.

وسى ۇرەيلى كۇيىممەن تسەحقا كەلىپ، بالالاردى ۇرۋعا قالاي ءداتى شىدايدى دەپ، اڭگىمەلەپ، قالشىلداپ تۇرىپ قالدىم. سول-اق ەكەن، كوپ ۋاقىت وتپەي مەنى زاۋىت باستىعى يۋ.ا.ستريجكوۆ كابينەتىنە شاقىرىپ، «ەكسترەميستەردى ءسىز جاقتاپ، اياۋشىلىق بىلدىرەتىن كورىنەسىز» دەپ مەنەن جاۋاپ الدى. اڭگىمە ۇستىندە جۇرەگىم اۋىرىپ، جاعدايىم جامان بولىپ قالدى. مەنى تۇسىنگەن ولار «راحىمشىلىق» جاساپ، ۇيگە قايتاردى. وسىنداي قىينالعان جاعدايدا ماعان كومەك جاساعان بىردەن-ءبىر ادام – ول تسەح باستىعى ۆ.ن.گولتسمان بولدى. وعان كوپتەن كوپ راحمەت ايتامىن».

مىنە، مارجان قىزباەۆانىڭ جازعان حاتى وسىنداي. بۇل حاتتى ول سول زاۋىتتىڭ تسەحىندا ماعان جازىپ بەردى. مارجان ءوزى ەكى بالانىڭ اناسى ەكەن. وتە ساۋاتتى ينجەنەر، ءوز ءىسىنىڭ مامانى.

1989 جىلى الماتى قالالىق سوۆەتىنە №62 سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا دەپۋتاتتىققا سول ستريجكوۆ ۇسىنىلىپ جاتتى. ونىڭ دەپۋتاتتىققا ىلايىق ەمەس، قىلمىسكەر ەكەنى جونىندە قالالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا (توراعاسى الەكساندوۆسكي ا.پ.) جانە رەسپۋبليكا جوعارعى سوۆەتىنە مەن حات جازدىم. ستريجكوۆتىڭ زۇلىمدىق ارەكەتتەرى جونىندە تولىق جازدىم. وكىنىشكە قاراي، ول حاتتى جاستاردى جاقتايدى دەيتىن جوعارعى جەردىڭ ءوزى جاۋىپ تاستاپ، ستريجكوۆ حالىق سەنگەن دەپۋتات بوپ شىعا كەلدى.

لەنين اۋدانىنا قارايتىن كاسىپورىن باسشىلارى تەمىر ورلىكتەر دايىنداۋ جونىندە نۇسقاۋدى سول اۋداننىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مانسۇروۆتان تىكەلەي الىپ وتىرعان. ونىڭ تەلەفون ارقىلى بەرىلگەن قاتاڭ نۇسقاۋى بويىنشا الاڭعا ءبىر رەت ءجۇز ادام، ەكىنشى رەت ەلۋ ادام ارماتۋرانىڭ كەسىندىلەرىمەن جاساقتاندىرىلىپ جىبەرىلگەن. مانسۇروۆتىڭ ماقۇلداۋى بويىنشا قازاق جاستارىن ۇرىپ، قانعا بوياۋعا بەلسەنە قاتىسقان كوپتەگەن «جوعارى مارتەبەلى جۇمىسشى» جاستار ماقتاۋ الىپ، «قوعامدىق ءتارتىپ ساقتاۋداعى ۇزدىك قىزىمەتى ءۇشىن» دەگەن مەدالمەن ماراپاتتالعان.

سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى امانجول قيماشەۆ 18-جەلتوقسان كۇنى ساعات ءبىردىڭ كەزىندە «مۇحيت» دۇكەنىنىڭ الدىندا ءبىرتوپ جاساقشىلار 5-6 قازاق قىزدارى مەن جىگىتتەرىن شىبىرتقىمەن ساباپ جاتقانىن ايتتى. «باسقارۋشىسى ىشكى ىستەر اسكەرىنىڭ كاپيتانى. مەن ولارعا بۇلاي قول جۇمساۋىڭ زاڭسىزدىق ەمەس پە، دەپ ەدىم، ولار وزىمە دۇرسە قويا بەردى».

الماتى شەت تىلدەر ينستيتۋتىنىڭ ءتورتىنشى جاتاقحاناسىندا تۇراتىن ستۋدەنتتەر س.شابدەنوۆا، س.وسپانوۆا، ا.قاراجانوۆا، ع.ءامىرحانوۆا، ع.سالىكوۆا، ق.قاليەۆا، جەڭسىكباەۆا، بەرەكەتوۆا، اجيەۆا، بايتىلەەۆا، داۋرەنبەكوۆالار جەلتوقساننىڭ 18-نە قاراعان ءتۇنى ساعات تۇنگى ەكىنىڭ شاماسىندا جاتاقحانانىڭ سىرتىنا قازاق قىز-جىگىتتەرى كەلىپ، كومەك سۇراعانىن ايتتى. ميليتسيا قىزىمەتكەرلەرى قىزداردى ۇرىپ، ولاردى قولعا تۇسىرگىسى كەلەدى. ءبىر قىزدى يت تالادى. قىز جانتالاسىپ قورعاندى. بىراق، شاماسى كەلمەدى. جىگىتتەردىڭ ءبىرى ءيتتى ءبىر قاتتى نارسەمەن باستان ۇرىپ، قىڭسىلاتىپ، جارالى قىزدى كوتەرىپ الىپ كەتتى. جىگىتتەر بىرتىندەپ شەگىنىپ، وزدەرىنىڭ ارالارىنداعى جارالانعاندارىن سۇيەمەلدەپ، كوتەرىپ الىپ كەتە باردى. بۇلاردىڭ بارلىعى كەتكەن سوڭ ميليتسيا ادامدارى بىرنەشە دەنەنى جەردەن ارىقتان كوتەرىپ ۇلكەن ماشيناعا لاقتىرىپ سالىپ، ولار دا كەتتى.

الاڭدا جاستاردى باستان ۇرىپ قۇلاتقان، تەپكىلەپ بالاعاتتاعان ءجايلاردىڭ كۋاسى بولعان داريعا سماعۇلوۆا كوز جاسىن توگىپ وتىرىپ جازدى. سول سياقتى، ب.اسقاروۆا، ج.جانسەيتوۆا، س.سۇلەيمەنوۆا، سسرو حالىق ءارتىسى روزا باعلانوۆا دا وزدەرىنىڭ سوزدەرىندە وسىنداي جان تۇرشىگەرلىك وقيعالاردىڭ كورىنىستەرىن ايتتى.

17-جەلتوقسان كۇنى ساعات ءۇشتىڭ شاماسىندا الاڭعا بارعاندا روزا باعلانوۆا جابىرلەنگەن جاستاردى قورعاپ، ولاردى ۇرۋدى باسقارىپ جۇرگەن گەنەرال-لەيتەنانت شەنى بار اسكەري اداممەن ايتىسادى. روزانىڭ جۇمىس اپپاراتىندا قىزىمەت ىستەۋشى ءاسيا ماليموۆا دا سولداتتاردىڭ الاڭداعى قىزداردى شاشىنان جۇلىپ، سۇيرەگەنىن ءوز كوزىمەن كورىپ، كوپتەگەن زۇلىمدىقتاردىڭ كۋاسى بولعانىن مالىمدەدى.

«بەرەكە» دۇكەنىنىڭ ساتۋشىسى گۇلنار تۇستىكپاەۆا «تسەليننىي» كينوتەاترى جانىنداعى ىشكى ىستەر باسقارماسى ءۇيىنىڭ استىنداعى كامەرادا جاراقاتتى قىزداردىڭ قامالعانىن كورسەتتى. ولاردىڭ ءبىرىنىڭ كوزى كوگەرگەن، ءبىرىنىڭ باسى جارىلعان، بەتتەرىنەن قان اققان، سولداتتار تۇندە كەلىپ قورلاپ، مازاق قىلۋعا دەيىن بارعان.

«دۋبينكامەن، ساپەرلىك كۇرەكپەن ۇرعاننان قۇلاپ قالعانداردى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن ءۇيىپ قويعاندارىن ءوز كوزىممەن كوردىم» دەدى بەس جىلعا سوتتالىپ، چيتا قالاسىندا وتىرىپ كەلگەن راسۇلحان قۇدايبەرگەنوۆ. كەيبىر سويىلعا جىعىلعانداردى اۆتوبۋسقا تيەپ، تاۋعا الىپ كەتتى. تاۋعا جەتكەنشە ولاردى جابىق ماشينانىڭ ىشىندە ۇرىپ-سوقتى. تاۋعا اپارعاننان كەيىن ولاردىڭ سىرتقى كيىمدەرىن، اياق كيىمىن شەشكىزدى، جوعارىعا مىلتىق اتتى، تاۋدىڭ ۇستىنە قاراي قاردىڭ ۇستىمەن جۇگىرتتى. ءبىر جىگىتتى باستان سكوبامەن پەرىپ قالدى. قانعا بويالعان ول سول تاۋ باسىندا قالدى. ولار ءبىرىن-ءبىرى تانىمايتىن. اياعىمەن جۇرۋگە شاماسى كەلمەگەندەر ءار جاققا قاراي تىرباڭداپ، ەڭبەكتەپ قاشتى».

كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ كوممۋنيستىك پروسپەكتىسى، 32-ءۇيدىڭ 14-پاتەرىندە تۇراتىن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى پراپورششيگى، «دزەرجينەتس» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بولعان بوتاش قاجىموۆ بىلاي دەپ جازدى: «وسى وبلىستىڭ ۆولودار اۋدانىنا ءبىر قىزدىڭ دەنەسىن اكەلدى. سوۆەت ورگاندارى ولىكتى ايعاي-شۋسىز جەرلەۋدى ءوتىندى. بۇل وقيعانى تەكسەرۋگە مەن كومەكتەسە الامىن». بىراق، ونى كوميسسياعا تەكسەرتۋگە بەرگەن جوق. مۇنداي سيگنالدار كوپ بولسا دا، رەسپۋبليكا باسشىلارى ولاردى تەكسەرىپ، شىندىعىنا جەتىپ جاتۋعا مۇددەلى بولمادى.

ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ باسشى وفيتسەرلەرىنىڭ زۇلىمدىقتارى تۋرالى قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ قىزىمەتكەرى ۆلاديمير ۆاسيلەۆيچ نيكۋلەنكو باتىل تۇردە جازىپ، ءوز پىكىرىن رەسپۋبليكا جوعارعى سوۆەتىنە جەتكىزگەن. بىراق، ول حات قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۆ.سيدوروۆانىڭ قولىنا تيەدى دە، ءىزى سۋىپ قالادى.

ۆ.ۆ.نيكۋلەنكو – ميليتسيا مايورى، قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ ورتتەن قورعاۋ بولىمىندە ىستەگەن. 1989 جىلى الماتى ستانساسىندا پروپان قۇيىلعان ۆاگوندا جارىلىس بولعاندا ول قاتتى كۇيىككە ۇشىراپ، سول جىلى 25 مامىردا ماسكەۋدەگى ءبىر اۋرۋحانادا قايتىس بولدى. ادال قىزىمەتكەر بولعان. جەلتوقسانداعى قىلمىستاردىڭ دا بەتىن اشقىسى كەلگەن شىن مانىسىندەگى ورىس وفيتسەرى. الماتىداعى مەكەن-جايى: ك.ماركس كوشەسى، 132 ۇيدە تۇرعان.

ۆ.ۆ.نيكۋلەنكونىڭ ولەر الدىندا جازعان ەڭ سوڭعى حاتىن جەلتوقسان قۇرباندارى جونىندە قايعىلى وكىنىش جانە ونىڭ قاندى بالاق جەندەتتەرىنە ايتىلعان ۇكىم دەۋگە بولادى. ول جاستاردى قان-قاقساتۋعا ەسىرە قاتىسقان ىشكى ىستەر ورگاندارى قىزىمەتكەرلەرىنىڭ 18 وفيتسەرىنىڭ اتتارىن اتايدى. اسىرەسە س.ۆ.موشينەتس، گەنەرال ە.و.الەكساندروۆيچ، گەنەرال ۆ.ل.حولمانوۆسكي، پودپولكوۆنيك سەكەرين، مايور ب.ا.سيسكوۆ، گەنەرال ۆ.ۆ.شكليار، پودپولكوۆنيك كۋپرينەنكوۆ. نيكۋلەنكونىڭ حاتىنا قاراعاندا نەگىزگى جەندەتتەر وسىلار بولعان.

بۇل تەكسەرۋگە تۇراتىن ينفورماتسيا ەدى. ونى رەسپۋبليكا باسشىلارى جاۋىپ تاستادى. جوعارىدا اتالعان اسكەريلەردىڭ ارام پەيىل، تاس جۇرەك ەكەنىن ايتىپ، حاتتىڭ اۆتورى ولارعا ەش ۋاقىتتا سەنۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتەدى.

پودپولكوۆنيك ن.م.ۆوروبەۆ حالىق ءارتىسى ءا.مامبەتوۆتى كوشەدە دۋبينكانىڭ استىنا العان. جەلتوقسان كەزىندە قانشا ادام ءولىپ، قانشاسى جارالانىپ، قانشاسى قاي جەرلەرگە اكەتىلگەنى تۋرالى بارلىق مالىمەتتەر موشينەتس پەن سيسكوۆتىڭ سەيفىندە ساقتاۋلى، دەيدى نيكۋلەنكو. ول قۇجاتتاردى مىندەتتى تۇردە تالاپ ەتۋ كەرەك، مەن ءوز كوزىممەن كورگەمىن، دەپ تاپسىرادى.

بۇل حاتتى نيكۋلەنكو ولگەننەن كەيىن سونىڭ اتىنان باسقا بىرەۋدىڭ دە جازۋى مۇمكىن دەگەن وي تۋادى. بىراق، قايتكەن كۇندە دە حات تەكسەرىلۋى كەرەك ەدى. ونداعى اتى اتالعانداردىڭ كىنالى ەكەنى ءجاي كوزگە دە بەلگىلى ەدى عوي. ۆ.سيدوروۆا حاتتى فورما ءۇشىن ا.ا.ابدرامانوۆقا جىبەرگەن… قاي فاكتىنى كەلتىرسەڭ دە، باستى شەنەۋنىكتەر قىلمىستىڭ بەتىن اشقىسى كەلمەيتىنى كورىنىپ تۇرادى.

جاستاردىڭ ميتينگىسىن جانشۋعا بىرنەشە اسكەري بولىمدەر الماتىعا جاقىن اكەلىنىپ، قارۋلى قۇشتەر قالانىڭ ىشىنە ەنگىزىلدى. اتاپ ايتقاندا ولار مىنالار بولاتىن: اسكەري قىزىمەتىن وتەپ جاتقان 5449 پولكتەن – 200 ادام، الماتى قالاسىنىڭ ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ وپەراتيۆتىك پولكىنەن – 640 ادام، ۆەدومستۆولىق ميليتسيا پولكىنەن – 320 ادام، قالا اۋداندارىنىڭ ىشكى ىستەر بولىمدەرىنەن – 400, قازاق سسر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن – 300, ورتا ازيا اسكەري وكرىگىنەن – 500, يركۋتسكى قالاسىنان ءبىر روتا – 300 كىسى، تاشكەنتتەن ارناۋلى روتا – 420, نوۆوسيبيرسكىدەن ءبىر روتا – 200 كىسى، ماسكەۋدەن سسرو ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باسقارىپ كەلگەن ءبىر اسكەري بريگادا.

وسىنداي كۇشتى كارۋسىز ستۋدەنتتەرگە، اناسىنىڭ باۋىرىنان جاڭا عانا ايرىلىپ شىققان بالالارعا قارسى جۇمساۋدى ويلاعان سسرو مەن قازاق سسر باسشىلارىنىڭ جاۋىزدىعىندا شەك جوق ەدى. وسىعان قاراعاندا گيتلەردىڭ سوعىسىن ءتىپتى اقتاۋعا بولادى. ول ءونبويى قارۋلانعان ارمياعا قارسى سوعىستى. ال ءبىزدىڭ اقىماق گەنەرالدار مەن ۇكىمەت باسشىلارى ءوزىنىڭ بەيبىت قارۋسىز حالقىمەن سوعىستى. ارينە، قانتوگىس قىپ «جەڭىپ» شىقتى. سول جەندەتتەر مەن شەنەۋنىكتەردىڭ كەيبىرى ءالى كۇنگە وكىمەت باسىندا. قانداي شىدامدى قازاق حالقى دەسەڭىزشى!؟

اسكەري جانە ميليتسيا اكىمدەرىنىڭ الاڭدا جاستارعا جاساعان زۇلىمدىعىنا نايزا بويلامايتىن ەدى. اۋەلە ولار قارۋسىز جاستاردى ورتالىق مىنبەگە قاراي جاقىنداتتى. مىڭداعان ادامدار تىعىز جينالىپ، ءيىن تىرەسىپ تۇرعاننان كەيىن پودپولكوۆنيك سەكەرين الدىنا قالقان ۇستاعان قارۋلى سولداتتارعا: «گنات!» – ياعني قۋىڭدار، دەپ كوماندا بەردى. توپىرلاعان حالىق ءبىرىن-ءبىرى باسا كوكتەپ، كوبى جىعىلىپ، قاشا باستادى. تايعاناق مۇزدىڭ ۇستىندە بيىك تاقالى قىزدار جىعىلىپ جاتتى. ولاردى دۋبينكامەن ۇرىپ، سولداتتار ەتىكتەرىمەن تەپكىلەدى. بەل ومىتقادان ۇردى. تۇرۋعا شاماسى كەلمەي قالعاندارىن ميليتسيا ماشيناسىنا سالىپ، قالانىڭ سىرتىنا قاراي اكەتتى. كوبىنە اكەتە الماعاندارىن مەديتسينالىق «جەدەل كومەك» اكەتتى. الاڭدا كارۋلى ىلاڭ «ويىنى» وينالدى. شىن مانىسىندەگى قىرعىن بولدى. الاڭنىڭ ءار جەرلەرىندە تۋفليلەر، ورامالدار، تۋالەتتىك ۇساق زاتتار ءشاشىلىپ جاتتى. اگروپروم ءۇيىنىڭ قابىرعاسى شاشىراعان قان بولدى. ونىڭ ءبارىن تەز ارادا سۋ ءشاشاتىن ماشينامەن جۋىپ-ءشايىپ، «تازالاپ» وتىرۋعا تىرىستى.

ميتينگىلەۋشىلەردى كەز كەلگەن جەردە ۇرا بەرمەي، ارناۋلى جەردە جوعارى «ماماندىقپەن» ۇرۋ ءۇشىن كوشەدە «قاپشىقتار»، تىعىرىقتار جاسادى، ولارعا جاستاردى ايداپ كىرگىزىپ، «ەسىكتەن» شىعاردا دۋبينكامەن دۇرەلەپ شىعارىپ وتىردى. فۋرمانوۆ كوشەسىن اباي پروسپەكتىسى جاعىنان جاۋىپ، جاستاردى تىعىرىققا تىرەپ ۇردى. قىزدار قاشاتىن جەر تابا الماي «اتەلە مود» ءۇيىنىڭ بالكونىنا شىعىپ كەتتى. ودان سەكىرىپ تومەن تۇسەمىن دەپ، مەرتىگىپ جاتتى.

جاستاردى كىنالاۋ قۇجاتتارىن «جەتىلدىرىپ»، وفورملەنيەنى تەزدەتۋ ءۇشىن باس پروكۋراتۋرادا ارناۋلى بلانكتەر جاسالدى. وندا: «الاڭدا بولعاندا پارتيا مەن ۇكىمەتكە قارسى تۇردى» دەگەن تاسپەن باسىلعان دايىن ايىپتاۋ سوزدەرى بولعان. سول دايىن ءسوزدىڭ تۇسىنا كەز كەلگەن قازاق جىگىتىنىڭ اتى-ءجونىن قويىپ، سوتقا ايداي بەرگەن.

پروكۋراتۋرا ورگاندارى وسىلاي، ءوز جۇمىسىن «جاڭاشا» جەتىلدىرىپ، اۆتوماتتىق دارەجەگە دەيىن جەتكىزۋگە تىرىستى. رەسپۋبليكا پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى ا.د.مىزنيك جەلتوقساننىڭ 25 كۇنى «باقىلاۋ انىقتاما» دەگەن نۇسقاۋ جازىپ، بارلىق پروكۋراتۋرا ورگاندارىنا باسشىلىققا الىپ وتىرۋ ءۇشىن جىبەرگەن. ءاربىر پروكۋرور، سوت قىزىمەتكەرلەرى ايىپتالۋشىلاردىڭ قىلمىسىن انىقتاپ تەكسەرىپ جاتپاي-اق، مىزنيك جازىپ بەرگەن «ۇلتشىل» دەگەن قىلمىس باپتارىن قايتالاي بەرگەن.

قالانىڭ ىشكى ىستەر ورگاندارى وزدەرىنىڭ «بەيباستاقتارمەن» كۇرەستەگى «ەرلىگىن» كەيىن كەرەك جاعدايدا باستىقتارى الدىندا كورسەتۋى ءۇشىن وزدەرىنىڭ وپەراتيۆتىك جۇمىستارىنىڭ ءجۇرىسىن تىركەپ وتىرعان.

1984 جىلعى ناۋرىزدان 1987 جىلعى شىلدە ايىنا دەيىن الماتى قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ كەزەكشى بولىمشەسىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەگەن م.سۇلتانوۆ 1986 جىلعى جەلتوقساندا بولعان وقيعالار جونىندە «وپەراتيۆتىك كۇندەلىك جۇمىس تەترادىن» اشىپ، جازىپ وتىرعان. سوندا ىشكى ىستەر باسقارماسى جۇرگىزگەن بارلىق وپەراتسيالار تىركەلگەن. الاڭداعى وپەراتسيالاردىڭ ءجۇرىسى جازىلعان، ءار قايسىسى 1000 مەترلىك ەكى كاسەتا دا وسىندا بولعان. بۇل قۇجاتتاردى ول ارناۋلى تەمىر جاشىكتە ساقتاعان.

1987 جىلى شىلدەدە م.سۇلتانوۆ ءوز كەزەگىن ميليتسيا مايورى ۆ.م.بەلوۋسوۆقا تاپسىرعاندا، وسى ماڭىزدى ماتەريالدار جونىندە ەرەكشە ەسكەرتىپ، ونىڭ كەلەشەكتە كەرەك بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ، جوعالتپاي ساقتاۋدى تاپسىرعان.

1988 جىلى كوكتەمدە ميليتسيا پودپولكوۆنيگى ۆ.پ.نازارەنكونىڭ تاپسىرماسى بويىنشا م.سۇلتانوۆ جاڭادان بولاتىن كەزەكشى بولىمشەنىڭ باستىعى ميليتسيا مايورى ۆ.گ.سەمەنوۆقا كومەكتەسىپ، تەمىر جاشىكتەگى قۇجاتتاردى دا سونىڭ قاراماعىنا بەرەدى. بۇل جولى دا م.سۇلتانوۆ جەلتوقسان وقيعالارى جونىندە جازىلعان وپەراتيۆتىك تەترادتىڭ جانە كاسەتالاردىڭ بار ەكەنىن ايتىپ، ولاردى ساقتاۋ كەرەگىن قاتاڭ تاپسىرادى.

بىراق، وسى قۇجاتتاردى ساقتاۋدىڭ قاجەتتىگىن بىلە تۇرا، پودپولكوۆنيك نازارەنكو 1989 جىلعى 2 ماۋسىمداعى اكتى بويىنشا «پايدالاناتىن ۋاقىتى وتكەن» دەپ، ولاردى جويىپ جىبەرگەن.

ىشكى ىستەر ءمينيسترى گ.ن.كنيازەۆ قازاقتاردى سول قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ قولىمەن ۇرۋعا تىرىستى. باساروۆ سياقتى كەيبىر قازاق وفيتسەرلەرىنە ايتقانىن ىستەتتى. جاستارعا قارسى شىققىسى كەلمەي، ولارعا ءىشى بۇرىلاتىن قازاق وفيتسەرلەرىن ۇيدەگى اباقتى جاعدايىندا ۇستاپ، الاڭداعى وقيعالاردان الىس جەرگە اكەتكەن.

اۋىر جارالى بولعان جاستاردى نەگىزىنەن جاندوسوۆ جانە چاپاەۆ كوشەلەرى بۇرىشىنداعى ورتالىق اۋرۋحاناعا جيناعان. ولار جازىلىپ شىققانشا، نەمەسە ءولىپ شىعارىلىپ بولعانشا وفيتسەرلەر وندا بىرنەشە كۇن بولىپ، ەشكىمدى جىبەرمەي، كۇزەتتە وتىرعان. اسىرەسە جۋرناليستەردى، شەت ەل ازاماتتارىن جىبەرمەۋ قاتتى تاپسىرىلعان. وسى «قۇپيا سىردى» ەشكىمگە ايتپاۋ جونىندە وفيتسەرلەردەن قولحات العان. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى وفيتسەرى پودپولكوۆنيك ولجاباي تەمىرحانوۆ ەكەۋىمىز سونىڭ ۇيىنە بىرنەشە وفيتسەرلەردى جيناپ سويلەسكەندە وسى سياقتى كوپتەگەن جاعدايلاردى ايتتى. كوپتەگەن زۇلىمدىقتاردى ايتۋعا ولار قورىقتى. ولجاباي ولاردىڭ بۇرىنعى باستىعى بولعاننان كەيىن، وعان سەنگەندىكتەن ايتتى.

وسى كەزدە ىشكى ىستەر ورگاندارىندا ىستەيتىن قازاقتاردىڭ سانىن ازايتۋ ءۇشىن اشىق ناۋقان اشپاي-اق، ءىشىنارا استىرتىن جۇمىستار جۇرگىزىلدى. بۇل ورگانداردا جانە جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتتەرىندە قازاقتار قالايشا كوبەيىپ كەتكەن، ۇلت ماسەلەسىندە «پەرەكوس» بولعان دەپ، كولبين كوپ ماعىنالى پىكىر تاستادى. ونى تۇسىنە قويعان ارامپەيىلدى بەلسەندىلەر ىشكى ىستەر ورگاندارىندا ىستەيتىن قازاقتاردىڭ سانىن قىسقارتا باستادى.

بۇل ىسكە الدىمەن كىرىسكەن شىمكەنت وبكومىنىڭ اكىمشىلىك ورگاندار جونىندەگى حاتشىسى ي.ن.تۋتەۆول بولدى. ونىڭ نۇسقاۋى بويىنشا وبلىستىڭ دزەرجينسكي اۋدانىندا 32 ادام، اباي اۋدانىندا 23, ەڭبەكشىدە 38 قازاق جىگىتتەرى تەز ۋاقىتتا قىزىمەتتەن بوساتىلدى.

الماتى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى رومانوۆ، كوميتەتتىڭ توعىزىنشى پلەنۋمىندا سويلەپ، كالينين اۋدانىنىڭ ءىرى كاسىپورىندارىنداعى توعىز كومسومول ۇيىمىنىڭ سەگىزىن قازاق جىگىتتەرى باسقاراتىنىنا ىزالانىپ، سونداي «پەرەكوس» جىبەرگەنى ءۇشىن اۋپارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى روجكوۆتى جەردەن الىپ-جەردەن سالدى.

جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە تەك ورتالىق الاڭدا عانا ەمەس، رەسپۋبليكانىڭ بارلىق اكىمشىلىك جانە قوعامدىق-ساياسي ۇيىمدارىندا تالاي ىلاڭ سالىندى. رەسمي ورگانداردىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، جەلتوقسان دۇربەلەڭى كۇندەرىندە ميتينگىگە قاتىسۋشىلاردان 365 ادام جارالى بولىپ، مەديتسينا مەكەمەلەرىنە جەتكىزىلگەن. ولاردىڭ كوبى بىرەۋدىڭ كومەگىنسىز ورنىنان تۇرا الماي، ءوز بەتىمەن قوزعالۋعا شاماسى كەلمەي، ەرىكسىز ميليتسيانىڭ قولىنا تۇسكەندەر. ال اياعىمەن جۇرە الاتىن جارالىلار ميليتسيانىڭ تاياعىنان قاشىپ، ءۇيدى-ۇيگە، جاتاقحانالارعا باس ساۋعالاعان. ونداي جارالىلاردى قۇقىققورعاۋ ورگاندارى ساناعان ەمەس. «ۇلتشىل» دەپ، سوتتاپ جىبەرەدى دەپ، كوپتەگەن جارالىلار دارىگەرلىك كومەك سۇراۋعا دا قورىقتى.

الاڭداعى الاساپىران كەزىندە 9 اۆتوماشينا جانىپ كەتىپ، 152 اۆتوموبيل بۇلىنگەن. 13 ستۋدەنتتىك جاتاقحانا قيراتىلعان. 5 وقۋ ورنىنىڭ عيماراتىنا زيان كەلتىرىلگەن. ونىڭ بارلىعىن قيراتقان توپ-توبىمەن ستۋدەنتتەردى ۇرۋ ءۇشىن جۇرگەن سولداتتار ەدى.

سولاردىڭ ىشىنەن ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىن. اۋىلشارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى دوتسەنت جامباەۆ قانات اتەيبەكوۆيچ ءوزىنىڭ 1990 جىلى التىنشى ناۋرىزدا جازعان مالىمدەمەسىندە 18-جەلتوقسانعا قاراعان ءتۇنى 15-20 سولدات جاتاقحاناعا كىرىپ كەلىپ، ويران سالعانىن ايتتى. ەسىكتى تۇندە سىندىرا جازداپ اشقىزىپ، اشىپ قالعانىمدا باسىما دۋبينكا سارت ەتتى، دەيدى قانات جامباەۆ. قان بۇرق ەتە ءتۇسىپ، بەتىمدى جاۋىپ كەتتى. بارلىعى توپىرلاپ كىرىپ، توسەكتە جاتقان ستۋدەنتتەردى شەتىنەن ۇرا باستادى. كوپ جاستار قانعا بويالىپ قالا بەردى. سولداتتاردى باسقارىپ جۇرگەن وفيتسەرلەرى بولدى. سولداتتار العاشتا «پروپۋستي، باتيا» دەپ سۇرادى. مەن ەسىكتى اشىپ قالعاندا سىيلاعانى دۋبينكا بولدى. قانعا بويالعاندار تۋالەتكە جۇگىردى. قولجۋعىش بولمەنىڭ ءىشى كولكىلدەگەن كان بولدى. ينستيتۋتتىڭ №6 جاتاقحاناسى وسىلاي قانعا باتىپ، اينەك-ەسىگى قيراتىلدى.

…الاڭدا ورتەلگەن ماشينالارعا كەلەتىن بولساق، وعان ناقتىلى كىمنىڭ كىنالى ەكەنى دە بەلگىسىز ەدى. ءبىر تاڭ قالارلىق ءجايت: كەشكى ساعات توعىزدىڭ كەزىندە الاڭنىڭ ەكى جاق شەتىندە – مير جانە فۋرمانوۆ كوشەلەرى جاعىنان – ەكى الاۋ جالىنداپ جاتتى. ولاردىڭ توڭىرەگىندە ميليتسيونەرلەر، مىنە، كورىڭدەر، مۇنى جاساعان ەكسترەميستەر، دەگەندەي، جانىپ جاتقان ماشينانى اينالسوقتاپ، كەردەڭ-كەردەڭ ەرسىلى-قارسىلى اياڭداپ ءجۇردى. بەينە ءبىر ادەيى وت جاعىپ جاتقان سياقتى. وتتى سوندىرەيىن دەگەن ويلارىندا دا جوق. سوندىقتان، بۇل كورىنىستىڭ ءوزىن بىرەۋلەر ادەيى جاساعان جوق پا دەگەن ويعا قالۋعا دا بولاتىن ەدى. جاستاردى كىنالاۋ ءۇشىن كوبىرەك فاكتىلەر كەرەك بولعاندا كگب ەشقانداي ماتەريالدىق مۇلىكتى ايامايدى. قايداعى ءبىر-ەكى ماشينانى ورتەي سالىپ، جاستاردى كىنالاۋ ءۇشىن قوسىمشا فاكت جاساۋ دەگەنىڭىز ولار ءۇشىن وپ-وڭاي نارسە. ماشينالاردى ورتەپ، بەيباستاقتىقپەن قىلمىس جاسادى دەپ، جالا جاۋىپ، ج.تايجۇماەۆتى سوتتادى.

ورتالىق الاڭدا جۇرگەن كەز كەلگەن ادامدى «ۇلتشىل» دەپ، كىنالاي سالۋ وڭاي بولعان. «مىناۋ الاڭدا بولدى» دەپ، ماسەلەن، پودپولكوۆنيك زامۋلكين بىرەۋدى نۇسقاسا بولدى، ونى سوتقا اپارىپ وتىرعان. مايور سيسكوۆ، مايور تەحنوريادوۆتار جاستاردى «ۇلتشىل» دەپ كىنالاۋعا كۋا بولۋ ءۇشىن ەشكىم شاقىرماي-اق، ءوز ەركىمەن سۇرانىپ، سوتقا بارىپ وتىرعان.

الاڭداعى ميتينگىگە قاتىسقان مىڭداعان جاستارعا بۇزاقىلار، ەكسترەميستەر، ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار دەپ، ات تاعۋدىڭ ءوزى تەك قانا جالا ەكەنى ءبىز تەكسەرگەن كەزدە ايقىندالدى. سول مىڭداعان جاستاردىڭ اراسىندا 13 ادام عانا بۇرىن سوتتالعان بولىپ شىقتى. ال، الكوگولدىك ماستىق جاعدايدا كوپشىلىكتىڭ ءبىر دە ءبىرى بولماعانىن دارىگەرلىك تەكسەرۋ كورسەتتى.

ەندى زاڭسىزدىقتىڭ زاردابىن شەككەن كەيبىرەۋلەرگە ءسوز بەرەيىك. بەس جىلعا سوتتالىپ، چيتادا تۇرمەدە وتىرعان قۇرمانباي حالمۇراتوۆ: «ون سەگىزى كۇنى ەرتەدەن الاڭدا بولدىم، – دەيدى ول. – رەسپۋبليكا باسشىلارىنان ءبىر قازاق سويلەپ، جاستاردى تاراۋعا، الاڭنان كەتۋگە شاقىردى. قورشاپ تۇرعان ميليتسيونەرلەر، سولداتتار ەندى ەشكىمگە تيمەيدى، دەپ ول ۋادە بەردى. ءبىز ونىڭ سوزىنە سەنىپ، تاراي باستادىق. مەن ءوزىم تانىمايتىن ءبىر توپ قىزدارمەن الاڭنان قايتىپ، مير كوشەسىنىڭ بويىمەن كەلە جاتتىق. اباي داڭعىلىنا جەتە بەرگەندە سوڭىمىزدان ءبىر اۆتوبۋس قۋىپ جەتتى دە، توقتاي قالدى. ىشىنەن كۋرسانتتار مەن ميليتسيونەرلەر انتالاپ شىعىپ، بىزگە لاپ قويدى. جان-جاققا بىتىراپ قاشقان قىزداردىڭ ارقايسىسىنا 5-6 سولداتتان جابىلىپ، دۇرەنىڭ استىنا الىپ، اۆتوبۋسقا سۇيرەدى. قىزداردىڭ ەكەۋى كۇرەكپەن ۇرعاننان قۇلاپ ءتۇسىپ، بىرەۋى ارىققا قۇلاپ، بەتىن قان جۋدى. قۇلاعان ەكى قىزدى قورعاماق بولىپ، ۇستىنە دەنەمدى جابا قۇلاعان مەنى ۇرىپ ەسىمنەن تاندىردى. ەسىمدى اۆتوبۋستا جينادىم. قىزداردىڭ بۇدان بىلايعى تاعدىرى ماعان بەلگىسىز بولدى. مەنى ميليتسيا بولىمىنە الىپ بارىپ، ءۇش كۇننەن كەيىن سوتتاپ جىبەرگەن».

1989 جىلى باقىتبەك يمانعوجاەۆ پەتروپاۆل تۇرمەسىنەن شىعىپ كەلدى. ونىڭ الاڭعا بارعان سەبەبى: ۇلتتىق مەكتەپتەردىڭ ازايىپ بارا جاتقانىن، ينستيتۋتقا تۇسكەن ستۋدەنتتەر ءوز تىلىندە وقي الماعاندىقتان قاتتى قينالاتىنىن، الماتىدا قازاق بالا باقشالارى جوقتىڭ قاسى ەكەنىن، ەندىگى جەردە سىرتتان كەلگەن جاڭا حاتشى ۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ ەرەكشەلىگىن قالاي ءتۇسىنىپ، قالاي شەشپەك ەكەنىن سۇراماق بولعان.

الاڭداعى دەمونستراتسيا كەزىندە قىزدار مەن جىگىتتەر قول ۇستاسىپ، ارالارىنان ەشكىمدى وتكىزبەۋگە تىرىسقان. سەبەبى، قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، اراق ىشكەن ماس بىرەۋلەر كەلىپ، بۇلاردىڭ ورتاسىنا كىرمەك بولىپ ارەكەت جاساعان. بەلگىسىز ءبىر ماشينا كەلىپ، كەسىلگەن تەمىرلەردى ءۇيىپ تاستاپ كەتكەن. وسىنىڭ ءبارى اكىمدەر تۇسىنان ارانداتۋشىلىق بولدى دەپ تۇيەدى باقىتبەك. تۇرمە اكىمشىلىگى باقىتبەكتى سوندا جاتقان تۇتقىندارعا ادەيى قۇبىجىق ەتىپ كورسەتىپ: «بۇل جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقاندا سابيلەردى اينەكتەن لاقتىرىپ، قانىشەر بولعان» دەپ، جالا جاۋىپ، ايداپ سالادى. تۇرمەدەگى قىلمىسكەرلەر ونى ولتىرمەك بولعاندا، ءوزىن ءوزى تىلگىلەپ، وقشاۋلاۋ كامەراعا كوشىرىلەدى. سودان باسقا جاققا اۋىسىپ، ارەڭ ءتىرى قالادى. تۇرمەدە جابىلعان جالادان كورگەن قورلىعىن ول اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزە المادى.

توقتار ەرمەكوۆ شىمكەنت قالاسىندا تۇرمەدە وتىرىپ شىقتى. الاڭدا قارۋسىز تۇرعان قىزدار مەن جىگىتتەرگە سولداتتار دۋبينكامەن باس سالعاندا، قاشىپ شىعار جەر بولماعان سوڭ ول اياق استىندا جاتقان تەمىردىڭ ءبىرىن العان. سول ساتتە ونى سۋرەتكە تۇسىرگەن. سول سۋرەت بويىنشا، ەكى-ءۇش كۇن وتكەننەن كەيىن سوتتالعان.

جارمۇحامبەت تىلەگەنوۆ: «ءار ۇلتتىڭ ءوز كوسەمى بولۋعا ءتيىس، ايتپەگەندە ۇلتتىق پسيحولوگياعا بايلانىستى وقۋ، مادەنيەت، ونەر ماسەلەلەرى شەشىلمەيدى» دەگەن سياقتى سوزدەر ايتقانى ءۇشىن بەس جىلعا كەسىلىپ كەتكەن.

مەن بۇل جەردە سوتتالىپ، قايتىپ كەلگەندەردىڭ كەيبىرەۋلەرىمەن عانا كەزدەسكەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. جازىقسىز قۋعىنعا ۇشىراعان امان ەسبوسىنوۆ، ەرمەك يمانبەكوۆ، ارىستان ەگىزبەكوۆ، راسۇل قۇدايبەرگەنوۆ، ءۇبايدۇللا رۋزيەۆ، قاسىم ءابىلحايروۆ، دۇيسەنبەك بايبولوۆ، قايرات راحمەتوۆ، ەرمۇقان قۋاندىقوۆ، اليك مۇزافاروۆ، نۇرلىباي ىرىساليەۆ، ەركىن مەيىربەكوۆ، امان رامازانوۆ، ەرلان بەيسەمباەۆ، امانجول نالىباەۆتاردىڭ زارلى شەرلەرى ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر حيكايا.

جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر، ەر تۇلعالى تاماشا ازامات امانجول نالىباەۆ وسى كۇنگە دەيىن قاجىرلىلىقپەن ءشارشاماي تالماي، جەلتوقساندىقتاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ كەلەدى. بىراق، ادىلەتتىلىك تولىق جەڭىپ، زارداپ شەككەندەردىڭ كوڭىلى جايلانىپ، جاراسى جازىلىپ، ءومىر قىزىعىنا بولەنەر مە ەكەن. ءاي، قايدام…

جەلتوقسان زوبالاڭىنىڭ قۇربانى بولعاندار تۋرالى ايتۋ وتە اۋىر. سول كەزدەگى اكىمدەر شىلعي وتىرىك مالىمەت بەرىپ، جەلتوقسان كۇندەرى ەكى-اق ادام قازا تاپتى دەپ ەسەپتەدى. ونىڭ ءبىرى جاساقشى س.ا.ساۆيتسكي، ەكىنشىسى ميتينگىگە قاتىسۋشى ەربول سىپاتاەۆ. جاساقشىنى ءولتىردى دەگەن كىنا تاعىلعان قايرات رىسقۇلبەكوۆ اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلدى. ال الاڭدا ميتينگىگە قاتىسۋشى ەربول سىپاتاەۆتى ولتىرگەن كىم ەكەنىن تەكسەرگەن ەشكىم جوق. العان اۋىر جارادان كەيىن 23 جەلتوقسان كۇنى سىپاتاەۆ قايتىس بولعان. ونى دۋبينكامەن ۇرىپ ولتىرگەن سولدات نەمەسە ميليتسيونەر وسى كۇنگە دەيىن تايتاڭداپ ءجۇر (؟).

اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان رىسقۇلبەكوۆكە كەيىن «كەشىرىم» جاسالىپ، باس ەركىنەن ايىرۋ جازاسى قولدانىلاتىن بولدى. بىراق، ول جالعىز قامالعان ءوزىنىڭ كامەراسىندا «اسىلىپ ولگەن». ونىڭ «اسىلىپ ولۋىندە» دە كوپ سىرلار بار ەدى. پروكۋرور، سوت ورىندارى ونىڭ سىرىن اشۋعا مۇددەلى بولمادى. سوت كەشىرىمىن ەستىگەن رىسقۇلبەكوۆ وزىنە ءوزى قول سالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل جەردە دە سول كەزدەگى وكىمەتتىڭ قولى بولدى دەۋگە بولادى.

مىنە، وسى سياقتى تولىپ جاتقان سۇراقتار جۇرتشىلىقتى قاتتى تولعاندىردى. جەلتوقسان وقيعالارىن تەكسەرۋ تۋرالى العاشقى جەدەلحاتتار سسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ 1989 جىلعى 26 مامىردا اشىلعان 1-سەزى اتىنا تۇسە باستاعان بولاتىن. سەزگە بارعان رەسپۋبليكا باسشىلارى، ونداعى قازاقستاندىق دەپۋتاتتار جەلتوقسان قاسىرەتتەرىن جاقسى بىلەتىن. ول قاسىرەتتەردىڭ ۇمىتىلماعانى بىلاي تۇرسىن، حالىقتىڭ وعان دەگەن ىزاسى كۇن سايىن ءوسىپ كەلە جاتتى.

قازاق حالقى سول كەزدە س.مۇقاشەۆتى وكىمەتتىڭ ەڭ جوعارعى تورىنە، ن.نازارباەۆتى قازاقستاننىڭ ۇكىمەتى باسىنا وتىرعىزىپ، ز.كاماليدەنوۆتى باس تاربيەشى ەتىپ، م.مەڭدىباەۆقا استانالىق وبلىستىڭ تۇتقاسىن ۇستاتتى. قاتەرلى كۇندەردە ولار بۇل سەنىمدى قالاي اقتادى؟

مۇنداي سۇراق، ادەتتە، بىرەۋگە ونىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ تۇرعان كەزدە ەمەس، ساياساتتىڭ قۋلىق-سۇمدىعىنا ارالاسپاي، «قولىنىڭ كىرى» كەتىپ، قاراپايىم ازامات قاتارىنا قوسىلعان كەزدە قويىلادى. «قاراپايىمداردىڭ» قاتارىنا قازىر، ارينە، ن.نازارباەۆ عانا قوسىلمايدى. «جەلتوقسان» كەزىندە رەسپۋبليكا باسشىلارى اقتاي الماعان ءۇمىتتى، ەندى اقتاۋعا ن.نازارباەۆتىڭ ءالى دە بولسا تولىق مۇمكىندىگى بار. تۇرار رىسقۇلوۆ سياقتى، ستاليندەي اجداحانىڭ اۋزىنا اپارىپ قولىن تىقپاعانمەن، كولبينگە قازاق جاستارى ءۇشىن ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماعان باسشىلاردىڭ سول كەزدەگى ازاماتتىق پوزيتسياسى قانداي بولعان؟ ءبارىن ماسكەۋدەن ورتالىقتىڭ نۇسقاۋى شەشتى دەگەنمەن، رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ وزدەرىنىڭ ازاماتتىق، ەل ءۇشىن قامقورلىق ءرولى قايدا قالعان؟

سول-ءبىر قىسىلتاياڭ كەزدەردە باسقالار جاعىنان كورسەتىلمەگەن ازاماتتىق پوزيتسيانى سسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ 1 سەزىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆ كورسەتتى. 30 مامىردا ولاردىڭ اتىنا الماتىدان جەدەلحات جىبەرىلدى. وعان مەنىمەن بىرگە قول قويعان ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى ولجاباي تەمىرحانوۆ بولدى. قازاقستاننىڭ باسقا جەرلەرىنەن دە ولارعا حاتتار ءتۇسىپ جاتتى.

قازاقستاندىقتاردىڭ حاتتارىن قورىتىپ، سەزدە سويلەگەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ الماتىداعى وقيعاعا جاڭاشا، ادامگەرشىلىك تۇرعىدان قايتا قاراۋدىڭ كەرەكتىگىن ايتا كەلىپ، بارلىق حاتتاردى جوعارعى سوۆەتتىڭ ءتيىستى كوميسسياسىنا تاپسىردى جانە سول كوميسسيادا جەلتوقسان قاسىرەتى جونىندە بايانداما جاساۋعا ءازىر ەكەنىن مالىمدەدى.

1989 جىلى 19 شىلدەدە كرەملدەگى جوعارعى سوۆەتتىڭ تاڭەرتەڭگى وتىرىسىندا ءبىرىنشى ءسوزدى گورباچەۆ جازۋشى مۇحتار شاحانوۆقا بەردى. «دەپۋتات جولداستار، – دەدى م.شاحانوۆ، – ۇلتارالىق قاتىناستاعى كۇردەلىلىكتەردى مەن تۇسىنەمىن. ول ادامدار اراسىنداعى قاتىناستىڭ ەڭ سەزىمتال دا، كوڭىلگە جارا تۇسىرگىش سفەراسى. بۇل سالاداعى دوستىق بىرەۋدىڭ جاعدايىن شىن جۇرەكتەن تۇسىنۋمەن عانا بولۋى مۇمكىن. وسى سەزدىڭ تريبۋناسىنان قازاقستان دەلەگاتتارىنىڭ ءبىر توبىنىڭ اتىنان 1986 جىلى جەلتوقساندا بولعان الماتىداعى وقيعالارعا بايلانىستى ارناۋلى كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس ەنگىزەمىن. ونداعى ىشكى ىستەر اسكەرلەرىنىڭ جانە قۇقىققورعاۋ ورىندارىنىڭ زاڭسىزدىقتارىنىڭ سالدارىنان كوپمىڭداعان قازاق جاستارى زارداپ شەگىپ جاتىر».

مۇحتاردىڭ سوزىندە كوپتەگەن جانتۇرشىگەرلىك فاكتىلەر كەلتىرىلدى. بەيبىت دەمونسترانتتارعا قارسى الماتى كوشەسىندە ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءدال الدىنداعى الاڭدا ساپەرلىك كۇرەكتەر، قاباعان يتتەر قولدانىلىپ، قىزداردى رەزينكا تاياقپەن بەلدەن ۇرىپ، بالا تاپپاڭدار دەپ، قارعاپ-سىلەپ، سولداتتار ەتىگىمەن تەپكىلەگەنىن، الاڭدى قانعا بوياعانىن ايتىپ، مۇحتار زار قاقتى.

مۇحتار بۇلاي ءبارىن ءجايىپ سالادى دەپ ەشكىم دە ويلاعان جوق ەدى. ونىڭ ءسوزى قازاقستان باسشىلارى ءۇشىن توبەدەن ءجاي تۇسكەندەي بولىپ، زارەلەرى ۇشىپ كەتتى.

سەزدەر سارايىندا قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ.ۆ.كولبين مەن مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ توراعاسى ن.نازارباەۆ قاتار وتىر ەدى. ءوزىنىڭ ءسوزىن ءبىتىرىپ، مىنبەدەن ءتۇسىپ، سوڭعى قاتارعا وتە بەرگەن مۇحتارعا ولار «ءبارىن ءبۇلدىردىڭ» دەگەندەي، اشۋلى تۇرمەن قارادى.

قازاقستاننان سايلانعان باسقا دەپۋتاتتار ۇندەمەي قالدى. ول ول ما، مۇحتاردىڭ 19 شىلدەدە سويلەگەن ءسوزىن دەپۋتات ا.ۆ.سەمەنيحين تەرىسكە شىعارعىسى كەلىپ، مۇنىڭ بارلىعى ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋشىلىق دەپ سوقتى.

سەزدە جالعىز ءوزى قايتا-قايتا شىرىلداپ، جەلتوقسان جاستارىنا قارلىعاششا قاناتىمەن سۋ سەۋىپ جۇرگەن مۇحتارعا قالاي كومەكتەسۋدى ءبىز الماتىدا جاتىپ، وزىمىزشە ويلاستىردىق. مەن ءوزىمنىڭ بىرقاتار پىكىرلەس جولداستارىممەن اقىلداستىم. وپەرا تەاترىنىڭ الدىنداعى باقتىڭ ىشىندە، جامبىلدىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ الدىندا وتىرىپ، كرەملگە جازاتىن حاتتى تالقىلادىق. مەن حاتتى جازىپ، كوپ ادامدارعا قول قويعىزدىم. دۇكەندە ازىق-تۇلىك الۋ ءۇشىن كەزەكتە تۇرعان زەينەتكەرلەرگە بارىپ، سولارعا حاتتىڭ تەكستىن وقىپ بەردىم. ولار ءبىراۋىزدان شۋلاپ قولدادى. مۇحتاردىڭ سەزدە سويلەگەن ءسوزىن جاقتاۋشى الماتىدا ەكىنىڭ ءبىرى ەدى.

ا.ۆ.سەمەنيحيننىڭ مۇحتارعا جالا جاۋىپ وتىرعانىن، ونىڭ ءوزى جەلتوقسان وقيعاسىمەن تانىس ەمەس ەكەنىن ايتىپ، وعان نارازىلىق بىلدىردىك. حات، ءسۇيتىپ، الماتىدىن ماسكەۋگە جونەلتىلدى. وندا قازاق حالقىنا «ۇلتشىل» دەپ ايدار تاعۋ تۇبىرىنەن قاتە ەكەنى، سەسسيادا تەرىس ينفورماتسيا جاساپ، حالىققا جالا جابۋشى سەمەنيحيننىڭ ءوزىن دەپۋتاتتىقتان قايتا شاقىرىپ الۋ جونىندە ايتىلدى.

حاتقا قول قويعانداردىڭ ىشىندە ولجاباي تەمىرحانوۆ ەكەۋىمىزدەن باسقا ت.تۇياقپاەۆ، پ.ەسبولوۆا، ع.مۇقاتوۆا، م.كەنەباەۆ، گ.ەرتلەسوۆا، گ.مىرزاحمەتوۆ، م.نۇرماحانوۆا، ت.توقسانباەۆ، ب.قوجاباەۆ، ا.ەستەنوۆ، ق.امانجولوۆ، ج.قورعاسبەكوۆ، ز.قوقىمباەۆ، ن.ورازباەۆ، ل.ماتەكوۆا، ساپاربەكوۆا، تۇرسۇنقۇلوۆا، روزا تەمىرعاليەۆا، ساربالاەۆ، تاعى باسقالار بولدى.

ماسكەۋگە جىبەرىلەتىن حاتقا بارلىعى 62 ادام قول قويعان. ءبىر عاجابى، حاتقا قول قويىپ، اتى-ءجونىن تۇگەل كورسەتكەندەر، ولار كوبىنەسە ايەلدەر جاعى بولدى. كەيبىرەۋلەر قورقا سوعىپ، تەك بىزدەن ۇيالعاننان عانا شيمايلاپ قول قويا سالدى. اتى-ءجونىن تولىق كورسەتپەدى. سوندىقتان كوبىنىڭ اتتارىن بۇل جەردە كەلتىرە الماي وتىرمىن.

بۇل حاتتىڭ ءبىر داناسىن ا.ۆ.سەمەنيحيننىڭ وزىنە جىبەردىم. ول كەيىن الماتىعا، مەنىڭ اتىما حات جازىپ، ماسەلەنىڭ ءمانىن بىلمەي قالعانىن، ءوزىنىڭ وسى قازاق حالقىنىڭ ورتاسىندا تۋىپ وسكەنىن، ونىڭ ءداستۇرىن سىيلاپ، نامىسىن قورعايتىنىن ايتتى.

جەلتوقسان وقيعالارىن تەكسەرۋ جونىندە م.شاحانوۆتىڭ جوعارعى سوۆەتكە ماسەلە قويۋىن 100-دەن اسا حالىق دەپۋتاتتارى قۋاتتاپ، وعان قول قويدى. ولاردىڭ ىشىندە شىڭعىس ايتماتوۆ، ەۆگەني ەۆتۋشەنكو، ۆالەنتين راسپۋتين، بوريس ولەينيك، داۆيد كۋگۋلتينوۆ، اناتولي سوبچاك، بوريس ەلتسين، راسۋل گامزاتوۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، الەكساندر مەزەنتسەۆ، اندرەي ساحاروۆ، مۋمين كانواتوۆ تاعى باسقالار بار.

قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە، ونىڭ نانىن جەپ، سۋىن ءىشىپ، مارتەبەلى جوعارى لاۋازىم الىپ وتىرعان كەيبىرەۋلەر، وقيعانىڭ سىر-سيپاتىن كورە تۇرا، قازاق جاستارىنىڭ ارەكەتى بارىپ تۇرعان «ۇلتشىلدىق» دەۋىن قويماي كەلدى. سونى كوميسسياعا دالەلدەۋگە تىرىستى.

رەسپۋبليكالىق حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ب.ۆ.يساەۆ وقيعانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن وسىنداي پىكىردە عانا بولدى. قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى قۇرعان كوميسسياعا قارسى بولىپ: «بۇرىنعى بەرىلگەن باعانى وزگەرتەتىندەي ەشقانداي جاڭا ماتەريالدار جوق، سوندىقتان كوميسسيانىڭ جۇمىسىن توقتاتۋ كەرەك» دەپ، شىر-شىر ەتتى. ال رەسپۋبليكالىق «كاز.پراۆدا» گازەتىنىڭ رەداكتورى ف.يگناتوۆ كوميسسيانىڭ تۇجىرىمدارىن گازەتتە ءوڭىن اينالدىرا كورسەتىپ، «بارلىعى تەك ۇزىنقۇلاق لاقاپ بولىپ شىقتى، كوميسسيا ەشقانداي دا تراگەديانىڭ بەتىن اشقان جوق» دەپ، حابار تاراتتى.

رەسپۋبليكانىڭ قۇقىققورعاۋ، اسىرەسە تەرگەۋ-سوت ورىندارىنىڭ باسشىلارى «ءۇش جىل بۇرىنعى جارانىڭ اۋزىن اشپاۋ كەرەك» دەپ، بايبالام سالا وتىرىپ، ەكىنشى جاعىنان وسى وقيعانى تەكسەرۋ جونىندە ءسوز بولا باستاعاننان-اق وزدەرى جىبەرگەن زاڭسىزدىقتاردى ءىشىنارا قايتا قاراپ، قاتەلەرىن رەسمي كوميسسيا تەكسەرمەي تۇرىپ ، تەزىرەك «تۇزەتۋگە» اسىقتى. جاستاردى سوتتاعاندا تىم اسىرا سىلتەپ جىبەرگەنىن سەزگەن سوت-پروكۋرور ورىندارى ەندى ءوزىن ءوزى اقتاپ قالۋدىڭ جولىن ىزدەستىردى. بىرقاتار تۇتقىندارعا، ولاردىڭ اتا-انالارىنا، تۋعان-تۋىسقاندارىنا، جاقىندارىنا كەشىرىم ءسۇراتىپ، حات جازعىزدى. ولار جازدىق-جاڭىلدىق دەپ، «كىناسىن» موينىنا الىپ، تەك باستارىنا بوستاندىق بەرۋدى ءوتىندى. وسىنداي كەشىرىم بويىنشا تۇتقىننان بوساتىلعانىنا كەيبىرەۋلەر قۋاندى. وعان پروكۋرور دا ريزا. سەبەبى ونىڭ زاڭسىز كەسىلگەن باپتارى بۇزىلماي،سول قالپىندا قالادى. ءسۇيتىپ، «قاسقىر دا توق، قوي دا امان» بولادى،

«قىلمىسكەر» مەن زاڭ بۇزۋشىلار اراسىنداعى ءىشىنارا ىمىراعا كەلۋ پراكتيكاسىنىڭ كورىنىسى قازاقسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ 1989 جىلعى 14 قاراشاداعى قاۋلىسىنان ايقىن بايقالادى. ونىڭ ءبىر تارماعىندا سوتتالعانداردان تۇسكەن كەشىرىم تۋرالى ارىزداردىڭ دەر كەزىندە قارالۋى قامتاماسىز ەتىلسىن دەلىنگەن. سوتتالعانداردىڭ «كىناسىن» سول قالپىندا قالتىرىپ، ولارعا «كەشىرىم» جاسايدى. پروكۋرور-سوت ورىندارىن كىنالاۋدىڭ ورنىنا، جاستار سول باياعىداي كىنالى بوپ قالا بەردى. ءسۇيتىپ رەسپۋبليكا باسشىلارى ءوزى سوت-پروكۋرور ورىندارىنىڭ قىلمىسىن جاپتى.

وسىنداي ادىسپەن، سوتتالعان 99 جىگىتتەر مەن قىزداردىڭ 88-ءى تۇتقىننان بوساتىلدى. بۇل، ارينە، قۋانارلىق ءجايت. ال، وسى ۋاقىتقا دەيىن ناقاقتان ولاردىڭ قاماۋدا وتىرعانىنا كىم كىنالى؟ قانشاما جاستاردىڭ ءومىرىن وكسىتىپ، ولاردىڭ اتا-انالارىنا قايعى-قاسىرەت اكەلىپ، ولارعا «ۇلتشىل»، «بەيباستاق»، «ماسكۇنەم» دەپ ايدار تاعىپ، جاستاردىڭ بىلىمگە، ونەرگە دەگەن اڭسارىن تارىك ەتكەن كىمدەر ؟ بۇل سۇراقتارعا قازىر ەشكىم دە جاۋاپ بەرگىسى كەلمەيدى. وعان كىنالى ادامداردىڭ قىلمىسىن وسى ۋاقىتقا دەيىن مىسىقتىڭ بوعىنداي جاسىرىپ كەلەدى.

جەلتوقسان جەندەتتەرىن اشكەرەلەپ، جازالاۋدىڭ ورنىنا قازىر ماداقتايتىن بولىپ ءجۇر. قازاق جاستارىن جازىقسىز ايىپتاپ، تۇرمەگە جاپقىزعان سول كەزدەگى باس پروكۋرور ع.ەلەمەسوۆتىڭ باسىنا قازىر ەسكەرتكىش قويىپ، وعان مۋزەي اشپاق كورىنەدى. ياعنىي، جاستاردى سول كەزدە قاسىرەتكە ۇشىراتقان، قانعا بوياعان باس ايىپتاۋشىنى قازىرگى وكىمەت ماداقتاپ، حان كوتەرمەك. سوندا بۇل وكىمەتتەر قاسىرەت شەككەن جەلتوقساندىقتار مەن ونىن جەندەتتەرىنىڭ قاي جاعىندا دەگەن دە سۇراق تۋادى. .

قانداي دا بولماسىن قاسيەتتى سوزدەردى وزدەرىنىڭ جەكە باستارىنىڭ مۇددەسى مەن بەلگىلى ساياسات ءۇشىن پايدالانۋ، ادەتتە، زۇلىم اكىمدەردىڭ ءىسى ەكەنىن ءبىز تاريحتان بىلەمىز. قازىردە دە، ءبىز قازاقستاندا ءبىر «كيەلى نارسەنى»، ياعني رەفورما دەگەندى قورعاپ جاتىرمىز. ول حالىققا نە بەرىپ، نەندەي جاقسىلىق اكەلىپ جاتقانى كوپ ءسوز بولا بەرمەيدى. «رەفورما» دەلىندى -, ءبىتتى، ءبىر قۇدايدان باسقا قۇداي جوق دەگەن سياقتى، ونى تالقىلاپ جاتۋعا بولمايدى. قۇداي ءوزى بەرگەن ءتىل، سويلەۋ، باس بوستاندىعىن وكىمەت ءوز تۇسىنان دا «سىيلاپ» جاتىر. سوعان الداناسىڭ دا، ريزا بولاسىڭ. رەفورما حالىقتىڭ ماتەريالدىق ءۇي-تۇرمىس جاعدايىن سوۆەت كەزىندەگىدەن جوعارى كوتەرۋ ءۇشىن ەمەس، ساياسات ءۇشىن كەرەك بولىپ وتىر.

ءدال وسى سياقتى ماسەلەمەن، جەلوقسان كۇندەرى قانداي ساياساتتى قورعاۋ ءۇشىن جاستاردى قىرعىنعا ۇشىراتقانى تۋرالى سۇراق قويۋعا ءبىز 15 ادام قول قويىپ، ارناۋلى حاتپەن قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە باردىق. حاتتا وسى تراگەديانى تەكسەرۋ جونىندە تالاپ قويىلعان بولاتىن. وعان مەنىمەن بىرگە قول قويعاندار قازاقستاننىڭ بەلگىلى ونەر قايراتكەرلەرى كاۋكەن كەنجەتاەۆ، ءمۇسىلىم ابدۋللين، سوعىس ارداگەرلەرى ولجاباي تەمىرحانوۆ، مالىك قاراعۇلوۆ،ك.نيزامبەكوۆ، رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن دارىگەر حاميت بەگالين، تاعى باسقالار بار.

ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ ءبىزدى جىلى شىرايمەن قابىلدادى. كەزدەسۋگە رەسپۋبليكا پروكۋرورى ع.ەلەمەسوۆ، جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى ت.ك.ايتمۇحامبەتوۆ، ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى س.سەرىكوۆ شاقىرىلىپتى. ولار ءبىزدىڭ سۇراقتارىمىزعا تۇسىندىرمە بەرىپ وتىردى. جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى الدىندا جاتقان بۋدا-بۋدا قاعازداردى اقتارىپ، تاياق ۇستاپ جۇگىرىپ جۇرگەن بىرنەشە بالانىڭ الاڭدا تۇسىرىلگەن سۋرەتتەرىن كورسەتتى. اڭگىمەنىڭ بارىسىندا جىگىتتەر مەن قىزدار فوتووبەكتيۆكە ءىلىنىپ قالعانى ءۇشىن سوتقا تارتىلا بەرگەنى ايقىندالىپ وتىردى.

– سوتتالعانداردىڭ ىشىندە ناقاقتان كەتكەنى جوق پا ؟ -دەپ سۇرادى ك.كەنجەتاەۆ.

– وندايدان ءبىر دە ادام جوق،- دەدى پروكۋرور ەلەمەسوۆ.

«18 جەلتوقسان كۇنى الماتىنىڭ فۋرمانوۆ – شەۆچەنكو كوشەلەرىنىڭ بۇرىشىندا تانكىلەر مەن برونەترانسپورتەرلەر ساپ تۇزەپ نە ءۇشىن تۇردى»،- دەپ ءسۇرادىم مەن. بۇل سۇراققا ءمينيستردىڭ ورىنباسارى: «ول اسكەري تەحنيكا ەشكىمگە قارسى قولانىلعان جوق قوي»، دەپ جاۋاپ بەردى. ال فرۋنزەدەن، تاشكەنتتەن، شەلابىدەن، نوۆوسيبيرسكىدەن، تبيليسيدەن، ۋفادان، سۆەردلوۆسكىدەن ىشكى ىستەر اسكەرلەرىنىڭ ارناۋلى بولىمدەرى كىمنىڭ بۇيرىعى بويىنشا شاقىرىلدى دەگەن سۇراققا جاۋاپتى ماسكەۋدەن كەلگەن گەنەرالداردان سۇراڭىزدار دەدى.

اڭگىمەنىڭ ءجۇرىسىن باسقارىپ وتىرعان ءو.جانىبەكوۆ ءبىراز ويلانىپ ۇندەمەي وتىردى دا، كورگەن-بىلگەن فاكتىلەرىڭىزدى ايتا بەرىڭدەر دەپ، ءبىزدىڭ بەتىمىزگە قارادى. قاسىرەت كورگەن جاستارعا ونىڭ بۇيرەگى بۇرىلىپ وتىرعانى بايقالىپ تۇردى. بىراق، ءتىس جارىپ ەشتەڭەنى اشىق ايتپادى.

– مىنا الاڭدا، - دەدىم مەن تەرەزە جاقتى كورسەتىپ، - ءبىزدىڭ ۇلدارىمىز بەن قىزدارىمىزدى باسقا-كوزگە ۇرىپ، شاشىنان سۇيرەپ، ۇستەرىنە سۋىق سۋ شاشىپ ازاپقا سالىپ جاتقاندا ، وسى كرەسلودا وتىرا بەرۋگە قالاي شىدامدارىڭ جەتتى ؟

– ول كەزدە مەن بۇل كرەسلودا وتىرعان جوقپىن، - دەپ، وزبەكالى جىمىيدى. – تاعى دا ايتا بەرىڭىزدەر،- دەدى ول سىپايى سويلەيتىن ادەتىمەن.

اڭگىمەنىڭ اقىرى پىكىر تالاسى عانا ەمەس، سالعىلاسۋعا شەيىن باردى. اسىرەسە كاۋكەن كەنجەتاەۆ پروكۋرور-سوت، ىشكى ىستەر ورگاندارىن كىنالاپ، سەندەر قىلمىسكەرسىڭدەر دەگەندى ايتتى. سوزگە وزبەكالى ارالاسىپ، توقتاۋ سالىپ، ءبىز، شاماسى، مۇمكىن، ارناۋلى كوميسسيا قۇرارمىز دەن، ايتىپ سالدى. بىزگە كەرەگى دە وسىنداي تۇجىرىم ەدى. كوميسسيا قۇرۋ جونىندە تۇڭعىش ءسوزدى وسى جانىبەكوۆتىڭ اۋزىنان ەستىدىك. بىراق، ونداي كوميسسيا قۇرىلعانشا ءبىر-ەكى اي ءوتىپ كەتتى.

وزبەكالى جانىبەكوۆ جوعارى مادەنيەتتى، ۇلتجاندى، سىپايى دا ءبىلىمدى ادام ەدى. دۇنيەدەن ەرتە كەتتى. ونىڭ جىلى ءجۇزدى بەينەسى مەنىڭ كوزالدىمدا. ونى تورعاي وبلىسىنا وبكومعا سەكرەتار بولىپ بارعانىنان باستاپ بىلەتىن ەدىم. شەتكەرى جاتقان قازاق ەلىنىڭ، بۇكىل ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىن وركەندەرتۋگە ول كوپ ۇلەس قوستى. «جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرۋ جونىندە كوميسسيا قۇرارمىز» دەگەن ءسوزدى ءبىرىنشى رەت ايتىپ، بەلگىلى مىندەتتى ول ءوز موينىنا الدى. بىراق، ونىڭ قولىندا شەشۋشى ۇكىم تۇرماعانىن ءبىز جاقسى بىلدىك.

1989 جىلى شىلدە ايىنىڭ 28-ءى كۇنى جەلتوقسان وقيعالارىن تەكسەرۋ جونىندە كوميسسيانىڭ قۇرامى جاريالاندى. ونىڭ قۇرامىندا جاستارعا جانى اشيتىن قادىر مىرزاليەۆ بولماسا، باسقا ەشكىم بولمادى. سوندىقتان ول كوميسسيانىڭ باستاپقى كەزدە جۇمىسى تاۋداي بولسا دا، اياعى قىلداي بولىپ ءبىتتى. ونىڭ دايەكسىز جۇمىسىنىڭ سەبەپتەرىن سول كوميسسياعا كىرگەن جوعارى لاۋازىمدى مەكەمە باسشىلارىنان ىزدەۋگە بولادى. قايسىبىر كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ەنجارلىعىن ءبىرىنشى كۇندەردەن اق بايقاۋعا بولدى. ءبۇل جونىندە دەپۋتاتتىق كوميسسيانىڭ توراعاسى بولعان قادىر مىرزاليەۆ ءوزىنىڭ بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: «كەيبىرەۋلەر جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستىلاردىڭ بارلىعىنىڭ بەتىن اشا قويمادىڭ دەپ رەنجيدى.ەگەر كەيبىر جاۋاپتى ادامدار وزدەرىنىڭ ەسكى وي پوزيتسياسىن قالدىرۋعا تىرىسىپ وتىرسا، سول كەزدە وزدەرى بەرىپ قويعان رەسمي باعالاردىڭ اۆتورى بوسا، ول وقيعانىڭ بەتىن قالاي تەز اشارسىڭ، - دەپ، كۇيىنەدى. - قازىرگى جاعدايدا، دەيدى ودان ءارى قادىر، - ءوزىنىڭ وتكەندەگى قاتەلىكتەرى مەن جازا باسقان جەرلەرىن باتىل مويىنداي الاتىنداي ەرلىك كەرەك.»

كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن ميروشنيك پەن كنيازەۆتەن دە، ەلەمەسوۆ پەن ايتمۇحامبەتوۆتەن دە، دوسپولوۆ پەن يساەۆتان دا ونداي ەرلىك شىققان جوق. 17-18 جەلتوقسان كۇندەرى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىق كوميتەتى قىزىمەتكەرلەرىنىڭ ۇنەمى باقىلاپ وتىرۋىمەن رەپورتاج جانرىندا لەنتاعا تۇسىرىلگەن ءتۇرلى ءتۇستى جانە قارا-اق 1000 مەتردەن استام كينولەنتالاردى كوميسسياعا كورسەتۋگە ميروشنيكتىڭ باتىلدىعى جەتپەي، لەنتانى جويىپ جىبەردى. كوميسسيانىڭ بارلىق مۇشەلەرى قادىرعا بوگەت جاساپ، وقيعانىڭ بەتىن اشۋعا باعىتتالعان ىستەردى قۇلاتىپ وتىردى.

بۇل جاعداي ماسكەۋدەگى دەپۋتاتتارعا دا جەتتى. جوعارىدا ايتىلعانداي، شىلدەنىڭ 19-ى كۇنى جوعارعى سوۆەتتىڭ سەسسياسىندا مۇحتار شاحانوۆ شىعىپ سويلەپ، الماتىداعى كوميسسيانىڭ قۇرامىن قايتا قۇرۋدى، ونى نەگىزىنەن سسرو جوعارعى سوۆەتى دەپۋتاتتارىنان قۇرۋدى تالاپ ەتتى.

رەسپۋبليكادا، الماتىدا قۇرىلعان كوميسسيانىڭ قۇرامىنداعى 15 ادامنىڭ تابانداتقان ءونبىرى وكىمەتتىڭ نومەنكلاتۋراسىنا كىرەتىن جوعارىدا اتالعان شەنەۋنىكتەر ەدى. دەگەنمەن، وعان قاراماي، سسرو جوعارعى كەڭەسى، ەرەكشە ونىڭ توراعاسى م.س. گورباچەۆتىڭ ءوزى م.شاحانوۆقا وسى كوميسسياعا كىرۋدى ۇسىندى. ال م.شاحانوۆ، كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ كوبى نومەنكلاتۋرالىقتار بولعاندىقتان ول كوميسسياعا كىرۋدەن باس تارتتى. وسى قايشىلىق كەيىن سول ەكەۋى اراسىنداعى كومپروميسسپەن شەشىلدى.

ول كەلىسىم بويىنشا م.شاحانوۆ سسرو حالىق دەپۋتاتى ەسەبىندە سول رەسپۋبليكالىق كوميسسياعا كىرىپ، سونىڭ قوس توراعاسىنىڭ ءبىرى بولادى. ال ەگەر وعان باسقالار بوگەت جاساپ، كوميسسيانىڭ جۇمىسىن قاناعاتتاندىرماسا، سسرو جوعارعى كەڭەسى ءوزىنىڭ كوميسسياسىن قۇراتىن بولادى.

بارلىق جۇمىس وسى كەلىسىم بويىنشا ءجۇردى. كەيىن كوميسسيانىڭ قۇرامى وزگەرتىلىپ، م.شاحانوۆ بىردەن ءبىر توراعا بولىپ قالدى دا، ءىستى اقىرىنا دەيىن ءوزى جەتكىزدى.

الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى جونىندەگى ماسەلەنى سەسسياعا باتىل قويىپ، بەلسەنە تەكسەرۋگە كىرىستى. ول ءۇشىن ۇلگى-مىسال (پرەتسەدەنت) بار ەدى. وسىدان 27 جىل بۇرىن، ياعني 1962 جىلدىڭ 2-ءنشى ماۋسىمىنداعى نوۆوچەركاسسكى قانتوگىسى تۋرالى ا.سوبچاكتىڭ، اتىشۋلى تبيليسي وقيعاسى جونىندە گرۋزيا دەپۋتاتتارىنىڭ ۇسىنىستارىن قابىلداپ، جوعارعى سوۆەت ارنايى كوميسسيا قۇرعان بولاتىن. الماتىداعى جەلتوقسان قاسىرەتى جونىندە ماسەلە قويعان ولاس پەن مۇحتار بۇنى دا ەستەرىندە ۇستاعان. بىراق، جوعارعى سوۆەت ءوز تۇسىنان قازاقستانداعى جەلتوقسان وقيعالارىن تەكسەرۋ جونىندە ارناۋلى كوميسسيا قۇرمادى.

وسى جەردە مىنا ءجايدى دە ايتا كەتكىم كەلەدى. نوۆوچەركاسسكى مەن تبيليسيدەگى وقيعالار جونىندە سسرو جوعارعى سوۆەتى كوميسسيا قۇرعان بولسا، الماتىداعى ولاردان دا زور قانتوگىس بولعان تراگەدياعا بايلانىستى كوميسسيا قۇرىلماۋى تۇسىنىكسىز ەدى. قازاق حالقىنىڭ ەكى بىردەي قالاۋلىلارى و.سۇلەيمەنوۆ پەن م.شاحانوۆ جاساعان مالىمدەمەلەرگە، سونىمەن قاتار ەلىمىزدىڭ ايگىلى دەپۋتاتتارى مەن قوعام قايراتكەرلەرى قول قويعان قۇجاتقا سسرو جوعارعى سوۆەتىنىڭ قۇلاق اسپاۋىنىڭ، ءسۇيتىپ، بۇل ءپرينتسيپتى ماسەلەنى قاراۋدى رەسپۋبليكاعا ىسىرا سالۋىنىڭ سىرى نەدە ؟

مىنە، وسى سۇراقتار زارداپ شەككەن قازاق جاستارىن، بۇكىل قازاق حالقىن قىنجىلتتى. سۇراقتان سۇراق تۋدى: الدە قازاقستان دەپۋتاتتارىنىڭ ستاتۋسى رەسەي مەن گرۋزيا دەپۋتاتتارىنىڭ ستاتۋسىنان تومەن بە؟! وسىنداي، نارازىلىق سۇراقتاردى حالىق اراسىنان ءجيى ەستيتىن بولدىق.

ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، ايتەۋىر قازاقستان سايلاۋشىلارىنىڭ ماسكەۋگە جولداعان حاتتارىنىڭ تاعدىرى باياعى ەسكى سۇرلەۋمەن رەسپۋبليكا دارەجەسىندە عانا شەشىلەتىن بولدى. وسى ەكى ارادا قازاقستان جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى م.ي.ەسەناليەۆتىڭ سۇراۋى بولىپ، سول بويىنشا ارناۋلى كوميسسيا قۇراتىن بولىپ شەشىلدى. حالىق وعان دا شۇكىرشىلىك جاسادى.

سونىمەن، نەگىزىنەن مۇحتاردىڭ جوعارىدان تاباندىلىق كورسەتۋىنىڭ ارقاسىندا الماتىداعى كوميسسيانىڭ قۇرامى وزگەردى. قۇرامىنا ع.شالاحمەتوۆ،ت.شارمانوۆ،ا.مەزەنتسەۆ،س.باتىرشاۇلى، ۆ.ا.كيم، تاعى باسقا ادىلەتتى جاقتايدى دەپ ءۇمىت كۇتەتىندەي قايراتكەرلەر، زاڭگەرلەر كىرىپ، ءىستى قىزۋ جۇرگىزە باستادى. كوميسسيانىڭ قوس توراعاسىنىڭ ءبىرى بولىپ م.شاحانوۆ سايلاندى. ءىس جۇزىندە ول جۇمىستى جالعىز جۇرگىزىپ، بىردەن-ءبىر توراعا بولدى.

كوميسسيانىڭ مىندەتى – شىندىقتىڭ بەتىن اشۋ. بىراق، ونى كورسەتپەي، بۇركەۋگە تىرىسقاندار وكىمەتتە وتىردى. شىندىقتىڭ بەتىن اشا الاتىن كۇرەسكەر - ول قازاق حالقىنىڭ سۇيىكتى اقىنى، ادىلەتسۇيگىش، جوعارى ازاماتتىق پوزيتسياداعى ادەبي جانە قوعام قايراتكەرى مۇحتار شاحانوۆ ەدى. ونىڭ ەڭ جوعارعى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى - باتىلدىعى مەن جىگەرلىلىگى، ءوز حالقى الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىن ورىنداۋعا جان-تانىمەن كىرىسۋگە ازىرلىگى. سوندىقتان دا ونى كازاق حالقى سسرو جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتاتتىققا ۇسىندى.

1986 جىلعى جەلتوقساندا قاسىرەت شەككەن جاستاردى قورعاۋعا، ولاردىڭ جەندەتتەرىن اشكەرەلەۋگە م.شاحانوۆ بەلسەنە كىرىسەتىنىن بىلگەن بيۋروكراتيالىق شەنەۋنىكتەر جاعى ونى سايلاۋدا كۇلاتۋعا تىرىستى. ەڭبەك وزاتى دەگەن جەلەۋمەن باسقا ءبىر، «ءبارىن قۇپتايتىن» كارتوفەل ءوسىرۋشى التەرناتيۆا ۇسىنىپ، سونى ماداقتادى. بىراق، حالىق كىمدى سايلاۋ كەرەگىن ءبىلدى. سسرو جوعارعى كەڭەسى اشىلعان كۇننەن باستاپ، حالىق دەپۋتاتى م.شاحانوۆ جەلتوقسان وقيعالارىن تەكسەرۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، اقىرى حالىقتىڭ تىلەگىنەن شىقتى.

م.شاحانوۆ باسقارعان كوميسسيانىڭ جانىندا ساراپشىلار توپتارى قۇرىلدى. وعان 100-دەن استام جۇرتشىلىق وكىلدەرى قاتىستى. ولار رەسپۋبليكانىڭ پارتيا، كەڭەس، اسىرەسە قۇقىققورعاۋ مەكەمەلەرىندە بولىپ، كوپتەگەن ماتەريالدارمەن تانىستى. ولارعا جازبا تۇردە ءسۇراۋ سالىپ، قاجەتتى ماتەريالدار تالاپ ەتتى. بىراق، بۇرىنعى، مىرزاليەۆ كەزىندەگى كوميسسيانىڭ جۇمىسى بوساڭداپ، توقتالىپ قالعان كەزدە سۇراعان مالىمەتتەرگە نەمقۇرايدىلىقپەن قارايتىن ادەت پەن كەدەرگى جاساۋشىلىق ءالى دە بولسا قالمادى. مۇحتار كوپپەن بىرىگىپ، سولاردى جەڭۋ ءۇشىن اتسالىستى. 1989 جىلى 16-قازاندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ۆ.گ.انۋفريەۆتىڭ اتىنا حات جازىپ، بىرنەشە قۇجاتتار سۇرادى. ولاردىڭ ىشىندە: جەلتوقساننىڭ 17 نەن18 نە قاراعان تۇنگى م.س.سولومەنتسەۆتىڭ، سسرو قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى پ.گ.لۋشەۆتىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن بيۋرو ءماجىلىسىنىڭ ستەنوگرامماسى، وسى وقيعاعا بايلانىستى قۇرىلعان ۇيلەستىرۋ كوميتەتىنىڭ پروتوكولدارى، قازاقستان ورتالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ بەس بيۋرو مۇشەسىنىڭ حاتى، ماسكەۋمەن ەكى اراداعى تەلەفون ارقىلى سويلەسۋلەردىڭ جازباسى، رەسپۋبليكانىڭ قۇقىققورعاۋ جانە كۇش جۇمساعىش ورگاندارىنا ورتالىقتان بەرىلگەن نۇسقاۋلار، تاعى باسقالار بار ەدى.

ارينە، وسى قۇجاتتاردىڭ بارلىعىن دايىنداپ، الاقانعا سالىپ بەرە قويادى دەپ ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداۋدان اۋلاق بولاتىنبىز. دەگەنمەن «رەسمي تۇردە سۇراۋ قاجەت، دەدى مۇحتار، ارجاعىن ءوزىمىز بىلە جاتامىز، بىزگە ەشبىر وكىمەت يەسى ءوزىن ءوزى ۇستاپ بەرمەيدى».

مۇحتاردى ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن اقىن دەپ عانا بىلدىك. جەلتوقسان وقيعالارىن تەكسەرۋ كەزىندە ول وزىنەن ءوزى قوعامدىق قايراتكەر قىرىنان كورىندى. ول شىعارماشى ادام، اكىمشىلىك ورگانداردى تەكسەرۋ ءادىسىن بىلە مە، دەپ كۇدىكتەنگەندەر، ەندى ونىڭ ىسكە بەرىلگەندىگىنە، جۇمىس ءادىسىن يگەرگەنىنە ريزا بولدى. ول شىن مانىسىندەگى ساياسي قايراتكەر بولدى. ءبىز ونىڭ سوڭىنا باتىل سەنىممەن ەردىك.

مىنە، وسى اڭگىمەنىڭ باسىندا ايتىلعان قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ سەسسياسى مۇحتار شاحانوۆتىڭ حابارلاماسىن تىڭدار الدىنداعى جاعداي وسىنداي بولعان. سەسسيا 14-قاراشادا ءوتتى. وندا مۇحتار كوپتەگەن زاڭسىزدىقتاردىڭ باسىن اشتى. ناقتىلى مىسالدارعا، وقيعالارعا، سوتقا تارتىلعانداردىڭ، كۋالاردىڭ كورسەتكەندەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، كوپتەگەن ناقتىلى فاكتىلەر كەلتىرىپ، اكىمشىلىك-وكتەمدىك جۇيەنى ايىپتادى. ميتينگىگە شىققانداردى «ۇلتشىلدار» دەپ ايىپتاعان وكىمەت شەشىمدەرىنىڭ شىندىققا جاتپايتىنىن، ول حالىققا جاپقان جالا ەكەنىن اشكەرەلەلى.

الاڭدا سوققىعا جىعىلعان جاستاردىڭ ىشىنەن 768 ادام مەديتسينالىق كومەك سۇراپ كەلگەنىن، ونىڭ ىشىندە 204 ادام حال ۇستىندە اۋرۋحاناعا جاتقىزىلعانىن ايتا كەلىپ، بايانداماشى ولاردىڭ العان جارالارىنىڭ تۇرلەرىنە دەيىن كورسەتتى. 1989 جىلعى مامىر ايىنىڭ 12-ءنشى جۇلدىزىندا قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى يا.ا.كلەبانوۆ جارالانعان قازاق جاستارى تۋرالى تولىق انىقتاما بەردى. وندا مىنالار كورسەتىلگەن:

تەرىسى جىرتىلىپ، ايرىلعان جارالىلار –123,

كەۋدەسىنەن سوعىلعاندار –126

قابىرعاسى سىنعاندار—19

شابىلىپ كەسىلگەن جارالىلار----23

باسى جارالانىپ، مىيى تولقىعاندار ---176

جاعى سىنعاندار ---25

جۇمساق ەتى ۇرىلعاندار ---88

بالتامەن كەسىلگەن جارالىلار ---4

وق ءتيىپ جارالانعاندار ---2

بۇل قايعىلى مالىمەتتەر دە قازاقستاننىڭ توڭمويىن باسشىلارىنىڭ جاستارعا دەگەن جۇرەگىن جىبىتپەدى. .

سەسسيادا يساەۆ، يگناتوۆ، انۋفريەۆ، ەدىلباەۆ شىعىپ سويلەپ، شاحانوۆ كەلتىرگەن فاكتىلەردىڭ بارلىعىن بەكەرگە شىعارۋعا تىرىستى. مۇنىڭ بارلىعى ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋشىلىق دەپ قورىتىندى جاساپ، مۇحتاردى ايىپتادى. ماسقارا بولعاندا، يساەۆ پەن انۋفريەۆ (تسەكانىڭ ەكىنشى حاتشىسى) باستاعان توپتىڭ ۇسىنىسىن زالداعىلار قولداپ، سەسسيا ءبىراۋىزدان داۋىس بەردى ن.نازارباەۆ ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. ءسويتىپ، جوعارعى سوۆەتتە : «كوميسسيا ەشنارسەنىڭ بەتىن اشا العان جوق، قايعى-قاسىرەت كوردى دەگەننىڭڭ ءبارى داقپىرت ءسوز بولىپ شىقتى» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. كوميسسيا تاراتىلسىن، بۇدان بىلاي بارلىق تەكسەرۋ سول سوت-پروكۋرور ورگاندارىنىڭ وزدەرىنە تاپسىرىلسىن دەگەن شەشىم قابىلدادى. زاڭسىز ارەكەتتەر جونىندەگى كوپتەگەن شاعىمداردى سول زاڭ بۇزۋشىلاردىڭ وزدەرىنە بەرۋ، ورىستىڭ ماقالىندا ايتىلعانداي، كاپۋستانى كۇزەتۋدى ەشكىگە تاپىرعانمەن بىردەي كۇلكى ەدى.

بۇل بارىپ تۇرعان ادىلەتسىزدىكتىڭ، وكتەمدىك-امىرشىلدىك جۇيەنى جانتالاسا قورعاۋدىڭ اكەسى بولدى. شىندىقتى جاقتاپ سۋىرىلىپ شىققان مۇحتاردان باسقا ءبىر دە ءبىر دەپۋتات بولعان جوق. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ كۇللى دەپۋتاتتارى، رەسپۋبليكانىڭ بارلىق باسشىلارى، بىلايشا ايتقاندا، قازاق ەلىنىڭ «قايماعى» تۇگەل سالتانات قۇرىپ وتىرىپ، وسىنداي، جاستارعا قارسى، ونى كىنالاعان شەشىم قابىلداۋ – بۇكىل قازاق حالقىنىڭ ار-نامىسىن ساتىپ جىبەرگەنمەن بىردەي بولدى.

مۇحتاردى قولداپ، قازاق جاستارىنىڭ، بۇكىل حالىقتىڭ مۇڭىن جوقتاي سويلەيتىن ساراپشىلار سەسسياعا كىرگىزىلمەي، جانىنداعى ۇيدە قامالىپ وتىردى. سەسسيادان اقىن مۇحتار كورىنە جىلاپ شىقتى. قاتتى ىزالاندى. بىراق، مۇقالمادى. قايتا، جىگەرلەنە ءتۇسىپ، سەسسيانىڭ شەشىمدەرىنە قاراما-قارسى، بارلىق كومەكشىلەرىن، ساراپشىلاردى قايتادان جيناپ، جان-جاقتى تەرەڭ تەكسەرۋگە جاڭا تاپسىرمالار بەردى. «قايتكەندە دە شىندىق جەڭبەي قويمايدى» دەدى مۇحتار.

وسى جاعدايدا مۇحتار شاحانوۆ «نەفورمالنىي جەلوقسان بىرلەستىگىن» قۇرىپ، وعان قاتىسۋشى كوپ جاستاردى جيناپ، بۇل وقيعانى تەكسەرۋدى رەسپۋبليكانىڭ قۇقىققورعاۋ ورىندارىنا بەرمەي، تاۋەلسىز تەكسەرۋلەر جۇرگىزۋدىڭ كەرەكتىگىن تالاپ ەتكەن ميتينگىلەر ۇيىمداستىردى. ماسكەۋگە حات جازىپ، جەرگىلىكتى جەرگە تاۋەلسىز تەكسەرۋ جىبەرۋدى سۇرادى.

سونداي تالاپ بويىنشا 1990 جىلدىڭ قاڭتارىندا سسرو باس پروكۋراتۋراسىنان جەتى ادامنان تۇراتىن پروكۋرورلار بريگاداسى كەلىپ، قازاقستانداعى جەلتوقسان وقيعالارىنىڭ جاعدايىن تەكسەرىپ، وزدەرىنىڭ اقىرعى قورىتىندىسىن جاساماق بولدى. پروكۋرورلار توبىن باسقارىپ كەلگەن سسرو باس پروكۋراتۋراسىنىڭ پروكۋرورى ۆلاديمير گريگورەۆيچ گاەۆ دەگەن ەدى.

شىن مانىسىندە، بۇلار دا تاۋەلسىز ەمەس، وكتەمدىك جۇيەنى جاقتاۋشىلار بولىپ شىقتى. ولار كەلىسىمەن الماتىنىڭ قۇقىققورعاۋ مەكەمەلەرىندە بولىپ، سولارمەن اقىلداسىپ، قۇجاتتاردى سولاردان جينادى. سوندىقتان دا ءبىز، كوميسسيا مۇشەلەرى مەن ساراپشىلار توبى كەلگەن پروكۋرورلاردىڭ مۇنداي «تاۋەلسىز» تەكسەرىسىنە قارسى ەكەنىمىزدى بىلدىردىك. بىزبەن كەڭەسىپ (وسى كۇنگى تەرمين بويىنشا «كونسۋلتاتسيا») وتكىزۋدى تالاپ ەتتىك.

ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ وتىرىس زالىندا ماسكەۋدەن كەلگەن پروكۋرورلار توبىمەن كەزدەسۋ ءوتتى. ولاردىڭ قۇرامىندا شەلابى، زاپوروجە، سۆەردلوۆ، ۆولگوگراد، تاعى باسقا وبلىستاردىڭ پروكۋرورلارى بار ەكەن. ۆ.گ.گاەۆ سولاردىڭ ارقايسىسىمەن زالدا وتىرعانداردى تانىستىردى. ولاردى قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ مەملەكەتتىك قۇقىق ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى قايىربەك سۇلەيمەنوۆ قوشامەتتەپ ەرتىپ كەلدى. جينالىستى باسقارىپ، پىكىر ايتۋشىلارعا ءسوز بەرىپ وتىردى.

جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرۋگە قاتىسىپ جۇرگەن ساراپشىلاردىڭ بىرقاتارى سويلەپ، ماسكەۋدەن كەلگەن زاڭگەرلەرگە وزدەرىنىڭ سەنبەيتىنىن ايتتى. ولاردىڭ قۇرامى ينتەرناتسيونالدى ەمەس دەدى، ولار ءبىر عانا ۇلتتان تۇراتىندار. تارتىس-اڭگىمەدە سويلەۋشىلەردىڭ ىشىندە س.م.كيروۆ اتىنداعى قاز.مۋ-دىڭ وقىتۋشىسى زاڭگەر ساعىمباي جاقسىمبەتوۆ، زاڭگەر كارىم ايۋپوۆ، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ رەجيسسەرى قالدىباي ابەنوۆ، وسى كىتاپتىڭ اۆتورى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى ولجاباي تەمىرحانوۆ، تاعى باسقالار بولدى. كەزدەسۋگە بارلىعى ەلۋدەي ادام قاتىستى.

سويلەۋشىلەردىڭ بارلىعى جەلتوقسان وقيعاسىنداعى قانتوگىستەن كەيىن ماسكەۋگە، ودان كەلگەن «تەكسەرۋشىلەرگە» جالپى سەنبەيتىندىكتەرىن ايتتى. مۆد-نىڭ پولكوۆنيگى ولجاباي تەمىرحانوۆ ورىسشا سويلەپ، بىلاي دەدى : «ۆلاديمير گريگورەۆيچ، ۆى وچەن ۆىسوكو وتسەنيۆاەتە كولبينا، گلاۆنوگو ۆينوۆنيكا كروۆوپروليتيا. ءاتو نە موجەت نە وترازيتسيا ۆ رەزۋلتاتاح ۆاشەي پروۆەركي. پوەتومۋ يا ليچنو دايۋ ۆام وتۆود. ۆى نە موجەتە وبەكتيۆنو وتسەنيت وبستانوۆكۋ ي نە موجەتە رابوتات ۆ پروۆەركە ي، تەم بولەە، ۆوزگلاۆليات كوميسسيۋ».

وتىرعاندار ولجابايدىڭ ءسوزىن قولداپ، شۋلاڭقىراپ كەتتى. قايىربەك جينالىستى تارتىپكە شاقىردى. تاعى كىم نە ايتادى دەپ، سوزگە شاقىردى. ونىڭ قازاق جاستارىن جاقتايتىنى سەزىلىپ-اق تۇردى.

رەسمي ءتارتىپ بويىنشا مۇنداي كەزدەسۋدە پروكۋرور جۇرتتىڭ نارازىلىعىن تىڭداپ جاتۋعا مىندەتتى ەمەس سياقتى. جۇرتتىڭ پىكىرىن تىڭداپ العاننان كەيىن ول نە ىستەيتىنىن ءوزى ءبىلىپ جۇرە بەرۋگە بولادى عوي. بۇل سايلاۋ جينالىسى ەمەس قوي…بىراق، ق.سۇلەيمەنوۆ پروكۋرورلارعا قارسى سوزدەردى كوبىرەك ەستىگىسى كەلگەندەي، جينالىستى جيناقتاۋدى ويلامادى. ماسكەۋدەن كەلگەندەردىڭ كوڭىل كۇيى تومەندەپ، العاشقى كوتەرىڭكى كەلگەن كوڭىلدەرى سۋ سەپكەندەي باسىلدى.

وسى اتموسفەرانى پايدالانىپ، قايىربەك سۇلەيمەنوۆ باتىلداۋ كىرىستى. ينيتسياتيۆانى ول ءوز قولىنا الدى. ول پروكۋرورلاردى وتىرعىزىپ قويىپ: «بۇل پروكۋرورلار توبىنا سەنبەيمىز، ولاردى قابىلدامايمىز» دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەر،» دەپ، ماسەلەنى داۋىسقا سالدى.بۇل ۇسىنىستى جاقتاپ زالداعىلار تۇگەل قول كورەردى. ءسۇيتىپ، قايىربەك سۇلەيمەنوۆ سسرو باس پروكۋراتۋراسىنان كەلگەندەرگە قارسى قول كوتەرتكىزىپ، ولاردى ماسقارالىق جاعدايعا قويىپ، ەرلىك جاسادى دەۋگە بولادى. بۇدان بۇرىن ءبىز تسەكانىڭ اپپاراتىنان مۇنداي تىلەكتەستىكتى، باتىلدىقتى كۇتپەگەن دە، كورمەگەن دە ەدىك.

ءسۇيتىپ، ماسكەۋدەن كەلگەن 7 پروكۋرور الماتىنىڭ ەڭ جاقسى قوناقۇيىندە 1990 جىلدىڭ 15-ءنشى اقپانىنا دەيىن جاتىپ، قازاق جاستارىنا تاعى دا قوسىمشا كىنا تاعۋ ءۇشىن كەرەكتى ماتەريالدار جيناپ الىپ، سسرو باس پروكۋرورى سۋحارەۆتىڭ اتىنا بايانداۋىن دايىنداپ، ماسكەۋگە تايىپ تۇرعان-دى.

ماسكەۋ پروكۋرورلارى وسى جولى بۇرىنعىداي اۋىزىنان جالىن شىعىپ تۇرعان جوق، پارمەنسىزدىك كورسەتتى. ولار وزدەرىنىڭ كۇنى ءوتىپ بارا جاتقانىن، وكتەمدىك جۇيەنىڭ كورى قازۋلى تۇرعانىن قازاقستانداعى جاعدايدان ايقىن كوردى.

ماسكەۋدەن كەلگەن پروكۋرورلاردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن وسى جينالىستان كەيىن جەلتوقسان وقيعالارىن تەكسەرۋشى كوميسسيانىڭ اتىنان سسرو جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى م.شاحانوۆ قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.ءا.نازارباەۆ پەن سسرو باس پروكۋرورى سۋحارەۆتىڭ اتىنا حات جازىپ، وندا ماسكەۋدەن كەلگەن پروكۋرورلار توبىنىڭ جۇمىسى قاناعاتتانعىسىز بولعانىن، تەك عانا قازاق جاستارىن كىنالاپ، بىرجاقتىلىققا سالىنعانىن حابارلاپ، ولار تۇسىنان جوعارىعا تۇسىرىلگەن «قورىتىندى قۇجاتتاردى» دۇرىس دەپ ساناماۋدى، ولاردى ەسكە دە الماۋدى سۇراعان.

سول حاتقا قوسىمشا ماسكەۋلىك پروكۋرورلار تەكسەرمەي، ءمان بەرمەي كەتكەن كەيبىر قىلمىستىق فاكتىلەر جونىندە دە ايتىلعان:

تەكسەرۋ ماتەريالدارىنىڭ ىشىنە قوسىلعان الاڭدا قاسىرەت شەككەندەردەن تۇسكەن 90 ادامنىڭ ارىزىن پروكۋروردار قاراعان جوق. كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ ۆولودار اۋدانىنا الماتىدان اپارىلعان ءبىر قىزدىڭ ولىگى جونىندە حاباردى تەكسەرۋدەن پروكۋرورلار باس تارتتى.

قاسكەلەن، قاپشاعاي جانە مەدەۋ ماڭىنا شىعارىلعان ولىكتەر جونىندە 1987 جىلى 26 مامىردا گازەتتە جازىلعان حاباردى پروكۋرورلار وقىپ شىعىپ، سول قالپىمەن تەكسەرۋسىز قالتىردى.

«قازاقفيلمنىڭ» وپەراتورى ا.گ.ميليۋكوۆ 17-18 جەلتوقسان كۇندەرى كگب قىزىمەتكەرىمەن بىرگە ءجۇرىپ الاڭدا تۇسىرگەن 1000 مەترلىك كاسەتاداعى لەنتانى كورىپ، ماسكەۋلىك زاڭگەرلەر ەشقانداي پىكىر ايتپادى.

سسرو جوعارعى سوۆەتىنىڭ جانە قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ اتتارىنا جازعان رىسقۇلبەكوۆتىڭ ساۆيتسكيدىڭ ولىمىنە ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنى جونىندە، ءوزىنىڭ كىنالى ەمەس ەكەنى تۋرالى ارىزىن قازاقستان وكىمەتى مەن ماسكەۋ پروكۋرورلارى قاراماي تاستادى. ساۆيتسكيگە كومپەنساتسيا بەلگىلەپ، ونى رىسقۇلبەكوۆتىڭ وتباسىنا تولەتكىزەتىن شەشىم قابىلدادى.

سپاتاەۆتىڭ ولىمىنە كىم كىنالى ەكەنىنىڭ بەتىن اشپادى.

1990 جىلى 11-قاڭتاردا الماتىداعى ماقتا-ماتا كومبيناتىنىڭ مادەنيەت سارايىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ استانا ينتەلليگەنتسياسىمەن كەزدەسۋىندە ترامۆاي پاركىنىڭ ءبىر جۇمىسجىسى مىنبەگە شىعىپ، مىنانى حابارلادى: ء"بىر جاس جىگىت سولداتتاردان قاشىپ، ترامۆايدىن استىنا كەلىپ تىعىلدى. قۋىپ جەتكەن سولداتتار ونى ولگەنشە ۇردى. ولگەننەن كەيىن دەنەسىن ماشيناعا سالىپ الىپ كەتتى». ماسكەۋ زاڭگەرلەرى بۇل حابارعا دا كوڭىل بولمەدى. ولار جالپى ادام ءولىمى جونىندە سيگنالدارعا بەي-جەي قارادى.

ح ح ح

جەلتوقسان قاسىرەتىن ءوز اتىمەن اتاپ، قازاق حالقىنا جابىلعان «ۇلتشىل» دەگەن جالانى الىپ تاستاۋ ءۇشىن كۇرەسكە قازاقستاننىڭ اقىن، جازۋشىلارى وزدەرىنىڭ بارلىق ينتەللەكتۋالدىق كۇش جىگەرىن جۇمسادى. جازۋشىلار وداعى جانىندا قۇقىق كوميسسياسى قۇرىلىپ، شاحانوۆ باسقارعان كوميسسياعا كومەكتەسۋگە اتسالىستى. مۇندا جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرۋ جونىندە قوعامدىق كوميسسيا دا قۇرىلدى. ولاردىڭ قۇرامىندا سافۋان شايمەردەنوۆ، تۇرسىن جۇرتباەۆ، مۇرات اۋەزوۆ، قاسىم قايسەنوۆ، تۇرسىنحان ءابدراحمانوۆا، مۇحتار ماعاۋين، كوممۋنار تابەەۆ، بەيبىت قويشىباەۆ، سماعۇل ەلۋباەۆ، راحمانقۇل بەردىباەۆ، ءابىش كەكىلباەۆ، رۇستەم جانعوجين، سابەتقازى اقاتاەۆتار بولدى. ولار وزدەرىنىڭ بارلىق شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن حالقىمىزدىڭ جوعارى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنە كىر كەلتىرمەۋ ءۇشىن كۇرەستەرگە ارنادى.

وسى كەزدە مۇحتارعا جاڭا كۇش بىتكەندەي، قايراتتانىپ، ءجايناپ سالا بەردى. ونىڭ توڭىرەگىنە ءجابىر كورگەندەر، زاڭگەرلەر، جۋرناليستەر، وقىمىستىلار، بارلىق ادال نيەتتى ازاماتتار جينالدى. جەلتوقسان وقيعالارىنىڭ كوپ جاقتارىن انىقتاۋعا باعالى ۇلەس قوسقان تۇڭعىشپاي بۋراباەۆ، نيكولاي اكۋەۆ، نينەل فوكينا، جەمىس تۇرماعانبەتوۆا، ساعىمباي جاقسىمبەتوۆ، ولجاباي تەمىرحانوۆ، مۇقاش وماروۆ، سابىر قاسيموۆ، قارشىعابەك تولەگەنوۆ، سياقتى ادال نيەتتى ازاماتتاردىڭ اتىن جەلتوقساندا ءجابىر كورگەندەر ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايدى.

مۇحتار شاحانوۆ باستاعان كوميسسيا ەشقانداي كارسى كۇشتەرگە قاراماستان، تەكسەرۋ جۇمىسىن اقىرىنا جەتكىزىپ، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنە كوميسسيانىڭ تۇجىرىمدارىنىڭ دۇرىستىعىن مويىنداتتى. ەسكى كەرتارتپا اكىمشىلىكتىڭ ، ونىڭ جەكەلەگەن باسشى وكىلدەرىنىڭ قارسىلىقتارىنا قاراماستان، مۇحتار شاحانوۆتىڭ جان-جاقتى دالەلدەۋىنىڭ ناتيجەسىندە، جوعارعى سوۆەت قازاق حالقىنىڭ موينىنان «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن جالانى الىپ تاستاۋ جونىندە قاۋلى قابىلدادى.

سول ءبىر قىيىن-قىستاۋ كۇندەردە جەلتوقسان قۇرباندارىنا بىردەن-ءبىر جانى اشىر بوپ، ولاردىڭ جەندەتتەرىنىڭ زۇلىمدىقتارىن اشۋ ءۇشىن الاۋلاعان جۇرەگى الىپ ۇشىپ، دۇلەي كۇشتىڭ قارا تۇنەك قۇپيا بۇرىشتارىنا قورىقپاي كيمەلەپ كىرگەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ەرەكشە ءرولىن ايتپاسام، بۇل حيكايات تولىق بولماس ەدى. باسىنا ۇرەيلى قاۋىپ توندىرگەن، بەلگىسىز بەينەت اكەلەتىن، ونى موينىنا الۋعا ەشكىم كەلىسىم بەرمەيتىن، شىم-شىتىرىق قىيىن جولدى مۇحتار ۇلكەن وپتيميزممەن ءجۇرىپ ءوتىپ، جەڭىپ شىقتى. مۇحتاردىڭ ارەكەتى سانامىزعا ءسىڭىپ قالعان ەسكى ماتەلگە قاراما-قارسى،«جالعىز ادام دا جاۋىنگەر بولا الاتىنىن» دالەلدەدى.

جەلتوقسان كۇندەرىندە جابىرلەنۋشىلەر قازىر ساياسي قۋعىن كورگەندەر بولىپ سانالادى. بىراق، ولارعا قۇقىقتىق جاعىنان تولىق باعا بەرىلمەي كەلەدى. 1992 جىلى قاڭتاردىڭ 18 – ىندە كونستيتۋتسيالىق سوت جەلتوقسان وقيعالارىنا بايلانىستى 10 تومدىق ماتەريال قاراپ، جۇزدەن اسا جاۋاپكەرلەردى، قارسىلاستاردى، كۋالاردى جيناپ، ماسەلەنى ءۇش رەت قاراسا دا، ناقتى تۇيىنگە كەلە المادى. سوت مۇشەلەرىنىڭ وزدەرى بۇل ماسەلەنى اقىرىنا دەيىن جەتكىزۋگە مۇددەلى ەمەس ەدى. وسى سوتتىڭ مۇشەلەرى مالينوۆسكي مەن ۋدارتسەۆ جەلتوقسان كۇندەرى «ۇلتشىلداردىڭ» بەتىن اشۋعا اتسالىسقان،ولاردى سوتتاۋعا نەمەسە وقۋ ورنىنان شىعارۋعا ماتەريال جيناعانداردىڭ ىشىندە بولاتىن. ال سوت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ي.ي.روگوۆ : «ىستەرمەن 10 كۇن بۇرىن تانىسۋىم كەرەك ەدى، ماعان 8 كۇن بۇرىن عانا بەردى» دەپ، سوتتىڭ جۇمىسىن كەيىنگىگە قالدىرعىسى كەلىپ، سىلتاۋراتتى. سوت وتىرىسىنا قاتىسۋشى كوپشىلىك سوت مۇشەلەرىنىڭ تابانداتقان ۇشەۋىنە سەنىمسىزدىك ءبىلدىردى.

وسى سوتتا بەلگىلى عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ پەن دەپۋتات جاسارال قۋانىشاليەۆ سويلەپ، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ تۇپكى تامىرى كولونيالدىق-يمپەريالىق ساياساتتا جاتقانىن ايتىپ، ونىڭ سويىلىن سوعۋشىلاردى اشكەرەلەپ، اقيقاتقا جەتۋدىڭ قاجەتتىگىنە توقتالدى. بىراق، سوت وندايعا قادام باسپادى.

ۇلكەن سوتتىڭ «تىشقان تۋعان تاۋ» سياقتى بوپ، اياقسىز قالۋىنىڭ ىشكى سىرى سوت مۇشەلەرىنىڭ كەيبىرىنىڭ وزدەرىنىڭ قولدارى قان بولعانسوڭ، «تىنىش جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن» باسقىسى كەلمەگەنىندە ەدى. رەسپۋبليكا باسشىلارى دا سول كەزدەگى وزدەرىنىڭ بيشارالىعىن ءسوز قىلۋدى ۇناتىپ تۇرعان جوق-تى. وسىنىڭ ءبارىن ەسكە الىپ، كونستيتۋتسيالىق سوت وزىنەن ءوزى كىشىرەيىپ،اكىمشىلىك الدىندا باس ءىيىپ، اقىرى جوق بولىپ كەتتى.

ءۇمىت كۇتكەن كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ناتيجەسىز اياقتالۋى قاراپايىم حالىقتى، اسىرەسە جەلتوقسان كەزىندە جابىرلەنگەندەردى قاتتى تولعاندىردى. جوعارعى وكىمەتتىڭ ءوزى وسى ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى قاراۋعا مۇددەلى ەمەس ەكەنى ايقىن كورىندى. جەلتوقسانداعى قاسىرەتتەردىڭ بەتىن اشۋدىڭ ورنىنا، قايتا، ول جونىندە ايتۋدى توقتاتۋ كەرەك دەگەن ماقالالار وكىمەت ورىندارىندا ۇيىمداستىرىلا باستادى.

رەسپۋبليكا جوعارعى سوۆەتىندەگى زاڭگەرلەردىڭ ءبىرى ساعىندىق جۇرسىنباەۆ دەگەن بىرەۋ 1994 جىلى جەلتوقسان ايىندا ماقالا جازىپ، «جەلتوقسان» ماسەلەسىن قاراۋدى قويا تۇرىپ، ەندىگى ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - «ەسكى جارانىڭ اۋىزىن اشپاۋ» دەپ، ءباسپاسوز بەتىندە كەسىپ ايتتى. «بۇل ارەكەت ۇلتارالىق قاتىناستاردى بۇزادى» دەدى ول، باياعى كولبيندىك قاعيدانى قايتالاپ.

ول ول ما، جۇرسىنباەۆ مىرزا: «قۇقىققورعاۋ ورگاندارىنىڭ سول كەزدە كۇش قولدانباي-اك (؟) جۇرگىزگەن شارالارى الاڭعا شىققانداردى اۋىر جاعدايدان ساقتاپ قالعانىن (؟) مويىنداۋىمىز كەرەك» دەپ اۋرۋدىڭ ءسوزىن ايتىپ، ساندىراقتايدى.

قاراپايىم حالىققا جات وسى سياقتى شەنەۋنىك مىرزالار «جەلتوقساننىڭ» قاسىرەتىن قۇقىققورعاۋ ورىندارىنىڭ راحىمشىلىعى دەپ كورسەتىپ، وقيعانىڭ ءىزى سۋىماي جاتىپ، قازىردىڭ وزىندە تاريحتى بۇرمالاۋدا. كەيبىرەۋلەر: جەلتوقسان جونىندە كوپ ايتىلدى عوي، ماقالالار جازىلدى، كىتاپتار شىقتى، ەندى جەتەر دەسەدى. بۇلاي ايتۋشىلار سول كەزدەردە قولدارى قانعا بويالعانداردىڭ اتتارىن ۇمىتتىرىپ، وزدەرىنىڭ دە ۇنامسىز قىلىقتارىن جابا تۇسكىسى كەلەتىندەر، نەمەسە، شىنىندا دا «ادال اداسىپ» جۇرگەن اڭقاۋلار دەۋگە بولادى.

كەيبىرەۋلەر ۇلى ىسكە جولدان قوسىلىپ، «جەلتوقسان» قاسىرەتىنە ۇشىراعانداردى مەن دە سول كەزدە قورعاپ ەدىم دەپ جۇرگەن كورىنەدى. وتستاۆكاداعى بۇرىنعى كگب-نىڭ پولكوۆنيگى تاڭىربەرگەن بەكىموۆ سول كوميتەتتىڭ جەرگىلىكتى ۇلتشىلدارمەن كۇرەسۋ جونىندەگى ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ تۇرىپ، كوپ جىلدىق مۇلتىكسىز ەڭبەگى ءۇشىن التى رەت مەدال العان. ول جەلتوقسان كۇندەرى جاستارعا جانى اشىپ، ولاردى جازاعا تارتۋ جونىندەگى كگب باسشىلارىنىڭ نۇسقاۋىن ورىنداماي، ىلعي بوگەت جاساپ وتىرىپ ەدىم دەيدى. جاستارعا جانى اشىعانىنا سەنۋگە بولادى. ال كوميتەتتىن نۇسقاۋلارىن ورىنداماي وتىرسا، وعان كوپ مەدالدى نە ءۇشىن بەرگەن ؟! 1986 جىلدىڭ قاۋىپتى كۇندەرىندە سونداي «ەرلىك» كورسەتىپ جۇرسە، 1989 جىلى وسى وقيعالاردى ەشكىمنەن قىمسىنباي، مۇحتار شاحانوۆ اشىق تەكسەرىپ جاتقاندا تاڭىربەرگەننىڭ كوميسسياعا تىم بولماسا ءبىر كورىنبەۋى قالاي دەگەن دە سۇراق تۋادى. ونىڭ قولىندا جاستار تۋرالى دەرەكتى ماتەريالدار بولسا، ولاردى سول كەزدە نەگە اكەلىپ كورسەتپەگەن ؟! جاستاردى سوتقا بەرۋگە سول كەزدە «قارسى» بولعان ادامنىڭ ەندى ءوز پىكىرىن اشىق ايتۋعا 1989 جىلى تولىق جاعداي تۋعان كەزدە ۇندەمەي تارتىنىپ قالعانى تۇسىنىكسىز-اق.

ىراس، جاستاردى سوققىعا جىققانى ءۇشىن ميليتسيا، كگب قىزىمەتكەرلەرى، سولداتتار، وفيتسەرلەر ءبىزدىڭ زاڭ بويىنشا قىلمىس جاساعان بولىپ ەسەپتەلمەيدى. سەبەبى ولار ۋستاۆ بويىنشا وزىنەن جوعارى كومانديرلەردىڭ بۇيرىعىن ورىندادى. سول قاندى سوعىستى جۇرگىزىپ وتىرعان پودپولكوۆنيك يۋ.ا.سەكەرين پولكوۆنيك شەنىن الدى. كوپتەگەن سولداتتار مەن وفيتسەرلەر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ماقتاۋ قاعازدارىن، مەدالدار الدى. الماتى قالالىق اتقارۋ كوميتەتى 28 جاساقشىعا «قوعامدىق ءتارتىپتى قورعاۋدىڭ ۇزدىگى» مەدالىن بەردى.

قىلمىستى بۇيرىقتى ورىنداۋعا سول كەزدە ءماجبۇر بولعان كەيبىر جاساقشىلار ارامدىقپەن العان ناگرادالارىنىڭ بەتىنە تۇكىرىپ، ولاردى وكىمەتكە قايتىپ بەردى. ميتينگىگە قاتىسۋشىلاردى قۋعا قاتىسقان ىلايتەگىن تالايبەكوۆ بىلاي دەپ جازدى: «مەنىڭ ويىمشا، قالاعا اسكەر كىرگىزگەندەردى جاۋاپقا تارتۋ كەرەك…مەنىڭ «ەرلىگىم» جانە بەلسەندى قىيمىل جاساعانىم ءۇشىن ماعان قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ گراموتاسىن بەردى. ول قانعا بويالعان كىرلى ناگرادانى وزدەرىنە قايتىپ تاپسىردىم».

ءتىپتى ناتو بلوگىندەگى بۋندەسۆەردىڭ ۋستاۆىندا: «ەگەر بەرىلگەن بۇيرىق قىلمىسقا اكەپ سوعاتىن بولسا، ونى ورىنداۋعا بولمايدى» دەپ جازىلعان. ال ءبىزدىڭ سولداتتاردىڭ وزبەتىمەن، ءوز باسىمەن ويلاپ، شەشىم قابىلداۋعا پراۆوسى جوق.

وسىنداي ءبىر جاعدايعا بايلانىستى شەتەلدىك ءبىر قالانىڭ مەرى قالاي وتستاۆكاعا كەتكەنىن ايتايىن. ول پوليتسيانىڭ قارسى بولۋىنا قاراماستان، باس كوتەرگەن جۇمىسشىلارعا قارسى كوزدەن جاس اعىزاتىن گازدى قولدانۋعا بۇيرىق بەرەدى. سونىڭ سالدارىنان كەيىن ءبىر جۇمىسشى مۇگەدەك سوقىر بوپ قالادى. مۇنى ەستىگەن مەر ويلانىپ- تولعانىپ، ەشكىم ونى ورنىنان قۋماسا دا، ءوز ەركىمەن وتستاۆكاعا كەتكەن. ال بىزدەگى جۇزدەگەن ادامدارعا قاسىرەت اكەلگەن مەملەكەت باسشىلارى ار-ۇياتى جەگىدەي جەپ،وزبەتتەرىمەن وتستاۆكاعا كەتپەس پە ەكەن ؟!

… سول ءبىر زۇلمات كۇندەرى جاستار ەل اعاسىنىڭ اقىلىنا، دانالىق، ءۋازيپالى اتالىق لەبىزىنە زار بولدى. ەگەر قاشاندا حالقى ءۇشىن بايىك بولعان عۇلاما ءسوز زەرگەرى عابيت مۇسىرەپوۆ بولسا، ول بىلاي دەمەس پە ەدى دەپ، نالىعانىمىز دا بولدى : «مال بالاسىن باۋىرىندا وسىرەدى، اعاش بىتكەن تۇقىمىن ىعىنا قاراي توگەدى. ادام بالاسى اناسىنىڭ قۇشاعىندا، قوعامنىڭ شىلاۋىندا وسەدى. اعا بۋىننىڭ جاۋاپتىلىعى دا وسىندا. ..جاستاردى ەرتە قارتايتپاۋىمىز كەرەك. بالعىن شاقتىڭ ءوز سۇلۋلىعى، ءوز قىزۋى، ۇشقىرلىعى بار. بۋىنى قاتقان، قىزۋى باسىلعان اعا بۋىن اياعىن قىيا باسقان جاستى دۇرەلەي باستاماۋى ءتيىس. جاس دارىننىڭ جالىنىن تۇنشىقتىرۋ قىلمىس. جالىندى جاس، دارىندى جاس كوك شىبىقتى كورمەي ءوسسىن».

«جەلتوقسان» جونىندەگى بۇگىنگى اڭگىمە وسىدان 18 جىل بۇرىنعى، سول كەزدەگى اكىمدەرگە عايبات شەككەندىك ەمەس، دەموكراتيا داۋىرىندەگى وسى كۇنگى اكىمدەر ءۇشىن دە ساباق بولۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. ءبىز قازىر تىزگىنىمىزدى ءوز قولىمىزعا الدىق دەگەن جاعدايدىڭ وزىندە دە، تولىق دەموكراتيا، بوستاندىق الىپ، اياعىمىزدى نىق باسىپ تۇرمىز دەپ ايتا المايمىز. ەلدى شىن مانىسىندە حالىقتىڭ ءوزى باسقارۋى كۇننەن كۇنگە السىرەپ، دەموكراتيا قىل كوپىردىڭ ۇستىندە تۇر دەۋگە بولادى. ءبىر-ەكى مىسال كەلتىرەيىن. حالىق ءوزى سايلاعان دەپۋتاتىن، ءۇمىتىن اقتاماعان جاعدايدا، قازىر ءوزى قايتىپ شاقىرا المايدى. سوۆەت وكىمەتى كەزىندە دەپۋتاتتى حالىق قايتىپ شاقىرىپ الا الاتىن ەدى. بۇل ەرەجە دەپۋتاتتى ۇنەمى حالىق ءۇشىن عانا ەڭبەك ەتۋگە يتەرمەلەپ وتىردى. بۇگىنگى دەپۋتات پارلامەنتتەگى ورىندى اقشاعا ساتىپ الدى دا، ءوزىنىڭ قايدان شىققانىن ۇمىتىپ، حالىقتىڭ كوڭىلىنە ەمەس، كوبىنەسە جوعارى لاۋازىمدى اكىمدەردىڭ قاباعىنا قارايتىن بولدى.

پارلامەنتتىك زاڭ شىعارۋ پروتسەسىندە ءاربىر دەپۋتاتتىڭ ارەكەتىن حالىق ءوزىنىڭ كوزالدىندا ۇستاۋى كەرەك. ولاردىڭ وڭ قادامىن، حالىق مۇددەسى ءۇشىن جاساعان ۇسىنىستارىن بۇحارا جۇرت ارقاشان ءبىلىپ، باعالاپ وتىرعانى دۇرىس. دەموكراتيانىڭ ءبىر كورىنىسى وسى.

قازاق حالقىنىڭ وتكەندەگى زيالىلارىنىڭ ءبىرى ءاليحان بوكەيحان «قازاق» گازەتىندە جازعان «اشىق حاتىندا» بىلاي دەگەن: «دەپۋتات سايلاعاندا جۇرت تىلەگىن انىققا شىعارىپ ايتىپ، وسى تىلەكتى جۇمىستى اتقارساڭ دەپ جىبەرەدى. جۇرت تىلەگىنەن شىعا اۋا جايىلاتىن كىسىنى جۇرت دەپۋتات سايلامايدى. پىكىرى جۇرت تىلەگىنە قوسىلماعان ادام، ول جۇرتتىڭ دەپۋتاتى بولا المايدى. بۇنى ەۋروپا ساياسات سالتى ناكاز دەيدى».

بۇل سوزدەردى ءاليحان بوكەيحان ايتقالى نە زامان. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ونىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسپادى دەلىك. ال قازىر؟… ونىڭ ءاربىر ءسوزى قازاق ءۇشىن تالاس تۋدىرمايتىن بەدەل بولىپ تۇرعاندا، بۇل قاعيدانى نەگە ورىندامايمىز دەگەن وي تۋادى.

ح ح ح

1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ۇقساس قوزعالىس 2002 جىلعى 19-قاڭتاردا قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق قوعامداستىقتارىنىڭ رەسپۋبليكالىق جينالىسى تۇرىندە بولدى. ونى حالىق قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى (قدت) دەپ اتادى. جەلتوقسانداعى جاستار وكىمەتتەن رۇقساتسىز كوشەدە جينالعاندىقتان قانتوگىسكە ۇشىرادى. ال قدت جينالىسى عيماراتتا (تسيركتە) وتكەندىكتەن پوليتسيانىڭ دۇرەسىنەن امان قالدى. ەگەر سول جينالعان 900-دەن استام ادامدار ءبارى كوشەگە شىعىپ، ءوز تىلەكتەرىن ايتا باستاسا، وكىمەت ولاردى دا، ءسوز جوق، دۋبينكانىڭ استىنا العان بولار ەدى. ( ونداي «تاجىريبە» رەفورمانىڭ العاشقى جىلدارىندا الماتىدا ءجيى بولعانى بارىمىزگە بەلگىلى).

قازىرگى وكىمەت جەلتوقسانداعى جاستاردىڭ تالاپتارىن دۇرىس دەپ سانايدى، ال قدت-نىڭ ءدال سونداي دەرلىك دەموكراتيالىق تالاپتارىن قۇپتاماي، ونىڭ ليدەرلەرىن قاپاسقا الدى. مۇنىڭ سەبەبى: سايىپ كەلگەندە، وكىمەتكە بۇرىنعى كەزدە دە، قازىردە دە، دەموكراتيا (حالىق بيلىگى) كەرەك ەمەس – ونىڭ ءبارى ءجاي ءسوز - وزددەرىنىڭ تىنىشتىعى، ەشكىممەن بولىسپەيتىن ديكتاتۋرالىق وكىمەت كەرەك.

جەلتوقسان قۇندەرىندە قازاق جاستارى ءوز الدىنا ماقسات ەتىپ ارمانداعان دەموكراتيا، جاريلىلىق، بوستاندىق، ءار ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى باسقارۋى ەگەمەندى ەلىمىزدە ىسكە اسا باستادى. جەلتوقساننىڭ 17- ءسى كۇنىن قازاق تاريحىنداعى تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ءوزىنىڭ جارلىعىمەن «دەموكراتيادىق جاڭارۋ كۇنى» دەپ جاريالادى. بۇل كۇن ءبىزدىڭ بۇگىنگى ەۆوليۋتسيالىق دامۋىمىزدىڭ رەۆوليۋتسيالىق باستاماسى بولدى. ۇشقىر جاستاردىڭ ىستىق جۇرەگىنەن شىققان لاپىلداعان نامىس وتى ماڭگى وشپەي، عاسىرلار بويى ساۋلەسىن ءشاشىپ تۇرماق.

1992 جىلى 5 – قىركۇيەكتە الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانىنىڭ جەرىندە «جەلتوقسان – ار-نامىسىم، قاسىرەتىم، ماقتانىشىم» دەگەن ۇرانمەن ۇلكەن سالتاناتتى جىيىن ءوتتى. جيىنعا وقيعانىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن ءدال بىلدىرەتىن جوعارىداعىداي ات بەرگەن دە مۇحتار شاحانوۆ بولاتىن. سول سالتاناتتا قىرعىزستاننىڭ پرەزيلەنتى اسقار اقاەۆ قاتىسىپ، بىلاي دەدى: «قازاقتىڭ نانى بۇكىل وداقتىڭ جارتىسىن تاماقتاندىرىپ كەلەدى، بۇحاردا پۇلىڭ بولسا كوڭىلىڭ توق دەگەندەي، تاۋەلسىز قازاق ەلى باردا ءبارىمىز دە قۋانىشتىمىز. قازاقستان اتتىڭ قاسقاسىنداي انىق بەلگىلى دۇنيەجۇزىلىك مەمەلەكەت بولدى».

وسى ۇلكەن سالتاناتتا قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ سويلەپ، جانىمىز ارالاس، قويىمىز قورالاس، تۋىسقان قىرعىز حالقىنىڭ كوركەيە بەرۋى ءۇشىن وسى جەلتوقساننىڭ داڭقتى كۇندەرى ءوزىمنىڭ ۇلكەن تىلەكتەستىگىمدى بىلدىرەمىن دەدى. بۇل ۇلكەن جىيىن الاتاۋ باۋىرىنداعى كەڭ القاپتا توي-دۋمانعا ۇلاسىپ، ءان مەن كۇيدىڭ كوڭىلدى كەشى بولىپ ءوتتى.

ح ح ح

الماتىدا عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۇلكەن زالىندا 1996 جىلى 8-قاراشا كۇنى وتكەن عىلىمي-پراكتيكلىق كونفەرەنتسيا جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ تۇپكى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق سەبەپتەرىن تالداۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى. وسى وقيعا كەزىندە وكتەمدىك جۇيەنىڭ قانداي ماسقارالىق رول اتقارعانىن اشىپ كورسەتىپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن بەتكە ايتىپ، سولاردى تەكسەرۋ جونىندە ارناۋلى كوميسسيانى باسقارعان مۇحتار شاحانوۆتىڭ كونفەرەنتسيادا جاساعان بايانداماسى وتىرعانداردى ءدۇر سىلكىندىردى. سول سياقتى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ، اكادەميك جابايحان ءابديلديننىڭ باياندامالارى وقيعانىڭ تاريحي ءمانىن اشا ءتۇستى.

قازىرگى كەزەڭدەگى كوڭىلگە دەمەۋ بولاتىن ۇلكەن جەتىستىگىمىز – ول قازاق حالقىنىڭ ەگەمەندى ەل بولىپ، وركەنيەتتى مەملەكەتتەر قاتارىنى قوسىلىپ، ولاردىڭ ءبىزدى دۇنيەجۇزىلىك تاۋەلسىز مەملەكەت ەسەبىندە مويىنداعانى. مۇنداي تاريحي جاعدايدىڭ جاسالۋىنا ءارتۇرلى وبەكتيۆتىك سەبەپتەر بولدى. بۇل جەردە ول سەبەپتەردى تەرەڭدەتە ايتۋدى ماقسات ەتىپ وتىرعان جوقپىن. تەك قۇبىلىستىڭ بەتىندە، قاراپايىم ادامنىڭ كوزىنە كورىنىپ تۇرعانىنا عانا توقتالماقپىن. قازىرگى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ قۋاتتى مەملەكەتتىڭ ىدىراۋىنىڭ وبەكتيۆتىك زاڭدىلىعى گورباچەۆتىڭ ەلدى باسقارا الماي، دارىنسىزدىق كورسەتىپ، «دەموكراتيا»، «پليۋراليزم»، «وي بوستاندىعى» جونىندەگى ۇراندارعا عانا سالىنىپ، باسقارۋ بوجىسىن بەتىمەن جىبەرگەنى سياقتى تاريحي كەزدەيسوق قۇبىلىس تۇرىندە كورىندى. ورىستىڭ ءبىر ماقالىندا ايتىلاتىنداي، بۇل «باقىتسىزدىق» بولماسا باقىت تا كەلمەس ەدى. الدىمەن رەسەي، ۋكراينا جانە بەلورۋسسيا بەلوۆەجدەگى شەشىمدەرى بويىنشا وداقتان شىعىپ، وزدەرىنىڭ جەكە مەملەكەت بولاتىندارىن جاريالادى. ىلە-شالا باسقا ۇلت رەسپۋبليكالارى دا وسى تاۋەلسىزدىك جولىنا قۋانا-قۋانا ءتۇستى.

وسى تاريحي بەتبۇرىس كەزىندە سۋبەكتيۆتىك فاكتوردىڭ ءمانى وراسان زور بولدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە نۇرسۇلتان نازارباەۆ سياقتى دۇنيەجۇزىلىك وزگەرىستىڭ باعىتىن بولجاپ، تەز قىيمىلداعىش ساياسي قايراتكەر تابىلىپ، ءوز ەلىن دۇرلىكپەۋگە، ساسپاۋعا، بىرلىككە شاقىرىپ، شاشىراتپاي جيناپ الا باستادى. باياعىداي «ورتالىققا» قاراپ، ەندى قانداي نۇسقاۋ بولار ەكەن دەپ، كوكتەن بىردەڭە كۇتىپ، اۋىزدى اشىپ وتىراتىن زاماننىڭ كەتكەنىن ول باسقالاردان بۇرىن ءتۇسىندى. قازاق ەلىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىس جاعدايىن كوتەرۋدىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق باعىتىن جاساپ، ءوسۋ كەزەڭدەرىن بەلگىلەدى. بۇل ۇلكەن تاريحي قۇجات بارلىعىمىزدى دا كەلەشەكتەن قاتتى ۇمىتتەندىرەدى.

ح ح ح

الماتىداعى جەلتوقسان كۇندەرىندەگى قانتوگىستىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىسى سوقپ-نىڭ باس سەكرەتارى م.س.گورباچەۆ بولعانى بارلىق جۇرتقا ءمالىم. سونىڭ نۇسقاۋى بويىنشا الماتىعا سولومەنتسەۆ كەلىپ، گەنەرالدار جىبەرىلىپ، اسكەري بولىمدەر، قارۋ-جاراقتار ەنگىزىلدى. گورباچەۆ قازاق حالقى ءۇشىن ەڭ حەكسۇرىن ادام بولسا دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قازاقستان باسشىدارى ونى سىي-قۇرمەتپەن قارسى الىپ جاتادى. ءبىزدىڭ ەليتالىق بيلىگىمىز شەت ەلدىڭ بىرەۋىن سىيلاۋعا كەلگەندە حالىقتىڭ ويى مەن پىكىرىن دە ەسكە الۋلارى كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن. قازاق حالقى جەك كورگەن ادامدى باسشىمىز جاقسى كورىپ جاتۋى قالاي ؟!

وسى كۇندە «جەلتوقساننىڭ» جەندەتتەرىن حان كوتەرىپ جاتقان كورىنەدى. قازاق جاستارىن قان قاقساتقان رەسپۋبليكانىڭ سول كەزدەگى باس پروكۋرورى عالىم ەلەمەسوۆتى رەسمي ورگاندار ماداقتاۋدا. ال ونىڭ زاڭ سالاسىنداعى قىزىمەتىنىڭ ەڭ جوعارعى شىڭى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارى كەزىندە جاساعان زاڭسىزدىقتارىمەن سىپاتتالادى.

ع.ەلەمەسوۆ ەرتەرەكتە قايتىس بولدى. سىمباتتى قازاق جىگىتى ەدى. تانىس بولدىم. بىراق، ساياساتتىڭ قۇلى بولدى. زاڭدىلىقتى قورعاي المادى، ءوز پوزيتسياسى بولمادى. ع.ەلەمەسوۆتى ماداقتاپ ءسوز سويلەپ، ماقالا جازىپ، ونىڭ جەتپىس بەس جاسقا تولۋىنا بايلانىستى «سالتاناتتى» جينالىسىنا قاتىسۋشى رەسپۋبليكا باس پروكۋراتۋراسىنىڭ سەكرەتارياتىنىڭ باستىعى س.تەمىربولاتوۆ، استانا پروكۋرورى ا.كونستانتينوۆ، تەمىرجول پروكۋرورى س.ابەنوۆ دەگەندەر – مۇرنىنان ارعىنى كورمەيتىن، كەشە عانا بولعان قازاقتىڭ قاسىرەتىن ۇمىتىپ كەتكەن، «جەلتوقسان» تاريحىنان حابارى جوق كەۋدەسى سوقىرلار بولىپ شىقتى. سوندا بۇلار قانداي زاڭگەرلەر؟! ولار ءىس جۇزىندە جەلتوقسان جەندەتتەرىنىڭ ادۆوكاتتارى بولىپ وتىر.

1986 – 1989 جىلدارى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ جالىنى اسپانعا شىعىپ تۇرعاندا قازاق سسر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى م.ەسەناليەۆ ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ كولبين باسقارعان پلەنۋمىندا ءسوز سويلەپ، قازاقستاندا «37 جىل قايتالانىپ جاتقانىن» مالىمدەپ، وكىمەت باسىنداعىلاردى قاتاڭ سىنعا الدى. قازاقستان ورتالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى س.ابدراحمانوۆ سول جەلتوقسان كۇندەرى تۋرا الاڭنىڭ ۇستىندە جاستارعا كۇرەك جۇمساپ جاتقان سولداتتاردى قولدارىنان ۇستاپ توقتاتتى. جوعارى لاۋازىمدارىنان ايرىلۋ قاۋپى تۋىپ تۇرسا دا،- ولار كەيىن سول ءۇشىن ورىندارىنان الىندى - ءوز تاعدىرىنان گورى جاستاردىڭ تاعدىرىن قورعاۋدى ءبىرىنشى قاتارعا قويعان.

مۇنداي ازاماتتىق ەرلىك كورسەتۋدەن ع.ەلەمەسوۆتىڭ الىس بولعانى بىلاي تۇرسىن، قايتا، كەرىسىنشە، جاستاردى جازىقسىز جازالاۋدىڭ باستى ءرولىن اتقارىپ، شىن زاڭگەرلىك جانە ازاماتتىق پوزيتسياسى جوق، تەك ءوزىنىڭ مانسابىن ساقتاۋعا عانا تىرىسقان بىرەۋ بولىپ شىقتى. رەسپۋبليكاداعى زاڭدىلىقتى قورعاۋ ورگاندارىنىڭ باسىندا ع.ەلەمەسوۆ تۇرعان كەزدە بۇكىل قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق نامىسى اياققا باسىلدى. عالىمنىڭ كۇناسىن قۇداي ءوزى عانا كەشىرىپ، ورنى جانناتتا بولسىن.

ح ح ح

حرونولوگيا

جەلتوقسان وقيعالارىن تەكسەرۋ جونىندە مەنىڭ ءوز قولىمنان جازىپ، بىرنەشە ادامدارعا قول قويعىزىپ، ءارتۇرلى جوعارعى ورىندارعا جىبەرگەن حاتتار مەن جەدەلحاتتارىمنىڭ حرونولوگياسى:

1989 جىل، 30 مامىر. ماسكەۋ، كرەمل. حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ اتىنا جەدەلحات.

«موسكۆا، دۆورەتس سەزدوۆ. نارودنىم دەپۋتاتام يز قازاحستانا سۋلەيمەنوۆۋ ي سافونوۆۋ. پەرەدايتە سەزدۋ، كروۆاۆىە سوبىتيا 86 گودا ۆ الماتە سپروۆوتسيروۆاننىە پراۆووحرانيتەلنىمي ورگانامي كلەۆەتنيچەسكي وتسەنەنى كاك ناتسيوناليزم قازاحسكوگو نارودا. پروتيۆ منوگوتىسياچنوي ميرنوي دەمونستراتسي ۆ زاششيتۋ ناتسيونالنوي چەستي س لوزۋنگامي س لەنينسكوي كونتسەپتسيەي و سامووپرەدەلەني ناتسيي پورترەتامي لەنينا بىلي پريمەنەنى ۆدرۋگ ۆودومەتى، دۋبينكي، زاتەم پۋستيلي ۆ حود ارميۋ. ناگوتوۆە بليز پلوششادي ستويالي تانكي، برونەترانسپورتەرى. سولداتى بيلي ستۋدەنتوۆ ساپەرنىمي لوپاتامي، پينالي دەۆۋشەك ۆ جيۆوت. وستاتسيا دو سيح پور نەيزۆەستنىم كوليچەستۆو جەرتۆ، سوسلاننىح، بەزۆەستي پروپاۆشيح. پروسيم سەزد رازوبراتسيا، راسسموترەت وتۆەتستۆەننوست دولجنوستنىح ليتس زا نەسلىحاننىە پرەستۋپلەنيا»

1989 ج. 12 ماۋسىم. ءبىز 15 ادام حات جازىپ، ونى سسرو حالىق دەپۋتاتتارى مەڭدىباەۆتىڭ، نازارباەۆتىڭ، سافونوۆتىڭ، سۇلەيمەنوۆتىڭ، شاحانوۆتىڭ اتتارىنا ماسكەۋگە جىبەردىك. حات ورىس تىلىندە جازىلعان:

«ۋۆاجاەمىە نارودنىە دەپۋتاتى، و كروۆاۆىح دەكابرسكيح سوبىتياح ۆ الماتە ۆىستۋپيل نا سەزدە مۇحتار شاحانوۆ. مى ودوبرياەم ەگو پوستانوۆكۋ ۆوپروسا. نو ەگو پرەدلوجەنيە و سوزداني كوميسسي دليا پروۆەركي فاكتوۆ زلودەياني پروتيۆ كازاحسكوي مولودەجي وستاەتسيا بەز دولجنوگو ۆنيمانيا.تاكايا نەپوسلەدوۆاتەلنوست نارودنىح دەپۋتاتوۆ يز قازاحمستانا ي ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسسر نام، قازاحستانتسام نەپونياتنا. نەۋجەلي سۋدبا وكولو دۆۋح تىسياچ ارەستوۆاننىح، بەز ۆەستي پروپاۆشيح، ۋبيتىح دليا ۆاس بەزرازليچنا ؟! سوتني ماتەرەي وپلاكيۆايۋت سۆويح دەتەي، ستاۆشيح جەرتۆوي ساپەرنىح لوپات، دۋبينوك، سلۋجەبنىح سوباك. مى پروسيم ۆاس ۆنەستي پرەدلوجەنيە و سوزداني كوميسسي ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسسر دليا راسلەدوۆانيا كروۆاۆىح سوبىتي ي ۆىياۆلەنيا پرەستۋپنيكوۆ»

1989 ج. 24 شىلدە. الماتىدان 62 ادامعا قول قويعىزىپ ماسكەۋگە حات جىبەردىم.

«پەرۆومۋ سەزدۋ نارودنىح دەپۋتاتوۆ سسسر.

…تىسياچي قازاحستانسكيح ستۋدەنتوۆ، رابوچيح، ۆىشەدشيح نا پلوششاد ۆوزلە تسك پارتي س پورترەتامي لەنينا ي پلاكاتامي، بىلي ۆسترەچانى ميليتسيەي سترۋيامي لەديانوي ۆودى ۆ دەكابرسكۋيۋ ستۋجۋ. دليا پوداۆلەنيا ميرنىح دەمونسترانتوۆ بىلي ۆىزۆانى تانكي، برونەترانسپورتەرى يز سۆەردلوۆسكا، نوۆوسيبيرسكا ي درۋگيح گورودوۆ. كتو داۆال كوماندى پويتي نا تاكوي پوزورنىي شاگ؟ كتو موبيليزوۆال ميليتسيۋ ي سولدات تولكو يز چيسلا نەكازاحسكوي ناتسيونالنوستي دليا رازگونا دەمونسترانتوۆ؟ كاكيە وسنوۆانيا دليا ارەستوۆ، جەستوكيح پريگوۆوروۆ سۋدا؟ ي، ناكونەتس، كتو اۆتور وبۆينەنيا قازاحسكوگو نارودا ۆ «ماحروۆوم ناتسيوناليزمە»؟ ي منوگوە درۋگوە دو سيح پور نەيزۆەستنى. ۆسە ەتو جولجنو بىت پروۆەرەنو. ۆينوۆنيكي ناكازانى. …مى ترەبۋەم وتزىۆا يز ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا نارودنوگو دەپۋتاتا سەمەنيحينا زا دەزينفورماتسيۋ سەسسي ي كلەۆەتۋ نا شاحانوۆا» (ادرەس دليا وتۆەتا: الماتى، وربيتا-2, سادىكوۆ م.ن.)

1989 ج. 22 قاراشا. سسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ مەجرەگيونالدىق توبىنىڭ جەتەكشىسى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ا.ا.سوبچاكتىڭ اتىنا حات جىبەردىم. وندا قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ 1989 جىلعى 14 قاراشاداعى «جەلتوقسان – ۇلتشىلدىقتىڭ كورىنىسى» دەگەن قاۋلىسىنىڭ تۇبىرىنەن قاتە جانە زياندى ەكەنى ايتىلىپ، سونى بۇزۋعا كومەكتەسۋ سۇرالعان. ورىسشا تەكستى ۇزاق بولعاندىقتان كىتاپتا كەلتىرمەي وتىرمىن.

5. 1990 ج. 13 ناۋرىز. قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ اتىنا حات جازدىم. حاتتا جەلتوقسان كۇندەرى 31 ستۋدەنتتىڭ ولتىرىلگەنى تۋرالى ايتىلعان. ورىس تىلىندە جازىلعان حاتتان ءۇزىندى:

«ۆ ۆەرحوۆنوم سوۆەتە كاز.سسر دو سيح پور لەجيت بەز دۆيجەنيا ينفورماتسيا مايورا ميليتسي پوكوينوگو ۆ.ۆ.نيكۋلەنكو ۆ كوتوروي ون پيسال و توم، چتو ۆ دني دەكابرسكوگو پوبويششا بىل ۋبيت 31 ستۋدەنت. چتو سۆەدەنيە وب ەتوم حرانيتسيا ۆ سەيفە گەنەرالا حالمانسكوگو.

س ەتيم پيسموم نيكۋلەنكو وزناكوميلاس زام.پرەد.پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا ۆ.سيدوروۆا. ونا پولوجيلا پيسمو پود سۋكنو. نادو پروۆەريت. (م.ن.سادىكوۆ.ادرەس.)

ح ح ح

الماتىدان ماسكەۋگە جىبەرىلگەن مەنىڭ حاتتارىم ءوز ءرولىن اتقارىپ، ول حاتتارعا حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ 1–سەزىندە، 6-ماۋسىم كۇنى جانە 19 - شىلدە كۇنى سويلەگەن دەپۋتات مۇحتار شاحانوۆ، 12 ماۋسىمدا سويلەگەن دەپۋتات ولجاس سۇلەيمەنوۆ سىلتەمەلەر جاسادى. ول حاتتار جەلتوقسان وقيعالارىن تەكسەرۋ جونىندە ارناۋلى كوميسسيانىڭ قۇرىلۋىنا نەگىزدەردىڭ ءبىرى بولدى. قازاق حالقىنىڭ ار-نامىسىن قورعاۋ ءۇشىن اتسالىسقان قازاقستان ازاماتتارىن تاريح ارقاشان ۇمىتپايدى.

جەلتوقسانداعى قاندى وقيعالاردىڭ جانە وعان كىنالىلەردىڭ بەتىن اشىپ، ءادىل سوتتا قارالۋى ءتيىس. قايعىلى وقيعانىڭ سالدارىنان زارداپ شەگىپ، مورالدىق جانە ماتەريالدىق ءجابىر كورگەندەر، ولاردىڭ وتباسىلارى ءتيىستى ماتەريالدىق كومپەنساتسيا الىپ، باستارىنا تۇسكەن مورالدىق زياننىڭ ورنى تولتىرىلۋى كەرەك.

مۇباراك سادىقۇلى،

«ساناعا ساياحات» كىتابىنان ءۇزىندى

Abai.kz