ابايدى تانىپ-بىلدىك پە؟ وسى ساۋالدىڭ جانى قازاق كەز كەلگەن ازاماتتى مازالايتىنى راس. بۇگىندە ءبىز ونىڭ سوم تۇلعاسىن عالىم-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى ارقىلى تانىپ-بىلۋگە تىرىسامىز. كۇنى كەشە قازاقستان-رەسەي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى دە ابايمەن بەلگىلى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى جان-جاقتى تانىستى. «الاش جانە قايىم» تاقىرىبىندا وتكەن ادەبي كەشتە ستۋدەنت جاستارعا ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ 10 تومدىق شىعارمالار جيناعىتانىستىرىلدى.

الاش پەن قايىمنىڭ ەگىز ۇعىم ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وسى جەردە عالىمنىڭ تۋىپ-وسكەن، ءبىلىم مەن بىلىك جيناعان، ۇلگى-ونەگە العان ورتاسى تۋرالى ايتا كەتكەن ءجون بولار. ق.مۇحامەدحانوۆ 1916 جىلى قاڭتار دىڭ 5-ءى كۇنى قازىرگى جاڭاسەمەيدە، بۇرىنعى «زارەچنايا سلوبودكا» اتالعان جەردە دۇنيەگە كەلدى. ۋاقىت وتە كەلە، جاڭا سەمەيدىڭ بۇل بولىگى الاش قالاسى اتالعانى بەلگىلى. قايىم مۇحامەدحانوۆ بالا كەزىنەن قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارىنىڭ تاربيەسىن كورىپ ءوستى. وعان سەبەپكەر بولعان عالىمنىڭ اكەسى مۇحامەدحان سەيىتقۇلۇلى بولاتىن. مۇحامەدحان اتا ءوز شاڭىراعىنا الاش كوسەمدەرىنىڭ باسىن جيى قوسىپ، ولاردىڭ ات باسىن تىرەيتىن ۇلكەن ۇيلەرى رەتىندە، كەڭەس قۇراتىن وردالارى رەتىندە بەلگىلى بولعان. وسىنداي ۇلكەن باس قوسۋلار تانىمال اقىندار مەن انشىلەردىڭ دە ءوز ونەرلەرىن سىنايتىن، تانىلاتىن جەرى بولعان. قازاقتىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ مول مۇرالارى كۇنى-ءتۇنى جىرلانىپ، ءانى شىرقالىپ جاتقان قاسيەتتى ورتادان جاس قايىمنىڭ الار ءتالىم-تاربيەسى دە مول بولدى. مۇحامەدحان سەيىتقۇلۇلىنىڭ شاڭىراعىنا الاش كوسەمدەرى اليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، مۇحتار اۋەزوۆ جيى كەلىپ، وتىرىستىڭ ماندىلىگىن ارتتىراتىن. قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ءومىر جولىنداعى ۇلتجاندىلىق، ناعىز ۇلتشىلدىق باعىتتىڭ قالىپتاسۋىنا وسىنداي ماعىنالى باسقوسۋلاردىڭ دا سەبەبى بولعاندىعىن عالىم ەستەلىكتەرىنەن بىلەمىز. «الەكەڭ، احاڭداردىڭ بۇل شاقتا ەلدى ەركىندىككە جەتكىزۋ ماقساتىمەن ورتالىقتان زاڭدى تۇردە اۆتونوميا سۇراپ جۇرگەن كەزى، - دەيتىن اكەم. - سول ماقساتپەن بۇلاردىڭ ماسكەۋدەگى مىقتىلارمەن تەلەگراف ارقىلى سويلەسەتىنى دە، ستالينمەن ۇلت ماسەلەسى جونىندە سوزگە كەلىسىپ قالاتىنى دا وسى تۇس.

سودان بىردە احاڭ ماسكەۋگە ارنايى ساپار شەگىپ، لەنينمەن ءۇش ساعات اڭگىمەلەسەتىنى دە شىندىق. سول شاقتا بىزدەر احاڭ سىندى عۇلامامەن ءۇش ساعات بويى تىلدەسۋگە جاراعان ورىستان دا ۇل تۋعان ەكەن دەپ كۇپىنگەنبىز». بۇل ەندى ءبىر جاعى ءازىل بولعانىمەن، ەكىنشى جاعىنان شىندىعى دا باسىم ءسوز. ايتتى-ايتپادى، ءدال سول شاقتا ەلىم دەپ ەڭىرەگەن، ءبىلىمى دە، بىلىگى دە، جۇرەگى دە، تىلەگى دە مىقتى الاش ارىستارى جەتكىلىكتى بولاتىن. بۇلاردى شىڭعىسحان تۇقىمى دەپ قانا بىلەتىن ستالين ءوزى وكىمەت باسىنا كەلىسىمەن، ەڭ الدى مەن، ءبىزدىڭ سول اسىل جۇرەكتى ازاماتتارىمىزعا قىرعيداي تيگەنى تاريحي شىندىق. تەك سونىمەن شەكتەلمەي، وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا بۇكىل حالىققا ناۋبەت بولىپ كەلگەن اشارشىلىقتى قولدان ۇيىمداستىرعانىن قايتەرسىڭ! كەي ماسەلەلەردە ءالى ەسىمىزدى جيناي الماي وتىرساق، مۇنىڭ ءبارى سول سۇرقيا ساياسات سالدارى»، - دەپ ەسكە الادى ق.مۇحامەدحانوۆ ءوزىنىڭ بىر سۇحباتىندا. قايىم مۇحامەدحانوۆ - قازاق ادەبيەتىندەگى ابايتانۋ مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، شاكارىمتانۋشى جانە شاكارىم شىعارمالارىن العاشقى ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ ءبىرى ءارى جارىققا شىعارۋشى، مۇحتارتانۋشى عالىم.

سونداي-اق ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى كوپتەگەن ماقالالارى قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا بەلەستى ايقىنداپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ باعىتتارىن بەلگىلەدى. وسى ورايدا عالىمنىڭ قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى ىرگەلى مەكتەپ بولىپ سانالاتىن ابايدىڭ اقىندىق اينالاسىنا ارنالعان «اباي اينالاسىنداعى اقىندار» (1950 ج.) اتتى مونوگرافياسى، «اباي دىڭ اقىن شاكىرتتەرى» (1993-1997) دەگەن عىلىمي-زەرتتەۋلەرى ادەبيەت تاريحى عىلىمىنىڭ جاڭا ءبىر بەتتەرى بولىپ اشىلدى. اباي مەكتەبىنىڭ تالانتتى وكىلدەرى اقىلباي، ماعاۋيا، تۇراعۇل، كاكىتاي، كوكباي، ءۋايىس، ءارىپ، اسەت جانە تاعى باسقا قازاق ادە بيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارىنىڭ جينالىپ، باسپاعا دايىندالۋىنا جانە ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋلەردىڭ نىسانىنا اينالۋىنا قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ تىكەلەي ىقپال ەتكەنى راس. سونداي-اق عالىم شاكارىم قۇدايبەردىۇلى دا شىعارما لارىنىڭ تەكستولوگيالىق جاعىنان دۇرىس باسىلۋىنا، ولەڭدەرىنىڭ حرونولوگيالىق دۇرىس ورنالاسۋىنا ارناپ بىرنەشە ماقالا جازدى.

سول ماقالالارىنىڭ ءوزى بۇگىنگى شاكارىمتانۋ عىلىمىنىڭ جاڭا بەلەسىنىڭ تىڭ پاراقتارى بولىپ اشىلدى.

ەربول ىرگەباي، ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ 10 تومدىق شىعارمالار جيناعىن قۇراستىرۋشى، №40 مەكتەپتىڭ ديرەكتورى:

- قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ازاماتتىق تۇلعاسى بارىمىزگە ۇلگى بولىپ قالابەرەدى. سەبەبى ول كىسى كىرشىكسىز تازالىقتى ءسۇيىپ، ومىردەن تەك شىندىق پەن ادامگەرشىلىكتى عانا تۋ ەتىپ ءوتتى. عالىم 40 جىلدان استام ۋاقىت ۇستازدىق قىزمەت اتقارىپ، ءبىراز اڭگىمەلەر دە جازدى. مۇحتار اۋەزوۆتەن كەيىن ابايتانۋ ىلىمىنە ەرەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ءتىپتى وسى اباي تاقىرىبىنا قالام تارتقانى ءۇشىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، 25 جىلعا سوتتالعانى، كارلاگتا وتىرىپ «بابالارىما» دەگەن كەرەمەت ولەڭ جازعانى مالىم. «ءبىز قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان» دەپ باستالاتىن قازاق كسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانىنىڭ اۆتورى ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋدىڭ جادىندا بولماۋى بەك مۇمكىن.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى، «ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى:

- شىنى كەرەك، قايىم مۇحامەدحانوۆ سياقتى ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا ءبىز ابايدى تانىپ جاتىرمىز. سوندىقتان بۇگىندە ءبىز «الاش جانە قايىم» دەگەن كەشتى جەلەۋ ەتىپ، عىلىمي القا قۇردىق. وسى القانى قۇرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى -ابايتانۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ. الداعى ۋاقىتتا قايىمتانۋشى ماماندار دا قالىپتاساتىن شىعار. ويتكەنى قايىمنىڭ شىعارماشىلىعى مەن بىزگە جەتكىزگەن ەڭبەكتەرى - ءبىر ۇلكەن زەرتەۋى قاجەت ەتەتىن دۇنيە.

اۆتور: ارمان اسقار، استانا

"الاش ايناسى" گازەتى