قارا شاڭىراق ءيسى قازاق ءۇشىن ۇلتتى ۇيىستىراتىن، بەرەكە-بىرلىككە شاقىراتىن، وتباسى قۇندىلىقتارىن ساقتاۋدا، جالعاستىرۋدا دانەكەرلىك ءرولى وتە جوعارى قاسيەتتى ۇعىم بولىپ كەلەدى.

بۇل ءداستۇر اسىرەسە، قىتاي، موڭعوليا، يراندا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا جاقسى ساقتالعان. ولار ەلدەن اۋا كوشسە دە، بۇلعاق زاماننىڭ تالقىسىنا تۇسسە دە، جاساپ جاتقان ەلدەرىندەگى ساياسي، قوعامدىق وزگەرىستەردىڭ تەپكىسىنە ۇشىراسا دا، ءداستۇرى  مەن ءتىلىن، ءدىنىن بويتۇمارداي ساقتاپ، ۇرپاعىنا اماناتتاپ كەتتى. «كوپ قورقىتىپ، تەرەڭ باتىراتىن» مىناۋ جاھاندانۋ زامانىندا الەمنىڭ ەلۋگە تاياۋ ەلىنە شاشىراپ كەتىپ، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن كوك تۋدىڭ استىنا جيىلىپ، ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسىن باستاپ كەتكەن الاش جۇرتى ءۇشىن وسى ءداستۇردى جاڭعىرتىپ، جاڭاشا سيپات بەرىپ، ۇلتتىق يدەلوگيانىڭ ءبىر تەتىگىنە اينالدىرا بىلسەك قۇبا-قۇپ بولار ەدى.

حاننان قاسيەت قاشپاعان، بيلەرىمىز تۋرا جولدان تايماعان، بيلەر ينستيتۋتىندا مۇراگەرلىك مەحانيزمى قالىپتاسپاعان كوشپەلىلەر زامانىنا ۇڭىلسەك، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تەڭ كوتەرە بىلگەن، قايىرشى، تۇرمە دەگەن وتىرىقشى قوعامنىڭ دەرتىن بويىنا دارىتپاعان اردا قازاق ءسوزى مەن ءىسى ءبىر جەردەن شىققان، رۋدىڭ ۇيتقىسى بولعان تۇلعانىڭ وت جاققان وشاعىن ءوز كىندىگىنەن تاراعان سەنىمدى، وپالى، كورگەندى ءبىر بالاسىنا سەنىپ تاپسىرادى. كوبىندە ءسۇت كەنجەگە تاڭداۋ تۇسەدى، بىراق، تۇڭعىش، ورتانشى بالالار دا قاعىس قالمايدى. ويتكەنى، «قوي اسىعى دەمەڭىز، قولىڭا جاقسا ساقا  تۇت»، دەگەن دالا دەموكراتياسى كوشپەلىلەردىڭ ءومىر مەن قوعامدى تانۋداعى، مەڭگەرۋدەگى شامشىراعى بولاتىن.

اقساقالدىڭ تاڭداۋى تياناقتاعان سوڭ، ول وتاۋدىڭ مارتەبەسى دەرەۋ كوتەرىلەدى. ەنشىسىن الىپ كەتكەندەردەن قالعان مال-جاننىڭ يەسى اتانادى. قارا شاڭىراق تابالدىرىعىن اتتاعان ابىسىن-كەلىندەردىڭ ءبارى تورگە وزباي، ءيىلىپ سالەم قىلادى. الىس-جاقىننان كەلگەن سىيلى، مارتەبەلى قوناقتار  سول ءۇيدىڭ ىرگەسىنە كەلىپ، اتتارىن الدىمەن بايلايدى. اتۇستىندەگى ازاماتتار كەلەلى كەڭەسىن سول قارا شاڭىراقتىڭ تورىندە وتىرىپ باستايدى. اينالادا بولىپ جاتقان ۇلكەن-كىشى داۋ-جانجالدار سول جەردە تالقىعا ءتۇسىپ، شەشىمىن تاۋىپ جاتادى.

قازاقي ۇعىمدا ءۇش جۇزگە بولىنگەن قازاق تايپالارىنىڭ عاسىردان-عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان اسپەتتەپ، ارداقتاپ سىيلايتىن، ءتىپتى، ۇرانىنا اينالعان قارا شاڭىراعى بار. ول جونىندە تاراتىپ، تامسانىپ ايتىلاتىن اڭىز-ءافسانالار جەتەرلىك. ناقتىراق ايتساق، قىتاي قازاقتارىندا ارىسى - توعىز تاڭبالى نايماننان، بەرىسى - تولەك اتايدىڭ ءتورت بالاسىن پۇتارلاپ ايتقاندا، اباق كەرەيدىڭ ون ەكى قۇرامىن تۇگەندەگەندە، الباننىڭ التى تارماعىن جىڭىشكەلەگەندە ايتىلعان اڭگىمەنىڭ ءبارى قارا شاڭىراقتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنە بارىپ توعىسادى.  وسى ءداستۇرىمىزدىڭ ارقاسىندا ۇلتىمىز مىنا جاھاندانۋ زامانىندا ءوز «مەنىن» نەمەسە كودىن جوعالتپاي وتىر.

1982 جىلى جازدىڭ اياعىنا تامان پەكين ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنەن وقۋعا قابىلداندىڭ دەگەن شاقىرتۋدى جايلاۋداعى جۇرتىمىزعا ۇلكەن اعام، مارقۇم قاھارمان الياسقارۇلى تۇندەلەتىپ جەتكىزدى. ول زاماندا ماشينا دەگەن نەكەن-ساياق، نەگىزگى قاتىناس كولىگىمىز ءمىنىس ات پەن اربا بولاتىن. اكە-شەشەم قۋانىشتان جارىلا جازداپ، اينالاداعى كورشى-قولاڭ، تۋىس-تۋعان، قۇدا-جۇراتتى شاقىرىپ، ءبىر قويىن اتاپ سويىپ، جولعا شىعارىپ سالدى. ءبىر بەلدەن اسا بەرگەنىمىزدە نۇسىپبەك اقساقال ارتىمىزدان قۋىپ جەتىپ: «اسەكە (اكەم الياسقاردى ەل وسىلاي اتايتىن) الىسقا اتتانعان مىنا بالامدى قارابيدىڭ (نايماننىڭ ەسىرگەپ ءبيى) قارا شاڭىراعىنان ءدام تاتىرماي قالاي جىبەرەمىز؟ اۋدان بويىنشا دارا شاپقان بالا ەكەن، قارابي بابامىزدىڭ ارۋاعى جات جەردە جەبەپ ءجۇرسىن!» - دەپ ءۋاج ايتتى.  اتتىڭ باسىن بۇردىق. قارا شاڭىراققا كىرىپ، قۇران وقىتىپ، ءدام اۋىز ءتيىپ بارىپ ساپاردى جالعاستىردىق. بۇل ءسات مەنىڭ بالا جۇرەگىمدە ماڭگىلىككە ساقتالىپ قالدى. سودان باستاپ جىل سايىن تۋعان جەرگە كەلگەنىمدە مىندەتتى تۇردە سول قارا شاڭىراققا سالەم بەرىپ شىعۋ  ادەتىمە اينالدى.

2014 جىلى ۇلكەن ۇلىم بارشىن ءومارالىۇلى جاۋتىكوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىن ءبىتىرىپ، ۇبت-دان جوعارى بال جيناپ، حالىقارالىق اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ۋنيۆەرسيتەتىنە گرانتپەن قابىلداندى. بۇل كەز ەلگە كەلىپ ەسىمىزدى جيىپ، الىس-جاقىنداعى تۋىستارىمىزدىڭ دەنىن اتامەكەنگە كوشىرىپ العامىز. ۇلىمنىڭ جاڭا ءومىرى باستالىپ جاتىر. اۋلەتىمىزدىڭ الماتىعا كەلىپ، ءومىر ەسىگىن اشقان العاشقى بۋىنىنىڭ وكىلى جاڭا ومىرگە جولداما العالى تۇر. سونىمەن جۇمىسىمدى ءبىر اپتاعا توقتاتا تۇرىپ، وتباسىمدى ەرتىپ، قىتايعا تارتىپ كەتتىم. اۋەلى، قۇلجا قالاسىندا توقتاپ، بالالارىمنىڭ ناعاشى اتاسى مەن اپاسىنىڭ باسىنا قۇران وقىتىپ، دۇعا باعىشتادىق. ودان سوڭ، قۇيتىنداعى ناعاشىلارىنا ەرۋ بولىپ، ۇرىمشىگە ايالداپ، شەشەسىنىڭ وقىعان، قىزمەت ىستەگەن جەرىن كورسەتتىك. ودان ارى كورلا قالاسىنا قونا جاتىپ، شەشەلەرى تۋىپ-وسكەن قالانى ساياحاتتادىق. ەرتەسى ءتاڭىرتاۋدان تاعى ءبىر رەت اسىپ، كۇنەسكە كەلىپ ات سۋىتتىق.

بۇل جەردە ايگىلى تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ تەتەلەس ءىنىسى، جولداسى بولعان، اقىن شىعارمالارىنىڭ ناسيحاتشىسى، ىزدەۋشىسى اتانعان، ىلە وڭىرىنە تانىمال اعارتۋشى ىرىمبەك سارقۇلجاۇلىنىڭ قارا شاڭىراعىنا باس سۇعىپ، قۇران وقىتىپ، دۇعا باعىشتادىق. قىزاي (كۇنبۇبى بايدىبەكقىزى) انامىزدىڭ قارا شاڭىراعى كەنجەسى، دەربىستەن جالعاسىپ تۇردى ابىلعازى دەگەن كىسىگە جەتكەن ەكەن. سول وتباسىعا جول-جوسىنىمىزبەن ارنايى بارىپ، قارا شاڭىراققا دەگەن قۇرمەتىمىز بەن ىقىلاسىمىزدى بىلدىردىك.

ەرتەسى ساپارىمىز مەنىڭ تۋعان جەرىم توعىزتاراۋ اۋدانىندا جالعاستى. ءوزىمنىڭ بالالىق شاعىمنىڭ ءىزى قالعان بەسسالا مەن تايتۋعاندى، اعارسىن اۋىلىنداعى مەكتەپتى كورسەتتىم. ءوزىم العاش جوعارى وقۋعا اتتانعاندا باتاسىن بەرىپ، اق جول تىلەگەن نۇسىپبەك اقساقالدىڭ وتاۋىنا ارنايى باردىق. نايماننىڭ ءبيى رەتىندە كوپتەگەن اڭىز بەن قيسساعا  ارقاۋ بولعان، قىتاي، ورىس جىلنامالارىندا ەسىمى قالعان، تۇركىستانداعى قوجا-احمەت مەشىتىنىڭ جانىنداعى قورىمعا اسىل ءتانى ارداقتالىپ قويىلعان ەسىرگەپ جاڭعابىلۇلىنىڭ (قارابي) قارا شاڭىراعىن ەندىگى جالعاستىرۋشىسى نۋريبەك مۇسابەكۇلى تاۋەلسىز ەلدىڭ ەكى تۋماسى مەن ەرلى-زايىپتى ەكى جەكجاتىن قۇشاق جايا قارسى الدى. ەندىگى كەزەكتە بۇل كۇندە ايگىلى ساياحات ورتالىعىنا اينالعان كولدەنەڭ جايلاۋىنا بارىپ، ىلەگە قىزايلاردى باستاپ كەلگەن ايگىلى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى، ەل اراسىندا اتاقتى ساسان بيگە ارناپ «ايعىر سويعان ءساتتىباي بي» اتانىپ كەتكەن، سۇيەك قۋعاندا ءتورتىنشى اتام بولىپ كەلەتىن ءساتتىباي ءبيدىڭ قارا شاڭىراعىنا يە بولىپ وتىرعان قۇلجاباي اعادىل اعامىزدىڭ ۇيىنە بارىپ زيراتىمىزدى جالعاستىردىق.

بۇل ساپاردان بالالارىمنىڭ نە سەزىپ، نە تۇيسىنگەنىن، قانداي ويعا كەلگەنىن بىلمەيمىن، بىراق، اكەلىك بورىشىمدى وتەدىم دەپ ويلايمىن! ولار دا ەسەيىپ-ەرجەتىپ، تولىسىپ، كەمەلىنە كەلگەن كەزىندە اكەلەرىنىڭ ارمانى مەن الاڭىن، ءبولىنىپ-جارىلعان قازاقتىڭ تاعدىرى مەن تاۋقىمەتىن سەزىنىپ، تۇسىنەر، كەلەشەگى مەن كوكجيەگى تۋرالى ويلانار دەپ ۇمىتتەنەمىن.

تاريحشى ءنابيجان مۇقامەتقانۇلى: «ۇلت بىرەگەيلەنبەي مەملەكەت نىعايمايدى. بۇل – اكسيوما»، دەپ اتاپ وتكەندەي، جاڭا قازاقستان بۇرىنعى بيلىكتىڭ قىرىق تەمىردىڭ قىلاۋىنان «قازاقستاندىق ۇلت» جاسايمىن دەگەن قيالي فانتازياسىن ۇمىتىپ، ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ مەن وتارسىزداندىرۋ ۇدەرىسىن شىنداپ قولعا السا، قازىرگى شيلەنىسكەن الەمدىك گەو-ساياسات پەن تايتالاسقان ىشكى تارىستىڭ تامىرىن تاپ باسار ەدى. ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسى باستالعالى وتىز جىل بولدى، اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي ناتيجە بار دەگەنمەن، كەمشىلىك پەن ىركىلىستە جوق ەمەس. جاڭا قازاقستان وسى باعىتتان ەشقاشان اۋىتقىمايدى. ويتكەنى جينالعان تاجىريبە مەن جولعا قويىلعان يدەولوگيا جۇرت جۇرەگىنە جول تاپتى. كوشتىڭ قاجەتتىلىگى مەن ماڭىزدىلىعى ءار قازاقتىڭ كوكىرەگىندە سايراپ تۇر. ەندى قازاق كوشىنىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ، كوكجيەگىن كەڭەيتۋ ءار قازاقتىڭ پارىزى!

«تارام-تارام جولدىڭ ءبارى مەككەگە باستاپ بارادى» دەگەندەي سول جولدىڭ ءبىر تارماعى ءارى دەڭى قازاق ساناسىنداعى قارا شاڭىراق ۇعىمى بولسا كەرەك. سول ۇعىمدى زامانعا ساي جاڭعىرتۋ، رۋعا ءبولىنىپ، ەسكىنى اڭساۋ ەمەس، ءداستۇردى ۇلت مۇددەسىنە قاراي بەيىمدەۋ، اينالىسقا ءتۇسىرۋ بولىپ تابىلادى. ءار تايپانىڭ، ءار رۋدىڭ ماقتانىشىنا، سيمۆولىنا اينالعان قاراشاڭىراق يەلەرىن اتامەكەنگە كوشىرىپ كەلسەك، ءبىراز قاۋىمنىڭ قوزعالۋىنا تۇرتكى بولامىز. ءتىپتى باسەكە دەسە بارىن سالىپ، قاتارىنان قالۋدى نامىس كورەتىن اقەدىل، اڭقاۋ حالقىمىز جاپاتارماعاي اتسالىساتىن شىعار؟! قازاق كوشى ءداستۇرلى قۇندىلىقتارمەن كومكەرىلىپ، قۋاتتانسا ءىسىمىز يگى، كوشىمىز كولىكتى بولارى ءسوزسىز. ارينە، اتا-بابالارىمىز «ارۋاقتى جەردەن ات ۇركەدى»، «ءشوپ شىققان جەرىنە شىعادى» دەپ، ءتالىم بەرمەپ پە ەدى!؟

ايتپاقشى، اڭگىمە باسىندا ايتىلعان قارابي (ەسىرگەپ جاڭعابىلۇلى) بابامىزدىڭ قارا شاڭىراعىنا  باس بولىپ وتىرعان نۇريبەك مۇسابەكتىڭ ۇلى وركەن بيىل كوكتەمدە ءۇشىنشى ەل ارقىلى الماتىعا كەلىپ ورنالاستى. سونىمەن قارابي بابامىزدىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ ءبىر ۋىعى ەلىمىزدە شانشىلدى. ءبىراز جىلدىڭ الدىندا اتام ادىلبەكتىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان سىرايىل القانۇلى شەلەككە وتباسىمەن كوشىپ كەلىپ، ورتامىزدى تولتىرعان. ەندى اماندىق بولسا، شەكارا اشىلىپ جاتسا،  ءساتتىباي بابامىزدىڭ قارا شاڭىراق يەلەرىمەن قاۋىشامىز دەپ ۇمىتتەنەمىن.

شەتەلدە قالىپ قويعان بار قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى اتامەكەندە كوتەرىلىپ، ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشسىن دەپ تىلەيىك!

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz