اقپاننىڭ 28-ءى كۇنى «امانات» ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ جەتەكشىسى بەرىك ءۋالي مىرزانىڭ شاقىرۋىمەن «جاڭا اقپاراتتىق ساياسات» اتتى تاقىرىپ بويىنشا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسىپ ءسوز سويلەگەن ەدىك. سول جيىن ۇستىندە ايتقان ويلارىمدى Abai.kz پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم. سونىمەن...

1. قازاق ءباسپاسوزى: نە ۇتتىق؟ نەدەن ۇتىلدىق؟

ەلباسىمىز بار، مەملەكەتتىك حاتشىمىز بار - ءبارىمىز اقپاراتتاندىرۋ ساياساتىنا نازار اۋدارىپ، كوڭىل ءبولىپ جاتىرمىز. بۇنىمىز وتە دۇرىس. مەنىڭشە بولعاندا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ تۇجىرىمدامالارى بيلىك پەن ءباسپاسوزدىڭ بۇدان بىلايعى قارىم-قاتىناسى قالاي بولۋى كەرەكتىگىن، قانداي فورماتتا قالىپتاسۋى كەرەكتىگىن  اڭعارتسا كەرەك. حاتشى «باق ۇگىت ناسيحات قۇرالى بولىپ قالماۋى كەرەك» دەدى. «ۋرا-ۋرانى ازايتۋ كەرەك» دەدى. مەمحاتشىنىڭ بۇل بايلامدارى ءباسپاسوزدىڭ ءوز ميسسياسىن وزىنە قايتارىپ بەرۋ قاجەت دەگەندى اڭعارتادى. وسى جايتتى باسقا ەمەس، الدىمەن، جۋرناليستتەر قاۋىمى، ءبىز ءوزىمىز ءتۇسىنىپ الۋىمىز قاجەت سياقتى.

اقپاننىڭ 28-ءى كۇنى «امانات» ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ جەتەكشىسى بەرىك ءۋالي مىرزانىڭ شاقىرۋىمەن «جاڭا اقپاراتتىق ساياسات» اتتى تاقىرىپ بويىنشا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسىپ ءسوز سويلەگەن ەدىك. سول جيىن ۇستىندە ايتقان ويلارىمدى Abai.kz پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم. سونىمەن...

1. قازاق ءباسپاسوزى: نە ۇتتىق؟ نەدەن ۇتىلدىق؟

ەلباسىمىز بار، مەملەكەتتىك حاتشىمىز بار - ءبارىمىز اقپاراتتاندىرۋ ساياساتىنا نازار اۋدارىپ، كوڭىل ءبولىپ جاتىرمىز. بۇنىمىز وتە دۇرىس. مەنىڭشە بولعاندا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ تۇجىرىمدامالارى بيلىك پەن ءباسپاسوزدىڭ بۇدان بىلايعى قارىم-قاتىناسى قالاي بولۋى كەرەكتىگىن، قانداي فورماتتا قالىپتاسۋى كەرەكتىگىن  اڭعارتسا كەرەك. حاتشى «باق ۇگىت ناسيحات قۇرالى بولىپ قالماۋى كەرەك» دەدى. «ۋرا-ۋرانى ازايتۋ كەرەك» دەدى. مەمحاتشىنىڭ بۇل بايلامدارى ءباسپاسوزدىڭ ءوز ميسسياسىن وزىنە قايتارىپ بەرۋ قاجەت دەگەندى اڭعارتادى. وسى جايتتى باسقا ەمەس، الدىمەن، جۋرناليستتەر قاۋىمى، ءبىز ءوزىمىز ءتۇسىنىپ الۋىمىز قاجەت سياقتى.

ءباسپاسوز بەتىندەگى «ۋرالاردى» ايتساق، ويىمىزعا بىردەن قازاق گازەتتەرى تۇسەتىن شىعار. الايدا، باۋىرلار، قازاق گازەت-جۋرنالدارىنىڭ وتكەن جيىرما جىلداعى بار تاريحى «ۋرالاردان» عانا تۇرمايدى. ولاي دەيتىن بولساق قالامىنا ادال، مىناۋ زاماننىڭ بار قيىن-قىسپاعىنا ءۇنسىز ءتوزىپ كەلە جاتقان جۋرناليستەردىڭ ەڭبەگىنە قيانات جاساعانىمىز. ماڭداي تەرگە، توزىمگە، سەنىمگە، سارقىلىپ جۇمسالعان قاجىر-قايراتقا قيانات جاساعانىمىز. قىسقا قايىرىپ ايتسام كەيىنگى جيىرما جىلدىڭ شەگىندە:

- قازاق گازەت-جۋرنالدارىنىڭ قاراسى كوبەيدى. جۇرتتىڭ قولى سالىسىتىرىپ وقيتىن باسپاسوزگە ەركىن جەتە باستادى;

- جابىق تاقىرىپتاردىڭ بارىنە تۇرەن سالىندى: تاريحي اقتاڭداقتار، ۇلتىمىزعا جاسالعان زورلىق-زومبىلىق، سىناق الاڭدارى، ەكولوگيا، كوشى-قون ماسەلەسى، ايگىلى ادامدار ءومىرىنىڭ قۇپيا بەتتەرى، ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق تانىمدىق دۇنيەلەر... قۇداي-اۋ، تولىپ جاتىر;

- الاشتانۋشىلاردىڭ ينستيتۋتى دا وسى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ بەتىندە قالىپتاستى.

ال، ەندى وسىنىڭ ءبارىن جوققا شىعارىپ، اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ، قاراپ وتىرايىق پا؟ جوق، باۋىرلارىم. تەگىندە، وتكەندى باعالاماي، ونىڭ جاقسى جاعىن، مازمۇنىن ءتۇسىنىپ الماي ىلگەرى جىلجۋ مۇمكىن ەمەس. وسىنى الدىمەن ويىمىزعا بەكىتىپ الايىق. ايتپەسە ءبارىن ىسىرىپ تاستاپ ومەڭدەگەنىمىزدەن ەشتەڭە ونبەيدى. كەزەكتى ءبىر ناۋقان بولادى دا قويادى. قىسقاسىنان قايىرساق، مازمۇن جاعىنان قازاق ءباسپاسوزى ۇتتى، باياندى بەلگە كوتەرىلدى. ۇتىلعان جاعىمىز دا بار:

- اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ دامۋىنان ۇنەمى كەيىن قالىپ كەلەمىز;

- جارناما نارىعىندا شەت قاقپاي كورۋدەمىز;

- وقىرمان سۇرانىسىن زەرتتەپ، سوعان وراي «ءونىم» ۇسىنۋدىڭ تاسىلىنە اسا ءمان بەرمەيمىز، مەنەدجمەنت جوق;

- ءوزارا كاسىبي باسەكەلەستىك دەگەندى باقتالاستىق دەڭگەيىنەن جوعارى كوتەرە الماۋدامىز;

- اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدى بەرىپ قويدىق،ت.ب.

قالعانىن كۇندە ايتىپ ءجۇرمىز، ونى وزدەرىڭدە جاقسى بىلەسىڭدەر. ەڭ باستىسى ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن بيلىك ۇلتتىق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىككە ءمان بەرسە ەكەن دەپ زارلاۋمەن كەلدىك. سونى، سول ماسەلەنى -

2. ۇلتتىق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى

- دەگەنگە كەزەكتى رەت كوڭىل بولەيىكشى. سەندەر رەسەي تەلەارنالارىنىڭ ءبىزدىڭ ەلدە قالاي تاراپ جاتقاندىعىنان تولىق حاباردارسىڭدار. رەسەي بيلىگى سول تەلەارنالاردىڭ قازاقستاندا تارالۋىنا قانشالىقتى مۇددەلى دەپ ويلايسىڭدار؟ ارينە، ولار وزدەرى ىقپال ەتەتىن اقپاراتتىق كەڭىستىكتە قازاق بيلىگى تۇتاس قوعامىمەن ءومىر سۇرگەنىن قالايتىن شىعار. ونىڭ ۇستىنە بۇل زاماندا كىم كىمگە اقپارات كەڭىستىگىندە ىقپال ەتكىسى كەلمەيدى دەيسىز. مەن سىزدەرگە ايتايىن، ءبىر قىزىعى ورىس گازەتتەرى مەن تەلەباعادارلامالارىنىڭ، راديوحابارلارىنىڭ تارالۋىنا الدىمەن ءبىز ءوزىمىز قۇلشىنىس تانىتۋدامىز. الما-تۆ، ايكون-تۆ دەگەندەردى بىلەسىڭدەر. كابەلدى سيگنال ارقىلى تەلەارنالاردىڭ تارالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن قۇرىلىمدار. وسى الما-تۆ، ايكون-تۆ دەگەننىڭ ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىرىن قولىنا ۇستاعاندار «اكە-كوكەلەپ» رەسەيگە بارىپ تەلەارناباسشىلارىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزەدى. سويتەدى دە نتۆ، رەنتۆ،ت.ب ارنالاردىڭ قازاقستانداعى قالالاردا كابەلدىك جۇيە ارقىلى تارالۋىن قامتاماسىز ەتەدى. اتالعان ارنا قوجايىندارى ەفيردى تەگىنگە بەرمەيدى، قىپ-قىزىل اقشاعا بەرەدى. سول اقشانى قايتارىپ جانە ونىڭ ۇستىنە پايدا تابۋ ءۇشىن جاڭاعى الما-تۆ قايتەدى دەيسىز عوي، جارناما تارتادى. قازاقستانداعى بارلىق جارناما بەرۋشىلەردى رەسەيدىڭ تەلەارنالارى ارقىلى ۇستاپ وتىرادى. وسىلايشا الما-تۆ اقشا ءۇشىن  اقپاراتتىق ەكسپانتسياعا جول اشىپ، ءارى ورىس تەلەارنالارىن بايىتىپ جاتىر. دەمەك، قازاقتەلەكوم باسشىلىعىمەن بىرلەسە وتىرىپ بەتىمەن كەتكەن الما-تۆ، ايكون-تۆ سياقتىلارمەن مەملەكەتتىك حاتشى نەمەسە مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترىنىڭ ءبىرى  دۇرىستاپ سويلەسۋى كەرەك. ورىس تەلەارنالارىنىڭ تارالىمىنا تيىم جاساۋ ءوز قولىمىزدا، بىراق سوعان موينىمىز جار بەرەمەي، جار بەرسە دە «جاعدايىمىز» كەلمەي-اق ءجۇر.

رەسەي گازەت-جۋرنالدارىنىڭ تارالىمى دا وسىنداي كەپتە. قازپرەسس، ەرنۇرپرەسس... وسىنداي پرەسستەردى بىلەسىڭدەر. سول پرەسستەر ورىس گازەتتەرىن رەسەيدەن «پرەستەپ» اكەلىپ تاراتۋدان ەرىنبەيدى. نارقىتى، نارىقتاعى سۇرانىستى ابدەن مەڭگەرىپ العان. رەسەيدەن اكەلەدى دە ءۇيىپ تاستايدى. قازاقستاندىق بيلىكتىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنان شارشاعان جۇرت ونى پىشاق ۇستىندە ءبولىسىپ الادى. سوڭعى كەزدەرى ءورىستىلدى گازەت-جۋرنالدار قازاقستاندا بۇرىنعىداي كوپ تارالادى دەپ ايتا المايمىن. بىراق، جاڭعى پرەسستەر ۇيرەنىپ قالعان جۇرىستەرىنەن تانار ەمەس. رەسەيدىڭ 140-130 ميلليون حالقى بار. وقىرمان قاۋىمى بىزدەن الدەقايدا كوپ. سوندىقتان ورىس باسىلىمدارى قازاقستانعا نارىق تاپپاي كەلىپ جاتىر دەگەنگە مەن ءوز باسىم سەنبەيمىن. ولار قازاقستاننان اقپارات ساياساتىن جۇرگىزەتىن الاڭ تاپپاسا، پالەندەي تابىس تاۋىپ جاتقان جوق شىعار. الايدا، بۇنى ساراپتاۋ كەرەك. ەسەپ جۇرگىزۋ كەرەك. ەڭ وڭايى الگى قازپرەسس، ەرنۇرپرەسس دەگەندەردىڭ جارعىسىن قاراپ، قايتا تىركەۋگە الۋ كەرەك نەمەسە قىزمەتتەرىنە تيىم سالۋ كەرەك. سول كەزدە بارىپ ءبىز اتتاپ باسساڭ الدىڭنان شىعاتىن سارجاعال ورىس جۋرنالدارى مەن گازەتتەرىنەن قۇتىلامىز. ايتپەسە وسىلاي جۇرە بەرەمىز. ورىسسىز ءومىر سۇرەتىن ۋاقىت بولدى ەمەس پە؟! وسىنى ءبىزدىڭ جىگىتتەر نەگە ۇقپايدى؟ تۇسىنبەيمىن.

بوتەن تىلدە اقپارات تاراتاتىن، بوتەن ەلدىڭ ءباسپاسوزى بىزگە دوس بولمايدى. ال ۇلكەن ساياساتتا ۇلكەن دوستىق ءتىپتى جوق. بولماعاندا. سوندىقتان بۇل ۇساق-تۇيەك ماسەلە ەمەس، مارات تاجيندەر، مۇحتار قۇل-مۇحامەتتەر ويلاناتىن ماسەلەلەر.

3. ايماقتىق ءباسپاسوز. بالاما بار ما؟

ۇلتتىق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى ويلاعاندا ءبىز ايماقتارداعى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ جاي-كۇيىن دە تۇراقتى ءسوز ەتىپ، بىلگەنىمىزدى ورتاعا سالىپ ءجۇرۋىمىز كەرەك.

قازىر وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەر ەسكىردى، قارتايدى. اتالعان گازەت باسشىلارىنىڭ دا جاسى ۇلعايىپ كەتتى. ولار وزدەرى باسقارىپ جۇرگەن گازەتتەردەن دە ارمەن قارتايدى. نەگە دەسەڭىز، گازەت ايتەۋىر جاڭا زاماننىڭ جاڭالىقتارىن ايتىپ، سونى حابارلاپ جاتادى عوي. مىنا زاماندا وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەرگە جاستار بارمايدى. قايتىپ بارادى؟ ەكى جاستىڭ بىرىنە كەلمەي قارتايىپ، قاۋساپ وتىرايىق دەپ بارا ما؟ ويتكەنى وبلىستىق گازەتتەردەگى پاتريارحتار، اقساقالدار دەيىكشى، سەنى وزىنەن اسىرعىسى كەلمەيدى. «بالا، قايدا باراسىڭ، توقتا، - دەيدى. - ءبىز سەندەي كەزىمىزدە ۇلكەندەرگە دۇكەننەن وتتى سۋ مەن  تەمەكى تاسيتىنبىز. سەن دە ءايدا، شاپ، ماگازىنگە!» بۇل ءبىر جاعىنان قىزىق، وزىنشە ءتاتتى ءومىر. بۇزعىڭ كەلمەيدى. بىراق بۇگىنگى اقپاراتتاعى الامان بۇنداي ومىرگە قارامايدى. سوندىقتان وبلىس ورتالىقتارىنان قازاق سايتتارىن اشۋ كەرەك. ارينە، مەنىڭ بۇل پىكىرىمە وپپونەنتتەر كوپ تابىلاتىن شىعار. مەن ولاردى تۇسىنەمىن. راس، ينتەرنەتكە شەكارا جوق. ايماقتىڭ ماسەلەسىن الماتىدا نە استانادا وتىرىپ الىپ قاۋزاي بەرۋگە بولادى. الايدا، سەن اسا ءبىر ەلەۋلى وقيعا بولماسا، ۇزىنا كەش ءوز سايتىڭدى ايماق ماسەلەسىمەن ۇستاپ وتىرا المايسىڭ عوي. سولاي ما؟ ال، وبلىس جۇرتشىلىعىن الدىمەن وبلىس اۋماعىنداعى اۋىس-ءتۇيىس، گۋ-گۋ اڭگىمە، ۇساق-تۇيەك وقيعا، شەتىن ماسەلە قىزىقتىرادى. سولار تولعاندىرادى. ەندەشە وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەرگە بالاما رەتىندە ايماقتاعى اقپاراتتاردى تولاسسىز بەرەتىن قازاق سايتتارىن نەگە اشپايمىز؟ بۇل بىرىنشىدەن،  ايماقتارداعى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋىنا  اسەر ەتەدى. ەكىنشىدەن، ايماقتاردىڭ ماسەلەسىن رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىندا ۇستاۋعا مۇمكىندىك تۋدىرادى. ۇشىنشىدەن، اقپاراتتىق تۇتاستىقتى قامتاماسىز ەتەدى. تورتىنشىدەن، جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىن اقپارات سالاسىمەن جاڭا ۇلگىدە جۇمىس جاساۋعا جەتەلەيدى. بەسىنشىدەن، ايماق تۇرعىندارىنىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرادى. وسىلاي تىزە بەرۋگە بولادى. ەگەر، وبلىس ورتالىقتارىنداعى جالىندى جاستاردىڭ ويىندا سايت اشۋ ماسەلەسى جۇرگەن بولسا، Abai.kz ۇجىمى اقىل-كەڭەس بەرىپ، تاجىريبە بولىسۋگە دايىن.

مەنىڭ بىلىۋمشە، كەيىنگى كەزدەرى وبلىستىق گازەتتەردىڭ قاعازدىق نۇسقاسىنان گورى ۆەب-پاراقشالارى كوپ قارالا باستايتىن بولدى. كەيبىر گازەتتەر، مىسالى، اقتوبە وبلىستىق «اقتوبە» گازەتىنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى بارلىق تالاپقا ساي جاريا كورىپ تۇر،  altaynews.kz سايتىنىڭ جاڭالىقتارىنا ورتالىقتاعى تەلەارنالار سىلتەمە جاسايتىنداي جاعدايعا جەتتى.

ەل ىشىندە ينتەرنەت جاڭالىقتارىن تۇتىنۋعا دەگەن سۇرانىس تا جوعارى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى قازاتەلەكوم اق-مەن ورتاق مامىلەگە قول قويىپ الىس اۋىلدارعا دەيىن ينتەرنەت جەلىسىن تارتىپ بەرۋى كەرەك. ءبىز قاعاز وندىرمەيتىن ەلمىز. جەرىمىز ۇلان-بايتاق. گازەتتەر ۋاقىتىندا جەتپەيدى. ال، ينتەرنەت «التى ايشىلىق جەرلەردەن كوزىڭدى اشىپ-جۇمعانشا جىلدام حابار» بەرىپ وتىرادى. وسى ءبىر شارۋانى تەزدەتىپ قولعا الىپ جىبەرسەك، اقپاراتتاندىرۋ ساياساتى ءوزىنىڭ العاشقى ناتيجەسىن بەرىپ ۇلگەرەر ەدى.

4. ينتەرنەت جۋرناليستيكا

ايماقتىق ءباسپاسوز تۋرالى ايتىپ وتىرىپ ءبىز اياڭداپ ينتەرنەت جۋرناليستيكاعا دا كەلىپ قويىپپىز. قازىر وسى جاڭا مەديا جايىندا ايتىپ جاتىرمىز، كۇندە ايتاتىن بولدىق. مەن سونىڭ ىشىندە مىنا ءبىر جايتقا توقتالسام دەيمىن.

ينتەرنەت جۋرناليستيكا ازاماتتىق جۋرناليستيكانىڭ بەلسەندىلىگىن تۋدىرۋدا. بۇل دۇرىس. بىراق قازاق ينتەرنەت جۋرناليستيكاسىن ويلاعاندا ءبىز قازاق باسپاسوزىندە قالىپتاسقان مەكتەپتى، قالىپتاسقان كاسىبي بىلىكتىلىكتى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. تۋراسىنا كوشسەك، قازىر ءبىز قازاق باسپاسوزىندەگى ءداستۇرلى مەكتەپتىڭ تاجىريبەسىن ينتەرنەت جۋرناليستيكانىڭ جاڭاشىلدىعىمەن ۇيلەستىرە ءبىلۋىمىز كەرەك. قازاق ءباسپاسوزى تۋرالى ءبىر سۇحباتىندا ەرلان قارين مىرزا «قازاق ءباسپاسوزى ۇلتتىق پارتيانىڭ قىزمەتىن اتقارىپ كەلە جاتىر» دەپ ەدى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ سول پوزيتسياسى، سول ۇستانىمى، سول مازمۇنى ەندى ينتەرنەت جۋرناليستيكادان كورىنىس تابۋى قاجەت. سودان كەيىن ونى ىشىنەن جاڭارت، وزگەرت، تۇلەت، دامىت. ەڭ باستىسى ءبىز قازىقتى مىقتاپ قاعىپ الۋعا ءتيىسپىز. ينتەرنەت جۋرناليستيكانى ازاماتتىق جۋرناليستيكا دەپ قانا ءتۇسىنىپ، ازاماتتىق جۋرناليستيكاعا ەرىكتى بەرىپ قويساق، وندا ءبىزدىڭ «جاڭا مەديا» دەپ جۇرگەنىمىز بالابازار بولىپ كەتەدى. «مىنبەر» جۋرناليستەردى قولداۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ەسەنگۇل كاپقىزى وتكەندە ءبىر قىزىق مىسالدار كەلتىرىپ ەدى، قازىر ۇمىتىپ وتىرمىن... قىسقاسى، ازاماتتىق جۋرناليستيكانىڭ وكىلدەرى، بلوگەرلەر، جازۋ مادەنيەتىمەن جەتە تانىسىپ، جازۋدى ۇيرەنىپ السا، قۋانار ەدىم. ءتۇبى سولاي بولاتىن شىعار. ايتپەسە، ويىن تولىق جەتكىزە المايتىن بلوگەردىڭ بەلسەندىلىگى ءوز باسىنىڭ سورى نە مازاعى عانا بولىپ قالا بەرەدى. ازاماتتىق جۋرناليستيكانىڭ وكىلدەرى -  اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى قالاۋىنشا پايدالانا الاتىن جاستار. ەندى وسى قابىلەتتەرىنە جازۋ ونەرى مەن بايقامپازدىقتى، العىرلىقتى قوسىپ دامىتسا، ءداستۇرلى باق-قا تەڭدەسسىز ارىپتەس ءارى باسەكەلەس بولار ەدى. قازىردىڭ وزىندە سول نىشان بايقالادى. ازاماتتىق جۋرناليستيكا ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىن جىلدامداتاتىن كۇشكە اينالاما دەپ ۇمىتتەنەمىن. ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرادىما دەگەن ويدامىن.

ازاماتتىق قوعامدا جۋرناليستەرگە تاقىرىپتى ورتانىڭ ءوزى دايىنداپ بەرەدى. تاراتا ايتساق، ءبىر ۇيىم ءبىر جەردە نارازىلىق اكتسياسىن ۇيىمداستىرىپ جاتادى، ءبىر ۇيىم جاڭا باستاما كوتەرىپ جاتادى، تاعى ءبىر ۇيىم تاعى ءبىر ىسكە مۇرىندىق بولىپ جاتادى. سودان جۋرناليستەر تىنىم تاپپايدى. بىزدە كەرىسىنشە. قوعامعا تاقىرىپتى جۋرناليست تاۋىپ بەرەدى. قوعام وعان سودان كەيىن بارىپ ءمان بەرەدى. مىنە، سول تاقىرىپتى تاۋىپ بەرۋ ماسەلەسىمەن قازىر ينتەرنەت جۋرناليستيكا اينالىسۋدا. ءداستۇرلى باق-تان ونىڭ وزىقتىعى دا وسىدان بايقالادى. ايتسەدە، قايتالاپ ايتامىن، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ مازمۇنى ەندى جاڭا مەديادان جالعاسىن تابۋى كەرەك. ول ءۇشىن عالىمدار، تاريحشىلار، ءبارى-ءبارى، ينتەرنەتكە كوڭىل ءبولىپ، ونىمەن ءتىل تابىسۋى قاجەت. «مەن ينتەرنەتتى بىلمەيمىن، سايتتى بىلمەيمىن» دەگەن ءسوز «مەن - نادانمىن» دەگەن ءسوز.

5. كادرلاردى دايىنداۋ. قايتا دايىنداۋ

قارا تاني الاتىن قازاق ينتەرنەتتىڭ تۇتىنۋشىسى بولا الادى. وعان تەك ىقىلاس قويسا بولدى. ال جاڭا مەديادا - ينتەرنەت جۋرناليستيكادا، قىزمەت ەتۋ ازداعان ەڭبەك ەتۋدى تالاپ ەتەدى. مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ جيىنىندا كادرلاردى دايىنداۋ ماسەلەسى ايتىلىپ قالدى. كۇتە بەرىڭىزدەر، ءبىزدىڭ ناۋقانشىل قوعامدا تاياۋدا ءبىر قاربالاس باستالادى. قانداي دەيسىز عوي؟ مەمحاتشى كوتەرگەن ماسەلەگە وراي جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى شەتەلدەرگە تاجىريبە الماسۋعا اتتانادى. گازەتتەردە سالا-قۇلاش ماقالالار كوبەيەدى. ءبىر ەكى بەلسەندى ستۋدەنتتىڭ شيمايى ءتىپتى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە دە جارىق كورۋى مۇمكىن. جارايدى، بۇلاي بولمايدى دەلىك. «ۋرادان» قاشىپ وتىرعان ءتاجين مىرزانىڭ ءوزى ونداي جىلتىراقتاردى تيىپ تاستاۋى مۇمكىن. الايدا، ەۋرازيا مەن ءال-ءفارابيدىڭ (ەلىمىزدەگى ىرگەلى وقۋ ورىندارى) جۋرناليست كادرلارىن دايىنداپ جاتقان وقىتۋشىلارى باستارىن سىعىمداپ الىپ شاپقىلايتىنى ءسوزسىز. مىرزالار، باستى قاتىرۋدىڭ قاجەتى شامالى، بىزدىڭشە بولعاندا كادر دايىنداۋدىڭ تاماشا ءبىر مۇمكىندىگى بار! ول مۇمكىندىك - بۇگىنگى اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ ءوز مۇمكىندىگى. اسىلىندە، شاكىرتتىڭ تەوريالىق دايىندىعى كەمەل بولعانى ءجون، بىراق پراكتيكانىڭ اتى - پراكتيكا. وقىتۋشى كۇنۇزاق شاكىرتتىڭ ميىن تەوريامەن «شىرىتكەنشە» قولىنا ايفون  ۇستاتىپ كوشەگە جىبەرگەنى دۇرىس. اۋديتوريادا وقىتۋشىنىڭ ءوزى عانا قالىپ، وقيعا ورتاسىندا جۇرگەن  شاكىرتتەرىنىڭ جۇمىسىن «ۆاتتساپ» باعدارلاماسى ارقىلى قابىلداپ الىپ جانە تاپسىرما بەرىپ وتىرۋدى وقۋدىڭ ءىس-تاجىريبەسىنە ەنگىزە السا بولدى، جارتى جىلدا «جالماڭداعان» رەپتورتەر دايىن دەگەن ءسوز. وسى ورايدا بەلگىلى تۇلعالارمەن ونلاين-لەكتسيالار وتىكىزىپ، ىقپالدى باسىلىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ ونلاين-پراكتيكالار ۇيىمداستىرۋدىڭ دا باسى ارتىق بولماس ەدى.

مەمحاتشىمىز ستۋدەنتتەردىڭ ءىس-تاجىريبە سىناعىنان وتە المايتىندىعىن دا بىلەدى ەكەن. راسىندا سولاي جانە شىنىنا جۇگىنسەك، تاجىريبە جۇمىسىنا ءجۇردىم-باردىم، ىلدەبايمەن كەلەتىن شاكىرتتىڭ  رەداكتسيا باسشىلارىنىڭ بىرىنەن تاپسىرما الىپ تىندىرا قوياتىن جۇمىسى دا از. سوندىقتان تاجىريبەدەن ءوتۋدىڭ باعدارلاماسىن جوو وزدەرى دايىنداۋى كەرەك. باعدارلامادا شاكىرتتىڭ تاڭداعان رەداكتسياسى (گازەتى، راديوسى، تەلەارانسى، سايتى), رەداكتسيا تاراپىنان بەلگىلەگەن جەتەكشىسى، العان تاپسىرماسى، شاكىرتتىڭ ءوزى ۇسىنعان تاقىرىپ، شاكىرتتىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيامەن جاساعان جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى، ت.ب. تەگىس قامتىلۋى كەرەك. تاجىريبە جۇمىسى جانە ءبىر اي، جارتى ايمەن شەكتەلمەي جىل بويىنا جالعاسۋى ءتيىس. تاجىريبەدەن جالقى ءسات مويىنى بوساماعان شاكىرت جوو وقۋ باعدارلاماسىنان تىس دەربەس ويلاي الاتىن، ءوز بەتىمەن ىزدەنەتىن، بويىنداعى قابىلەت-قارىمىمەن تيىسىنشە جۇمىس جاساي بىلەتىن تۇلعاعا اينالادى. سونداي تالاپكەر بالانىڭ جازعان سىزعانى گازەت بەتتەرىندە كورىنىس تاۋىپ، ەفيرلەردەن شىعىپ جاتسا، وعان ەش تاڭ قالمايمىز.

كادرلاردى قايتا دايىنداۋ ماسەلەسى راديو مەن تەلەۆيزيانىڭ جۋرناليستەرىنە اسىرەسە قاتىستى ماسەلە. ونى وسى سالانىڭ ماماندارىمەن كەڭ وتىرىپ ءسوز ەتسەك قۇبا-قۇپ بولادى دەپ ويلايمىن.

6.كاسىبي باسكەلەستىك باقتالاستىق پا؟

مەنىڭ ۇعىمىمدا باسەكەلەستىك دەگەنىمىز -  الدىمەن بىرلىك. بىرلىك بار جەردە، تۇسىنىستىك پەن جاراستىق ورىن العان ورتادا شىنايى كاسىبي باسەكەلەستىك قالىپتاسادى. قازاق جۋرناليستەرى ءبىر-بىرىنە جاناشىر بولۋى كەرەك. ءبىر-بىرىمەن كورگەن بىلگەنىن ءبولىسىپ ءجۇرۋدىڭ دە ارتىقتىعى جوق (ارينە، ءار رەداكتسيانىڭ كوممەرتسيالىق،ت.ب. قۇپيالارى بولادى. ونى قىزمەتتىك ەتيكاعا بايلانىستى جاريا ەتۋدىڭ قاجەتى جوق). مەملەكەتتىك، ۇلتتىق مازمۇنى تەرەڭ ماسەلەلەردە قازاق جۋرناليستەرى ءتىپتى تۇتاسىپ كەتۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، قازاق جۋرناليستەرىنىڭ اراسىندا كاسىبي باسەكەلەستىكتى باقتالاستىق دەپ تۇسىنەتىن ءبىر قورتىق تۇسىنىك بار. كاسىبي باسەكەلەستىك باقتالاستىق ەمەس. الايدا بىزدە كاسىبي باسەكەلەستىكتى جولعا قوياتىن تەتىك تە تابىلماي تۇر. مىسالى، 300-350 مىڭ جالاقى الاتىن تەلەارنا تىلشىسىمەن 40-50 مىڭ جالاقىمەن كۇنەلتىپ جۇرگەن اپتالىق گازەتتىڭ قىزمەتكەرى قانداي باسەكە نارىعىندا قاتار تۇرا الادى؟ بۇل مۇمكىن بە؟ بىلاي قاراساڭ ەكەۋىنىڭ دە مۇرىنى قاناپ جۇمىس جاساپ جاتقانى شامالى. تەلەتىلشى وقيعا ورتاسىنا بارادى، سيۋجەت تۇسىرەدى. ستەنداپ جاسايدى. ستۋدياعا كەلەدى. تەكستىن جازىپ، وقيدى. بەينەماتەريالدى مونتاجدايدى. ءبىتتى. وسىلاي تىنباي ءبىر ايدا 20-22 سيۋجەت جاساسا جەتەدى. كەمىندە 200-250 مىڭ تەڭگە قالتادا. تەلەتىلشى الگى ءبىر اي بويى جازعاندارىن جيىپ الىپ قاراسا، «تۇركىستان» اپتالىعىنىڭ جارتى بەتى، اسسا ءبىر بەتى. ال اپتالىق ءتىلشىسى رەداكتسيادا وتىرىپ الادى دا اننان-مىننان وقىعانىن، ويىنا تۇيگەنىن جاپسىرىپ جازىپ شىعادى. 200-300 جول. جانى اسا قينالا قويعان جوق. اپتالىققا ءبىر، بەلسەنە كىرىسكەندە ەكى ماقالا جازساڭ، جەتىپ ارتىلادى. گازەتتىڭ قالعان بەتتەرىن رەداكتوردىڭ سۇيىكتى اۆتورلارى-اق تولتىرا سالادى. بىراق، قۇرىعىر اقشاسى از. 40-50-اق مىڭ تەڭگە. زەينەتكەر سياقتىسىڭ. مەن بۇل سوزىمدە باسقانى ەمەس، تازا الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ايتىپ وتىرمىن. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ نە ىستەۋ كەرەك دەيسىز بە؟ اپتالىق گازەتتەردى جۋرنالدارعا اينالدىرۋ كەرەك. قازىر الەمدە اپتالىق گازەت دەگەن اتىمەن جوق. اپتاسىنا ءبىر رەت شىعىپ تۇراتىن جۋرنالدار بار. كۇندەلىكتى جارىق كورەتىن گازەتتىڭ ءتىلشىسى كۇندە جازادى. دەمەك، ونىڭ وسى ەڭبەگىنە وراي جالاقىسى مەن قالاماقىسى دا جوعارى بولۋى قاجەتى.  ەڭ دۇرىسى قالاماقى. قالاماقى بەلگىلەۋ ءتارتىبى    رەداكتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىشكى باسەكەلەستىگىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. ءبىر شىندىقتى ايتايىن. قالاماقىنى ءبىزدىڭ قۋلار دۇرىس قويمايدى. ءجۋرناليستىڭ ەڭبەگىن ەڭبەگىنە قاراپ ەمەس، پىسىقتىعىنا، وزىنە جاقىندىعىنا قاراپ باعالايدى. سول سەبەپتەن دە بۇنداي قالاماقى جۇيەسىن باتىس باسپاسوزىندە قولدانىلاتىن «تايمشيت» باعدارلاماسىنا وزگەرتۋ قاجەت. اتالعان باعدارلاما بويىنشا ءار جۋرناليست وزىنە ءوزى قالاماقى قويا الادى. ارتىق قالاماقى تالاپ ەتە المايدى، كەم الدىم دەپ رەنجىمەيدى. اگاراكي، بيلىك باسپاسوزبەن جۇمىس ىستەۋدىڭ مەمحاتشى ايتقانداي جاڭا فورماتىنا تاۋەكەل ەتىپ كوشە السا، قالاماقى بەلگىلەۋدىڭ «تايمشيت» باعدارلاماسى قازاق باسپاسوزىندە (تۆ، راديو، گازەت، سايت) كورىنىس تابارى داۋسىز. قوعامدى اقپاراتتاندىرۋدىڭ جاڭا ساياساتى، قارجى، ەركىندىك، باسەكە، كاسىبي بىلىكتىلىك تولىقتاي ءبىر ارنادان ۇيلەسىم تاپسا، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ باعى اشىلار دەگەن ويدامىن.

قازاق گازەتتەرى قازىر قاندايدا ءبىر «جشس»-لەردىڭ قۇزىرىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ايتكەنمەندە سول «جشسلەردىڭ» قازاق گازەتتەرىن جارىلقاپ جاتقاندارى شامالى. قازاق گازەتتەرى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ كونكۋرستارىنىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ كەلەدى. مەملەكەتتىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ كەلەدى. ءاربىر سالىق تولەۋشىنىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ كەلەدى. بىراق، قازاق گازەتتەرى سالىق تولەۋشىگە ەمەس، بيلىككە قىزمەت ەتەدى. جۇيە سولاي ەتىپ قويعان. جۇيە دەگەن قازاق ءباسپاسوزىن جۇيكەلەتىپ ءبىتىردى. «انانى جازبا، مىنانى جاز!». «انا ماسەلەنى نەگە جازعانسىڭ؟! نەگە جازعانسىڭ دەيمىن ونى؟!» دەپ ەلوردا جاقتان قوڭىراۋلار سوعىلعان كەزدە باس رەداكتورلاردىڭ بۇرسەڭ قاقپايتىنى كەم. سودان كەيىن «اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق، قويشى وسى، تەككە جۇرەيىنشى» دەگەن ۇستانىمعا كىمدە بولسا بوي الدىرارى ءسوزسىز عوي.

مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ كونكۋرستارىنادا «لوت» دەگەن پالە بار. لوت دەگەنىمىز - تاقىرىپ. كىم قانداي لوتتى، ياعني تاقىرىپتى ۇتتى، سونى سول جىل بويى جىرلاپ شىعۋعا مىندەتتى. جىرىڭنان اينىما. تاپسىرما سول. تاپسىرىس بەرۋشى تاراپتىڭ دا تۇسىنىگى - وسى، ورىنداۋشىنىڭ دا تۇسىنىگى - وسى. سوندا بۇل نە؟ بۇل تۇكتە مەس. مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ تىلىمەن ايتساق، «اقشانى وتقا لاقتىرۋ»، قازاقشالاساق، «اقشانى جەلگە شاشۋ». قوعامدى اقپاراتتاندىرۋدىڭ جاڭا جاعدايىنا، جاڭا مادەنيەتىنە ءبىرجولا كوشپەسەك، بۇل احۋالدىڭ وزگەرە قويۋى دا قيىن. وتە قيىن. قازاق باسپاسوزىندەگى تۆورچەستۆولىق دامۋدى تەجەپ تۇرعان دا، قازاق جۋرناليستەرىن ماسىلدىق پسيحولوگياعا دۋشار ەتكەن دە وسى ماسەلە.

قازاق گازەتتەرىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا عانا قاراتىپ قويماۋدىڭ تاعى ءبىر جولى بار. ول جول گازەتتەردىڭ اكتسيالارىن ۇلتتىق كومپانيالارعا ساتۋ دەر ەدىم. ماسەلەنكي، ەلىمىزدە ورىس تىلىندە شىعاتىن گازەتتەردىڭ ارجاعىندا ءىرى كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار، قارجىلى توپتار تۇر. سولاي ەكەن، ەندەشە، كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار قازاق گازەتتەرىنىڭ اكتسيالارىنا دا يەلىك ەتسىن. ديرەكتورلار كەڭەسى گازەت رەداكتورىن بەكىتسىن. گازەت رەداكتورى ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ شەشىمى بويىنشا  ءۇش جىلعا تاعايىندالۋى كەرەك. ءۇش جىل ىشىندە باس رەداكتور وزىنە جۇكتەلەگەن مىندەتتەمەلەردى تولىق ورىنداي السا، كەلىسىم شارتتى ودان ءارى ۇزارتۋعا بولادى. ورىنداماسا، تاعايىنداۋ شارتىن مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتىپ تاستاعان ءجون. بۇل تالاپ ءسوز جوق باس رەداكتورلاردىڭ اراسىنداعى كاسىبي باسەكەلەستىككە سەرپىن اكەلەدى دەگەن ويدامىن. جانە بۇل تالاپتى گازەت رەداكتورلارىنا عانا ەمەس، بارلىق باق باسشىلارىنا قويعان ابزال.

قازاقتىلدى باق جارناما نارىعىنان شەت قالۋدا. ول ءۇشىن جارناما تۋرالى زاڭ قايتادان قارالۋى كەرەك.

7.ساراپشىلار بار. ساراپتامالىق ورتالىقتار جوق

مەن ورىستىلىندە ساراپتامالىق ماقالالار جازاتىن جازعىشتاردى بىلەمىن. رەسەيدىڭ ىقپالدى باسىلىمدارىنداعى ويلاردى الادى دا قازاق قوعامىنا ىڭعايلاپ جاساي سالادى. قالا بەردى فيلوسوفياداعى، سوتسيولوگياداعى اۆتوريتتەتەردەن كەلسىن-كەلمەسىن تسيتات الادىدا سىلەمەيلەپ بىردەڭە جازعان بولادى . ونىڭ ايتقانى ءبىزدىڭ جاعدايعا كەلە مە، جوق پا وعان ءتىپتى ءمان بەرمەيدى. بىزدەگى شىنايى جاعدايمەن ورىستىلىندەگى ساراپتامالىق ماتەريالداردى سالىستىرىپ قاراڭىز، كۇلەسىز. قوعامىمىز ءوز شىندىعىنان اسا الماي جاتادى، ال، وعان قاتىستى ايتىلعان ويلار مەن يدەيالاردىڭ ءبارى اق دامبالعا قارا جاماۋ سالعان سياقتى بىردەڭە:  كوسموپلويتتىك يدەيالار مەن ويلار. ءبىر قىزىعى تاپ سول كەزدە قازاق تىلىندە دە بەلگىلى ءبىر جاعدايعا تيىسىنشە ساراپتامالىق ماقالالار جازىلىپ جارىق كورىپ جاتادى. الگى ماقالادان مول ماعلۇمات الاسىڭ، سيتۋاتسيانى تۇسىنەسىڭ، وي تۇيەسىڭ. بىراق ونى بيلىك قۇلاعىنا ىلمەيدى. نەگە؟ سەبەبى وسى ۋاقىتقا دەيىن بيلىك قازاق تىلىندە ايتىلعان قوعامدىق ويلارمەن ەسەپتەسۋدىڭ مادەنيەتىن مەڭگەرە الماي كەلەدى. قازاق سايتتارىندا، قازاق باسپاسوزىندە قانشاما قۇندى دۇنيەلەر جازىلدى؟ ءالى دە جازىلاتىنى داۋسىز. سونىڭ ءبارى ەسەپكە الىنۋى كەرەك. قيت ەتسە بيلىك ءورىستىلدى زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ، ساراپتامالىق ورتالىقتاردىڭ وتىرىك-شىنى ارالاس، وتىرىگى باسىم مالىمەتتەرىنە سۇيەنىپ سويلەيدى. تاپ سونى قازاقتىلدى جىگىتتەر جاساي المايدى ما؟ جاسايدى. جاساعاندا قانداي! 2000 جىلدارى مۇحتار سەڭگىرباي مەن ەرجان ءابدىراماننىڭ كۇندەلىكتى ماقالالارىنىڭ ءوزى ءبىر ينستيتۋتتىڭ ماماندارى وتىرىپ الىپ جاسايتىن ساراپتامالىق  ماتەريالداردان كەم تۇسپەيتىن. قازىر وسى ەكى جىگىت  باسپاسوزدەن كورىنبەي ءجۇر. كوڭىلدەرى قالعان بولار. ايتسەدە قاجۋدىڭ، قولدى سىلتەپ كەتىپ قالۋدىڭ قاجەتى جوق. قازىر قازاق باسپاسوزىمەن قويىنقولتىق جۇمىس جاسايتىن ساراپتامالىق ورتالىقتار اسا قاجەت. ول ورتالىقتاردىڭ  قوعامدىق قىزمەتىن مەمحاتشى ءوزى بەلگىلەپ بەرىپ وتىرسا دا قارسىلىعىمىز جوق، قايتكەندە زەرتتەۋ، ساراپتاۋ ورتالىقتارى ەندى قازاق تىلىندە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ساياسي وقيعالارعا مامان رەتىندە دە قازاقتىلدى جاستار، ۇيىم وكىلدەرى كوپتىپ تارتىلسىن. سەبەبى ءبىز ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ وركەندەۋىنە مۇددەلىمىز. قازاق قوعامىندا كوسموپوليتتىك ەمەس، ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسى قالىپتاسىپ قانات جاياتىن ۋاقىت جەتتى.  اقپاراتتاندىرۋ ساياساتى دەگەندە ءبىز مىنە، وسى جايتتاردىڭ دا شەشىمىن تابۋىن ۇنەمى ويلاپ جۇرەيىك، قۇرمەتتى ارىپتەستەر.

استانا. «امانات» ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبى, 28 اقپان

Abai.kz