بولات ءمۇرسالىم. الاشوردا. الاش اۆتونومياسى (جالعاسى)

نيكولاي پاتشا تاقتان ءتۇسىپ، الماعايىپ بۇلعاق باستالار الدىنداعى العاشقى كۇندەردە الاش بالاسىنا جول سىلتەپ، تەلەگرامم سالعان مينسكىدەگى قازاق زيالىلارى بولاتىن...

مينسك. 15 ناۋرىز. 1917 جىل. «چەرنياەۆتاعى تىنىشباەۆقا، پەتروپاۆلداعى كوسەمەسوۆقا، ءتى-لەۋلينگە، ومبىداعى تۇرلىباەۆقا، پاۆلودارداعى سəتباەۆقا، سەمەيدەگى مəرسەكوۆكە، تۇراعۇلعا; قارقارالىداعى جاقىپقا، سماحانعا، حاسەنگە، زايسانداعى بوشتاەۆقا، قاراوتكەلدەگى رايىمبەكوۆكە، سۇلتان ابىلاەۆقا، اتباسارداعى سەيىلبەك جانايداروۆقا، سىزدىق ميشەنباەۆقا، سوۆەنكەدە-گى شاھانگەرەي بوكەەۆكە، باقىتگەرەي قۇلمانوۆقا، جəنىبەكتەگى وراش شامبالوۆقا، كراسنىي يارداعى وراش شولتىروۆقا، كراسنىي كۋتتاعى ادۆوكات نيازوۆقا، ويىلداعى حالەلگە، ۋرالسكىدەگى عابيدوللاعا، پەروۆسكىدەگى بەكقوجاعا، حوجا احمەدكە، يۋسۋفبەككە، ىرعىزداعى شونانوۆقا، تۇركىستانداعى وتەگەنوۆكە، قوقانداعى اقاەۆقا، سكوبەلەۆتەگى عابدىراحمان ورازاەۆقا، تاشكەنتتەگى ۆراچ كوتىباروۆقا، Əندىجانداعى قوجىقوۆقا، قاپالداعى تۇرىسبەكوۆتارعا، اقتوبەدەگى قاسىم ارعىنعازيەۆقا، تورعايداعى الماسوۆقا، قارالدينگە، توقتاباەۆقا. ۋچرەديتەلنىي سوبرانيە سايلاۋلارىنا قازاق بولىپ قامدانۋ كەرەك. جارامدى، جاقسى ادامدا-رىن اۋىزعا الا بەرۋ كەرەك. ءبىز قالايتىن پاتشالىق ءتۇرى - دەموكراتيچەسكي رەسپۋبليكا».

Əليحان، مىرجاقىپ، مۇسا، شاھماردان، مىرزاعازى، حاسەن، شافھات، سۇلتانبەك، يسا، مۇحامەتعازى، حايرال-دين، رايىمبەك، ءنəزىر، تامامدار، تەل.

قۇداي سəت بەرگەن، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ تۋىن تىگۋ جولىنداعى كۇرەس دəل وسىلاي باستالىپ كەتىپ-ءتى. م.شوقاي ايتپاقشى، 1917 جىل - قازاقتىڭ ساياسي تۋعان جىلى. سول جىلى بولىستىق، ۋەزدىك، وبلىستىق سەزدەردەن تارتىپ، ورىنبورداعى جالپىقازاقتىق ءى ھəم ءىى سەزدەرگە دەيىن بۇكىل ەل ىشىندە 68 سەزد ءوتىپتى. بۇل سەزدەردە مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزى - قازاق كوميتەتتەرى دۇنيەگە كەلدى. قۇرىلتاي ءمəجىلىسى قارساڭىندا «الاش» پارتياسى قۇرىلىپ، الاشوردا ۇكىمەتى مەن الاش اۆتونومياسى جاريالاندى. 68 سەزدىڭ ىشىندە، قازاق تاريحىندا ۇمىتپاسقا ساقتالاتىن سەزد 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبورداعى بۇرىنعى گەنەرال-گۋبەرناتور، كەيىننەن ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي كو-ميسسارياتى ورنالاسقان ۇيدە وتكەن سەزد.

سەزد:

- بوكەي ەلى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى، فەرعانا، سامارقاند وبلىستارىنداعى ھəم Əمۋداريا بولىمدەرىندەگى قازاق ۋەزدەرى، زاكاسپي وبلىسىنداعى ھəم التاي گۋبەرنياسىنداعى ىرگەلەس وبلىستاردىڭ جەرى بىرىڭعاي، ىرگەلى حالقى قازاق - قانى، تۇرمىسى، ءتىلى ءبىر بولعاندىقتان، ءوز الدىنا ۇلتتىق-تەرريتوريالى اۆتونوميا قۇرادى;

- قازاق اۆتونومياسى «الاش» دەپ اتالسىن.

- ۇلت كەڭەسى قۇرىلسىن، مۇنىڭ اتى «الاشور-دا» بولسىن.

- الاشوردانىڭ تۇراتىن ورنى - سەمەي قالاسى بولسىن دەگەن قاۋلىمەن تارادى.

الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا: 1) بوكەيلىكتەن - ۋəليتحان تاناشەۆ; 2) ورالدان - حالەل دوسمۇحامەدوۆ; 3) اقمولادان - ايدارحان تۇرلىباەۆ; 4) تورعايدان - احمەت ءبىرىمجانوۆ; 5) سەمەيدەن - حالەل عابباسوۆ; 6) جەتىسۋدان - سادىق امانجولوۆ; 7) سىرداريادان - مۇستافا شوقاي; وبلىستاردان تىسقارى: 8) Əليحان بوكەيحان; 9) جاھانشا دوسمۇحامەتۇلى; 10) ءƏلىمحان ەرمە-كوۆ; 11) مۇحامەتجان تىنىشباەۆ; 12) باقتىگەرەي قۇلمانوۆ; 13) بازارباي مəمەتوۆ; 15) وتىنشى Əلجانوۆ ەندى.

الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولىپ Əليحان بوكەيحان سايلاندى.

«دەكابردىڭ 12-كۇنى، ءتۇس اۋا، ساعات 3-تە دۇنيەگە «الاش» اۆتونومياسى كەلىپ، ازان شاقىرىلىپ ات

قويىلدى. الاش اۆتونومياسىنا قۇران وقىلىپ، ات قويىلعان جالپى قازاق سەزىندە، ەل ىشىنەن كەلگەن قاريا اقساقالداردىڭ ەڭىرەپ جىلاعانى بولىپ ەدى»، - دەپ، Əلىمقان ەرمەكوۆ «سارىارقا» گازەتىنە ماقالا جازدى.

ازامات سوعىسى جاعدايىندا الاش اۆتونومياسىن بىردەن جاريالاۋ مۇمكىن بولمادى. دەگەنمەن، 1917 جىل مەن 1920 جىل ارالىعىندا الاشور-دا ۇكىمەتى دە-يۋرە-دە-فاكتو الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ جولىندا قىزمەت ەتتى.

«بەك تىعىز. ەكىنشى سەزدىڭ قاۋلىسى بويىنشا الاشوردا الاش قالاسىندا ىسكە كىرىستى. الاشوردا الاش اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىن وبلىستىق جəنە ۋەزدىك كەڭەستەر ارقىلى باسقارادى. الاش اۆتونومياسى تەرريتورياسىندا سوۆەت بيلىگى شىعارعان بارلىق دەكرەتتەردىڭ كۇشى جويىلسىن» دەپ Ə.بوكەيحان قول قويعان قاۋلىلار الاشوردانىڭ ساياسي بيلىگى بۇكىل قازاق دالاسىن قامتىعانىن كورسەتەدى. قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قازاق ەلىن زامانىنا لايىق ساياسي-ەكونوميكالىق، əلەۋمەتتىك جاڭارۋ جولىنا تۇسىرەتىندەي ءبىلىم ھəم مəدەنيەت قۋاتى قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن ەكەن.

الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعان كۇننەن باستاپ، سول شاقتاعى بارلىق ساياسي كۇشتەرمەن الىستى، اتىس-تى، كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى، مəمىلەگە كەلدى. مəسكەۋگە لەنين مەن ستالينگە جولىعۋعا جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر اتتاندى. «كەڭەس وكىمەتىن مويىنداساڭىزدار، ءبىز دە الاش اۆتونومياسىن مويىندايمىز» دەپ دوسمۇحامەدوۆتەرگە دە، سەمەيگە دە ۋəدە بەرگەن ستالين سوزىنەن تايقىپ شىقتى.

الاشتىڭ سوۆەتكە قارسى كولچاكپەن وداقتاسۋ دا ويىندا بولدى. شەتەلگە قاشقان ەميگرانتتارمەن

دە بايلانىس ۇزىلگەن جوق. 1917 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا جاريالانعان الاش اۆتونومياسى قازاق رەۆوليۋتسيالىق كومي-تەتىنىڭ 1920 جىلعى ناۋرىزدىڭ 5-ءى كۇنگى الا-شوردا ۇكىمەتىن تۇبەگەيلى تاراتۋ تۋرالى قاۋلىسى شىققانعا دەيىن 2 جىل 3 اي ءومىر ءسۇردى. بۇگىنگى ەسەپكە از كورىنگەنىمەن، الاش اۆتونومياسى - كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ەڭ ۇزاق ءومىر سۇرگەن ۇلتتىق اۆتونوميا.

Əدەبيەتتەر:

1. الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. - الماتى: «الاش»، 2004. - ت.1-2.

2. قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. ءبىرىنشى توم. وڭدەلىپ، تولىقتىرىلعان ەكىنشى باسىلىمى.

- الماتى: «مەكتەپ» باسپاسى، 2008. - 480 بەت، سۋرەتتى.

90. تەمىر، ويىل، ىرعىز، جىمپيتى، قوستاناي جəنە جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ پەتروگرادتاعى شەرۋى.
ترانسپورانت ۇستاعان جاس جىگىت - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. الدىڭعى بەتتەگى كەۋدەسىنە كرەست بەلگى قويىلعان ادام
- ىسلəمعالي قۇرمانوۆ.
ترانسپارانتتاعى جازۋ: «ميللاتلەرگە مۋحتاريات».
پەتروگراد. ناۋرىز، 1917 جىل.

91. Əليحان بوكەيحان.
الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتى - الاشوردانىڭ توراعاسى. پەتەربۋرگ. 1906 جىل.

92. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ.
الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ وبلىستاردان تىسقارى سايلانعان مۇشەسى.
الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس بولىگىن باسقارۋ جونىندەگى ءبولىمىنىڭ توراعاسى. جىمپيتى. 1920 جىل.

93. مۇحامەتجان تىنىشباەۆ.
الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ وبلىستاردان تىسقارى سايلانعان مۇشەسى.
تۇركىستان اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ ءبىرىنشى توراعاسى. قوقان. 1918 جىل.

94. مۇستافا شوقاي.
الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ سىرداريا وبلىسىنان سايلانعان مۇشەسى.
تۇركىستان اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى. پاريج. 26 قاڭتار، 1937 جىل.

95. ءƏلىمحان ەرمەكوۆ.
الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ وبلىستاردان تىسقارى سايلانعان مۇشەسى.
گ.پوتانين ۇكىمەتى اتالعان ءسىبىر وبلىستىق اتقارۋشى كوميتەتىنىڭ حاتشىسى.