ەستىگەن قۇلاقتىڭ جازىعى جوق. قۇرتتاي بالا كۇنىمىزدە جاراپازان ايتاتۇعىن شالدار ايتىپ ءجۇرۋشى ەدى:
نۇح پايعامبار داراقتان كەمە پىشكەن،

ول كەمەنىڭ تاقتايىن تىشقان تەسكەن،- دەپ. بۇل- ەستىگەن ءسوز. «قۇلاق ەستىگەندى كوز ءبىر كورمەك». بۇل كۇندە كوزىمىز كورگەن نارسەنى ويعا سالىپ جورىساق، توپان سۋى تاسىپ، دۇنيەجۇزىن ءبىر قاپتاعاندىعى ايدان جارىق، كۇننەن انىق كورىنىپ تۇر. اسپان، كوك، جەر، سۋ جارالعاننان بەرى قاراي جوعارعى اۋەدە قۇستان باسقانىڭ ۇشقانىن ەستىدىڭدەر مە؟  جوق، جوق! سۋدا بالىقتان باسقانىڭ جۇزگەنىن ەستىدىڭدەر مە؟ جوق، جوق! مىنە، ەندى بۇل كۇندە ادام-اەروپلان (ايىرپلان) جاساپ الىپ، اۋەدە قۇستاي ۇشپادى ما؟ سۋ استىمەن جۇرەتۇعىن كەمە جاساپ الىپ، داريالاردا بالىقتاي جۇزبەدى مە؟! بۇلاردى نە دەپ ويلايسىڭ؟ بۇل - دۇنيە تۇرعان سايىن، ادامزاتتىڭ اقىل-ويى ارتىلىپ، عىلىم-ءبىلىم كۇشەيگەنى. ەندەشە، نە نارسەگە بولسا دا، بۇرىنعىلاردىڭ اقىل-ويى جەتىلمەي، (ەلىنە كەلمەي تۇرعانداعى ايتقانىنا نانباڭدار! جاراپازانشى شال ايتتى دەپ، توپان سۋى بولعاندىعىنا نانىپ تۇرعانىم جوق. ءوز كوزىم كورگەن نارسەدەن تانىعاندىعىمدى ءبىلدىرىپ ايتىپ تۇرمىن) سول توپان سۋىنىڭ بولعاندىعىن، تاۋ بىتكەننەن قىرىق كەز اسقاندىعىن: جەر ايتىپ تۇر، سۋ ايتىپ تۇر، تاۋ-تاس ايتىپ تۇر! جەردىڭ ايتقاندىعى - تالاي جەرلەردە سۋدىڭ ەرىكسىز ايداۋىمەن ءۇيىلىپ، جيىلىپ، توبە-توبە بولىپ قالعان قۇمدار بار: «قىزىلدىڭ قۇمى»، «قارا قۇم»، «جەتى قوڭىردىڭ قۇمى» اتالعان.

ەستىگەن قۇلاقتىڭ جازىعى جوق. قۇرتتاي بالا كۇنىمىزدە جاراپازان ايتاتۇعىن شالدار ايتىپ ءجۇرۋشى ەدى:
نۇح پايعامبار داراقتان كەمە پىشكەن،

ول كەمەنىڭ تاقتايىن تىشقان تەسكەن،- دەپ. بۇل- ەستىگەن ءسوز. «قۇلاق ەستىگەندى كوز ءبىر كورمەك». بۇل كۇندە كوزىمىز كورگەن نارسەنى ويعا سالىپ جورىساق، توپان سۋى تاسىپ، دۇنيەجۇزىن ءبىر قاپتاعاندىعى ايدان جارىق، كۇننەن انىق كورىنىپ تۇر. اسپان، كوك، جەر، سۋ جارالعاننان بەرى قاراي جوعارعى اۋەدە قۇستان باسقانىڭ ۇشقانىن ەستىدىڭدەر مە؟  جوق، جوق! سۋدا بالىقتان باسقانىڭ جۇزگەنىن ەستىدىڭدەر مە؟ جوق، جوق! مىنە، ەندى بۇل كۇندە ادام-اەروپلان (ايىرپلان) جاساپ الىپ، اۋەدە قۇستاي ۇشپادى ما؟ سۋ استىمەن جۇرەتۇعىن كەمە جاساپ الىپ، داريالاردا بالىقتاي جۇزبەدى مە؟! بۇلاردى نە دەپ ويلايسىڭ؟ بۇل - دۇنيە تۇرعان سايىن، ادامزاتتىڭ اقىل-ويى ارتىلىپ، عىلىم-ءبىلىم كۇشەيگەنى. ەندەشە، نە نارسەگە بولسا دا، بۇرىنعىلاردىڭ اقىل-ويى جەتىلمەي، (ەلىنە كەلمەي تۇرعانداعى ايتقانىنا نانباڭدار! جاراپازانشى شال ايتتى دەپ، توپان سۋى بولعاندىعىنا نانىپ تۇرعانىم جوق. ءوز كوزىم كورگەن نارسەدەن تانىعاندىعىمدى ءبىلدىرىپ ايتىپ تۇرمىن) سول توپان سۋىنىڭ بولعاندىعىن، تاۋ بىتكەننەن قىرىق كەز اسقاندىعىن: جەر ايتىپ تۇر، سۋ ايتىپ تۇر، تاۋ-تاس ايتىپ تۇر! جەردىڭ ايتقاندىعى - تالاي جەرلەردە سۋدىڭ ەرىكسىز ايداۋىمەن ءۇيىلىپ، جيىلىپ، توبە-توبە بولىپ قالعان قۇمدار بار: «قىزىلدىڭ قۇمى»، «قارا قۇم»، «جەتى قوڭىردىڭ قۇمى» اتالعان.

سۋدىڭ    ايتقاندىعى - ادامزاتتىڭ    ەپەتەيسىز كوپ قىرىلعاندىعىنان، كوز جاستارى اششى تەڭىز، سور بولىپ قالعان. تاۋ ايتقاندىعى: «العاش قۇرعاقتىق تاۋىپ، قىلتيىپ كورىنگەن مەن ەدىم!» - دەيدى ۇلىتاۋ، تاۋ تۇڭعىشى بولعاندىقتان ۇلىتاۋ اتانعاندىعى سول. ونان كەيىن تاربايىپ-تاربايىپ، ادىر-بۇدىر بولىپ كورىنگەن مەن ەدىم دەيدى تارباعاتاي مەن شىڭعىس تاۋلارى. تاۋ بىتكەننىڭ ءبارى سۋدان شىققاندا، سۋ استىندا تۇنشىعىپ قالىپ، ەسەپسىز كوپ جىل كورىنبەي قالىپ: «ەڭ سوڭىنان شىققان تاۋ كەنجەسى مەن ەدىم»،- دەيدى باياناۋلا. ونى كورگەن، ءىشىن ارالاپ جۇرگەن ءبىز: «راس-اۋ، راس!»- دەيمىز. نەگە دەسەڭ، ۇزىنى - جيىرما بەس شاقىرىم، كولدەنەڭى - ون بەس شاقىرىم. ءبىر وزىندە جەتى كول بار. بۇل كولدەردەن باسقا باستارىنىڭ توبەسىندە كىشكەنە-كىشكەنە كولشىمەكتەر تولىپ جاتىر. باياناۋلانىڭ قالاسىنىڭ تەمىرقازىق جاعىندا ون ەكى شاقىرىم جەردە ءبىر «نايزاتاس» دەگەن تاس بار. انادايدان كورگەن كىسى: «ءبىر بورىكتەي!»- دەپ ويلايتۇعىن. سول نايزاتاستىڭ توبەسىندە توعىز بولەك تۇمارلى كوكشە بار. ارالارىندا: قاراعاي، قايىڭ، ارشا، بۇلاق، شابىندىق ءشوپ تولىق. باياناۋلانى كورگەن، ارالاپ جۇرگەن كىسىگە سۋ استىنان شىققاندىعىن تاۋى، تاسى ءوزى سويلەپ ايتىپ تۇر.

ون ەكى ايدى ءبىر جىل دەيدى. ءبىر جىل ءبىر كىسىنىڭ ءومىرى ەسەپ-ءتى. ءبىر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارى بىرىنەن ءبىرى تۋىپ، ءوسىپ-ونبەك. تۋىپ، ءوسىپ، ونەتۇعىننىڭ ءبارى دە قارتايماق، ولمەك! كوك - بايى دا، جەر - قاتىنى. سولاي بولعانى ءۇشىن: «كوكتەن جاۋدىرسىن، جەردەن ءوندىرسىن!» - دەيدى.

اسپاندا بۇلتقا بۇلت شاعىلىسادى، ءسويتىپ جاڭبىر جاۋادى. جاڭبىر كوپ جاۋمايتىن جىلى: «بۇلت قىسىراپ قالدى» - دەپ، كۇن بۇرىن ايتىپ وتىرۋشىلار بولادى. جارالعاندا جاندى، جانسىز ءبارى دە جۇپ جارالعان. «جۇپ» ءمانىسى - «ەرلى-بايلى» - دەگەن ءسوز.

جىل - ءوزى. جازعىتۇرىم - جاڭا تۋعان جاس بالا. ءۇش ايدان سوڭ جىگىت بولىپ جەتىلگەنى. ول ءومىرى - ءۇش اي. ونان كەيىن: ەگدە، موسقال، بۋرىل باس بولعانى. مۇنداي بولعان ۋاقىتىن «كۇز كۇنى» دەيدى. بۇل ءومىرى دە - ءۇش اي. ونان كەيىن: «قىس-زىمىستان» - دەپ اتايدى. قار استىندا قالعاندىعى - ول ولگەنى. ون ەكى اي بىتۋمەن ءبىر جىلدىڭ ءومىرى بىتەدى. جىل باسىنا كەسىلگەن ءومىر ون ەكى ايدان اسپاق ەمەس. ون ەكى اي ءبىتىپ، ءبىر جىلدىڭ ءومىرى تاۋسىلادى. ەندى جاڭا جىل تۋادى. بۇل تۋاتۇعىن - بىلتىرعى وتكەن جىل ەمەس.ونان باسقا، بولەك جىل. بۇل جىل باسىندا تۋاتۇعىن كۇن دە بۇرىنعى كۇن ەمەس. كۇن بۇگىن تۋعان - جاڭا كۇن. سول جاڭا تۋعان جىلىن، جاڭا تۋعان كۇنىن قۇتتىقتاپ، قۋانىپ توي قىلسا، سول جىل دا، سول كۇن دە بۇل كۇتتىقتاعان، قۋانعاندى قولتىعىنا قىسىپ، قۇشاعىنا الىپ سىي-كۇرمەتپەن، قىزىق داۋرەنمەن وتكىزۋگە مىندەتتى، بورىشتى.

بۇل ناۋرىزداما توي بولىپ، قاي زاماندا باستالعان جۇمىس؟ جوعارعى جاقتا سويلەنگەن نۇح پايعامبار ەركەگى، ۇرعاشىسى ارالاسىپ، سەكسەن قارالى جولداسپەن كەمە جاساپ ءمىنىپ، التى اي، ون كۇن سۋدا ءجۇزىپ، سۋ تارتىلىپ، كەمەسى قازىقۇرت تاۋىنا كەز بولىپ، سوعان توقتاپ، قۇرعاقشىلىق كورىپ، قارا جەردى باسقان. بىرەۋدىڭ اكەسى، بىرەۋدىڭ بالاسى، بىرەۋدىڭ باۋىرى، تۋىسقانى قىرىلىپ قالىپ، «سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى» بولىپ سۋدان شىققان. تىشقانداي سۇمىرەيىپ شىققان سوڭ، تاماقتارىنان اس جۇرمەگەن:
- ەندى ءبىز ءتىرى بولعاندا، نەمەنەگە جارايمىز؟!- دەپ، ۋايىم-قايعىدا بولعان.

سونان سوڭ ءبىر ۇيرەتۋشى تابىلىپ، اراق جاساپ ىشكەن. اراق ىشكەن سوڭ: «ىشكەن ماس، جەگەن توق، ۋايىم دا جوق، قايعى دا جوق» - بۇرىنعى كۇننىڭ جامانىن، جاقسىسىن ۇمىتقان.

وزدەرىنىڭ امان قالعانىنا قىزىق، مەرەكە، توي جاساعان. سويتسە، سول كۇندە اي ەسەبىمەن ساناعاندا، «مۇحارامما» ايىنىڭ ونى ەكەندە، جۇلدىز ەسەبىمەن ساناعاندا، كۇننىڭ حامالە (امال - س.ە.) ءبىر ۋاجىبىنە كىرگەن كۇنى - ءبىرىنشى حامالە بولىپ تابىلعان.
نۇح پايعامباردىڭ تۇڭعىشى - سام دەگەن بالاسى. عاراب (اراب), عاجام- سول سامنىڭ ۇرپاعى. بىرەۋى اي ەسەبىن ۇستاپ، جىل باسىن: «مۇحارامما» - دەپ ساناپ، ونى: «عاشۋرا كۇنى» - دەپ، مەيرام قىلىپ ۇستاپ قالعان. بىرەۋى - عاجام جۇرتى، بۇل جۇلدىز ەسەبىن ۇستاپ: «ءبىرىنشى حامالە - جىل باسى» - دەپ، مەيرام قىلىپ ۇستاپ قالعان. مۇنىڭ ۇستاپ قالعان كۇنى چيسلو ەسەبىمەن مارتتىڭ توعىزىنا ءدال كەلىپ، قىس پەن جازدىڭ اۋدارىس، توڭكەرىسىنە تۇپ-تۋرا، دالمە-ءدال شىققان. مۇنى ءبىزدىڭ قازاق: «بۇحار ەسەبى»- دەيدى. بۇل ەسەپتەن ءبىزدىڭ قازاق جۇرتى ورىسقا قاراعانشا، اۋماي، جاڭىلماي ۇستاپ كەلگەن. اي دا - ون ەكى، جىل دا - ون ەكى. ون ەكى جىلدىڭ باسىنا ون ەكى حايۋاندى يە قىلعان. وعان ات قويىپ، ايدار تاققان.

جىل دەگەن ءوزى - ديىرمەننىڭ (تيىرمەننىڭ) بەلاعاشىنداي اينالىپ تۇراتۇعىن نارسە. جەر دە اينالادى (ايلانادى), كوك تە اينالادى، اي دا اينالادى، كۇن دە اينالادى، كۇندىز، ءتۇن دە اينالادى. سول اينالاتىندىعىنان: ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى كەلىپ تۇرادى. جىل دا سولارداي اينالادى. جىلدىڭ بەلاعاشىندا ون ەكى شاباق بار. ون ەكى شاباقتا ون ەكى تاق بار.

ون ەكى تاقتىڭ اربىرىنە ءبىر جۋان يە وتىرۋعا جيىرما جەتىنشى جىلدىڭ جيىرما ەكىنشى مارتتا ءجۇرىس قىلىپ جۇرگەن جورىقشى كۇن حامالە ءبىر ۋاجىنە ەندى. ءبىرىنشى حامالە بولىپ، قويان تاققا ءمىندى. سونان بەرى قاراي: «قويان» -دەپ، گازەتكە جازىلىپ ءجۇر. دانەمەگە جاراماس، ەسەپكە كىرمەس. ونىڭ اتى نەگە جازىلادى؟ ونىڭ جىل بيلەگەندىگى، ىسكە جاراعاندىعى سول، جۇرت قويانشا قورقاق بولىپ، ءشوپتىڭ باسىنان ورگەن قويداي، تەك جەلپ ەتىپ جەل تۇرسا، ۇرەيى ۇشىپ، زارەسى كەتىپ: «ال، جۇت بولادى!» - دەپ بىلشىلدايدى.

جۇت تۇگىل، دانەمە دە بولمايدى. قوياننىڭ قورقاق قىلىپ ايتقىزىپ تۇرعانى. جانە قويان جىلدى كىسى ومىرىندە ۇرەي، قويانداي قورقاق كەلەدى.

ەندى كەلەر الدىمىزداعى جيىرما سەگىزىنشى جىلدىڭ مارتىنىڭ جيىرما ەكىنشى كۇنى جىل بەلاعاشى اينالىپ، قويان تۇرعان تاق استىنا ۇلۋ تاققا وتىرادى. ءبىر جىلعا سول يە بولادى. سوندا بۇرىنعى وتىرعان استىنا كەتىپ، ونىڭ ورنىنا ەكىنشى تاق ۇستىنە شىققاندىعىن- جاندىدا بالىق بىلەدى، جانسىزدا سامارقاننىڭ كوك تاسى بىلەدى. بالىق بىلەتۇعىندىعىن سونان بايقاعان: ناۋرىزداما توي قىلاتۇعىن جۇرتتىڭ پاتشالارى ءتىرى بالىقتى كوپ قىلىپ ۇستاتىپ الىپ، ءبىر كەرسەن سۋعا سالىپ، كوپتىڭ القاسىنا قويدىرادى. وتىرعان كوپ الەۋمەت سول بالىقتارعا كوزدەرىن تىگىپ قاراپ وتىرادى. ءبىر مەزگىلدە بالىق بىتكەن ءبىرى قالماي تەپ-تەگىس شالقاسىنان جاتا قالادى. قارىندارى جارقىراپ، لەزدە بالىقتار اۋناعان جاعىنان ەكىنشى جاعىنا كاراي اۋناپ تۇسەدى. سونان سوڭ پاتشالار بارابان سوقتىرادى: «ەسكى جىل شىقتى، جاڭا جىل كەلدى!» - دەپ. سەگىز كۇن ۇدايىمەن قول استىنا قاراعان جۇرتقا توي، تاماشا بەرەدى: «جاڭا جىل تويى!» - دەپ.

جيىرما توعىز جاسىمدا بۇحاراي-شاريفتە عابدالاحىد حاننىڭ ناۋرىزداما تويىنىڭ سەگىز كۇن ىشىندە بولدىم. ۇدايىمەن جۇرەمىتە ءۇش كىسىنى جىققانعا ءبىر شاپان بايگە، ءدال سەگىزىنشى كۇن: «مازار شاريف» - دەسەدى. قوجا باھاۋالدين اۋليەنىڭ قاسىنداعى حاۋىزعا قانت توگىپ، سۋدى قانت تاتىتىپ، جۇرت جابىلا ءىشىپ، «توي تارقار» بولادى. ءبىزدىڭ قازاق جۇرتى ۇلگىنى سول بۇحارا جۇرتىنان العان ەكەن. «ورىسقا قاراماي تۇرعان كۇنىندە قازاقتىڭ ناۋرىزداماسىندا بولعان توي، مەرەكە قىزىعى بۇحار مەن قوقاندا دا بولماعان!»- دەسىپ سويلەيدى. قايدا اتاقتى اسقان باي بار بولسا، ناۋرىزدامانى سول بايعا قىلدىرادى ەكەن. ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ زامانىندا ناۋرىزدامانىڭ قادىر-قۇنى استان، تويدان ىلگەرى بولادى ەكەن.

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى،
شىعارمالارى.
8-توم، پاۆلودار - «ەكو» عوف، 2007, 418 ب.
49-53 بەتتەر.
Abai.kz