سەرىك ەرعالي. ناۋرىز جانە پاتشالار شەجىرەسى
ناۋرىزدىڭ پاتشالار شەجىرەسىنە قاتىستى تاريحىنىڭ جازىلۋى دا قايران قالدىرارلىق جايت ءارى تۇركىلىك دايەكتەرمەن تاڭ قالدىرادى. سونىڭ ءبىرى - «شاحناما». فيرداۋسي ءوزىنىڭ «شاحنامە» داستانىنا ەجەلگى اڭىزدى ارقاۋ ەتكەن. بۇل اڭىزدار ەجەلگى جازبالاردا ساقتالعان. ول بويىنشا دجەمشيد (دجامشيد) - ەجەلگى پيشداديد اۋلەتىنىڭ 4 - پاتشاسى، تاحمۋرەس (تاقمۇرا؟) پاتشانىڭ ۇلى. اۆەست بويىنشا ونىڭ ەسىمى - يما. ول بۇل تۋىندى بويىنشا ەجەلگى يندو-يراندىق باقتاشىلىق زامانىنا قاراستى باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى.
«شاحنامانىڭ» ءبىر ۇزىگىن كەلتىرەيىك:
س تسارسكيم ۆەليچيەم سوزدال ترون
ي دراگوتسەننوستيامي ەگو ون ۋكراسيل،
ي كوگدا ون زاحوتەل،ديۆ پودنيال ەتوت ترون
يز ستەپي دو ۆەرشينى.
پودوبنو سيايۋششەمۋ سولنتسۋ ۆ نەبە،
سيدەل نا نەم تسار، - پراۆيتەل.
مير سوبرالسيا ۆوكرۋگ ەگو ترونا.
ي بىلي ۋديۆلەنى ەگو ورەولوم ي ترونوم،
وسىپالي دجامشەدا جەمچۋگامي،
ي ەتوت دەن نازۆالي نوۆىم دنەم
ۆ ناچالە نوۆوگو گودا - حۋرمۋزدا فارۆاردين...
ناۋرىزدىڭ پاتشالار شەجىرەسىنە قاتىستى تاريحىنىڭ جازىلۋى دا قايران قالدىرارلىق جايت ءارى تۇركىلىك دايەكتەرمەن تاڭ قالدىرادى. سونىڭ ءبىرى - «شاحناما». فيرداۋسي ءوزىنىڭ «شاحنامە» داستانىنا ەجەلگى اڭىزدى ارقاۋ ەتكەن. بۇل اڭىزدار ەجەلگى جازبالاردا ساقتالعان. ول بويىنشا دجەمشيد (دجامشيد) - ەجەلگى پيشداديد اۋلەتىنىڭ 4 - پاتشاسى، تاحمۋرەس (تاقمۇرا؟) پاتشانىڭ ۇلى. اۆەست بويىنشا ونىڭ ەسىمى - يما. ول بۇل تۋىندى بويىنشا ەجەلگى يندو-يراندىق باقتاشىلىق زامانىنا قاراستى باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى.
«شاحنامانىڭ» ءبىر ۇزىگىن كەلتىرەيىك:
س تسارسكيم ۆەليچيەم سوزدال ترون
ي دراگوتسەننوستيامي ەگو ون ۋكراسيل،
ي كوگدا ون زاحوتەل،ديۆ پودنيال ەتوت ترون
يز ستەپي دو ۆەرشينى.
پودوبنو سيايۋششەمۋ سولنتسۋ ۆ نەبە،
سيدەل نا نەم تسار، - پراۆيتەل.
مير سوبرالسيا ۆوكرۋگ ەگو ترونا.
ي بىلي ۋديۆلەنى ەگو ورەولوم ي ترونوم،
وسىپالي دجامشەدا جەمچۋگامي،
ي ەتوت دەن نازۆالي نوۆىم دنەم
ۆ ناچالە نوۆوگو گودا - حۋرمۋزدا فارۆاردين...
داستاننىڭ قىسقاشا مازمۇنى بىلاي ءوربيدى. ءجامشيتتىڭ ايۋاندار مەن جىنداردى (ا ديۆوۆ نا رابستۆو ۆلاستيتەل وبرەك.) باعىندىرىپ، ادامزاتقا قۇل ەتكەنى، بارلىق ونەردىڭ باستاۋ الىپ، وركەندەگەنى، ءتىپتى، ونىڭ زامانىندا ادامداردىڭ تاپتىق توپتارعا بولىنگەندىگى، اركىم ءوز قابىلەتىنە قاراي ەڭبەك ەتىپ، كۇن كورگەنى، قاراۋىنداعى ەلدىڭ بار بولىپ، بارشا مۇراتىنا جەتكەندىگى; ءسويتىپ، ءۇش عاسىر تاقتا وتىرعان جامشيتكە قۇت دارىپ، ونىڭ تاعى كوككە جەتىپ (پرەستول نەبىۆالىي ۆوزنەس دو نەبەس), پاتشاعا الماس جاۋىن (نۇر) جاۋعانى ايتىلادى. «نازۆالي توت رادوستنىي دەن نوۆىم دنەم». بۇل كۇن - «جاڭا كۇن» اتالعان حورموز كۇنى بولاتىن. ال، الگى الماس جاۋىندى اي فارۆاردين ەدى.
الايدا، ۋاقىت وتە كەلە مەنمەنسىگەن ءجامشيت ءوز ەلىنە ءوزى تاجال بولادى. حالىق سەڭدەي سوعىلادى، تەك ءبىر پاتشانى ءپىر تۇتۋ كەرەك بولادى. اقىرى وعان شىداماعان تورەلەر مەن اسكەرى ونى ءۇش جىل جيىرما كۇن ىشىندە تاستاپ (حاندى تالاق ەتىپ، قازاق شىعىپ كەتەتىن تۇركىلىك ءداستۇر ەسكە تۇسەدى) كەتەدى: «راسسەيالاس، ترون پەرەستاۆ وحرانيات». ءسويتىپ، ادامزاتتىڭ ايتۋلى پاتشاسىنان دارىعان قۇتى قاشىپتى. «ەگو رازلۋچيل بلاگوداتيۋ يزەد، ي تسار سودراگالسيا ۆ پرەدچۋۆستۆي بەد».
ەندى ءبىر قىزىعى، اسا باعالى تاريحي وسى داستاندا ايتىلعان ۋاجدەر مەن ۇعىمدار تۇركىلىك تانىم مەن ۇعىمعا بارىنشا جۋىقتىعىنا قايران قالا وتىرىپ كوز جەتكىزۋگە بولادى.
1. ءجامشيتتىڭ و باستاعى ەسىمى دجام (دجەم) ەكەنى ايتىلادى. ونىڭ تاعىنىڭ نۇرلانۋىنا وراي «ساۋلە»، «نۇر» ۇعىمدارىن بىلدىرەتىن پارسىلىق «شەد» (بۇعان قازاقتىڭ شي ءسوزى جۋىق) ءسوزى قوسىلعان-مىس. وسى تاريحي ەسىمگە بارىنشا جۋىق اسا ەجەلگى اتاۋ رەتىندە اقتوبە، اتىراۋ وبلىستارىنىڭ اۋماعىن باسىپ اعاتىن وزەننىڭ «جەم» اتالۋى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. جانە بۇل گيدرونيم ءالى كۇنگە لينگۆيستيكالىق جاعىنان تەكتەلگەن جوق. بۇل وزەن اتاۋى قازاقتار اراسىندا مويىندالسا دا، بۇعان قوسا وسى وزەننىڭ ەكىنشى اتاۋى رەسمي كارتاعا «ەمبا» بولىپ تۇسكەن. بۇل اتاۋدى پاتشالىق رەسەي كەزىندەگى كارتوگرافتار جەرگىلىكتى قازاقتاردان جازىپ العاندا قاتە جىبەرگەن دەلىنىپ ءجۇر. الايدا، ءجامشيتتىڭ اۆەستالىق ەسىمى يما بولىپ، قازاق وزەنىنىڭ اتاۋى ونىمەن بايلانىستىلىعى راس بولسا، الگى تاريحي قاتەگە باسقاشا قاراۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. تۇركىلىك «م» جانە «ب» دىبىستارىنىڭ ءبىر ءبىرىن اۋىستىرۋ قاسيەتى ءجيى ەكەنىن ەسكەرسەك، ەجەلگى «يمما» تۇرىندەگى ءسوزدىڭ ەجەلگى تۇركىلىك «يمبا» نۇسقاسى بولۋى ءتىپتى دە عاجاپ ەمەس. ال ول قازاقىلانا كەلە ەمبى اتالعان بولار دا، ونى ءتىلماشتاردىڭ ورىس كارتوگرافتارىنا «ەمبا» تۇرىندە جازىپ بەرگەندىگىنە كۇمان از. شىنىندا دا، جەم وزەنىنە «ەمبا» ءسوزىنىڭ قاتىستىلىعى قانشالىقتى ەكەنىن تۇپتەۋ - بۇگىندە تۇيىققا تىرەلگەن ەتنوونوماستيكالىق ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
نازار اۋداراتىن تاعى ءبىر جايت - داستان بويىنشا ءجامشيتتىڭ ەجەلگى يندو-يراندىق باقتاشىلىق زامانىنا قاراستى باستى كەيىپكەر ەكەندىگى. كىم بىلەدى، باقسى بابالارىمىز سەكىلدى جىن-پەرىلەردى باعىندىرۋ سول جەم بابادان باستالسا، ونىڭ تاعى «ي كوگدا ون زاحوتەل، ديۆ پودنيال ەتوت ترون يز ستەپي دو ۆەرشينى» دەلىنگەن تاعى ورناتىلعان ورىن جەم وزەنى باستالاتىن كازىرگى مۇڭال-جارى («مۇعالجار» قاتەگە ۇرىنعان اتاۋ) اتالاتىن ورال تاۋىنىڭ سىلەمى بولۋى عاجاپ ەمەس. قازاق ەلىنىڭ ءار ايماعىنان مولالارىن التىنعا اپتاعان «التىن ادامدار» تابىلىپ جاتقاندا، قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى تۇسكەن جەرگە كىلەم جايىپ، ءالى كۇنگە «كىلەمجايعان» اتاپ وتىرعان قازاقتىڭ ارعى بابالارىنا بۇل عۇرىپتىڭ ءتان بولۋى ابدەن مۇمكىن ەمەس پە؟! بۇعان قوسا نۇرلانۋ كورىنىسىن تىلەيتىن نۋىرلا ەسىمى ءالى كۇنگە دەيىن جەم بويىندا تۋىلعان بالالارعا قويىلىپ كەلەدى. بۇل ەسىم كازىرگى «نۇرلاننىڭ» العى نۇسقاسى بولۋى كەرەك. جالپى، قازاقتا نۇرلان ەسىمى حح عاسىردىڭ ورتاسىندا عانا پايدا بولا باستادى.
تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق جايت، ەلدىڭ وسى ءبىر وڭىرىنە ءتان قاۋىننىڭ ءبىر سۇرپىنىڭ «ءجامشى» اتالۋى. ءجامشى قاۋىن كىشىگىرىم بولىپ كەلەدى دە، ۋىلجىپ پىسەدى، ونى جۇرت كەڭەس شارۋاشىلىعى كەزىندە «كولحوزقاۋىن» اتايتىن بولعان. دەمەك، جامشىقاۋىن اڭىزعا نەگىز بولعان جامشىگە دەگەن مىڭداعان جىلدار بويعى قۇرمەت بولسا شە؟! بۇعان قوسا، اتالمىش وڭىردە ءشامشى ەسىمى كوپ تاراعان، ءسىرا، بۇل ەسىم كادىمگى «شام جاعۋشى» دەگەندى بىلدىرەتىن شامشى ءسوزى بولۋى دا ىقتيمال عوي. ادامزات بالاسىنا وركەنيەتتىڭ نەگىزىن قالاپ، بارلىق ونەردىڭ وشاعىن مازداتقان باس باباعا بۇلايشا قۇرمەت ەتپەگەندە، بابا ارۋاعىنا باس يۋدەن تانبايتىن ۇرپاعى نە ىستەمەك؟! ەگەر بۇل ءسوز ءجامشيتتىڭ تۇركىلىك نۇسقاسى بولسا، ول ءتاڭىر - تاڭ اتىرۋشى دەگەنمەن پاراپار تانىمال ميفولوگيالىق تۇلعا بولعانى. ونى اراپتار دا ميفولوگيالىق تۇلعا رەتىندە مانۋشالح اتايدى.
2. اۆەستا بويىنشا ءاربىر كۇننىڭ اتاۋى بولعان، دەمەك، ءار كۇننىڭ ءوز سىيپاتى بولعانى. گرەك تاريحشىسى كۆينت رۋف (ب.ز.د. ءى ع.) ءوزىنىڭ «ەسكەندىر جورىعى» ورتاڭعى ازيالىق كوشەگەندەردىڭ ناۋرىزدا قوتانعا شىمقاي قىزىل ماۋىتىدان كيىنگەن 365 بوزبالانىڭ شىعۋىن ولاردىڭ وزدەرىنە ساي سىيپاتى بولعاندىعىنان حاباردار ەتەدى. دەمەك، ءاربىر تاۋلىك-بالانىڭ ەسىمى دە بولعانى. ولاردىڭ قىزىلتۇستى كيىنۋى وتتىڭ بولشەگى، كۇننىڭ شاپاعى ەكەندىكتەرىن بىلدىرگەنى. ول كەزدە ءار اي تۇگىلى ءار كۇننىڭ اتاۋى بولىپ قويماي، ءاربىر تاۋلىك كۇننىڭ قاسيەتتى مەزەتى سانالعان. وسىعان وراي، ماڭعىستاۋداعى «360 اۋليە» ۇعىمى و باستاعى ءار كۇندى دارىپتەۋ نانىمىنىڭ جۇرناعى بولۋى عاجاپ ەمەس. جالپى، ماڭعىستاۋ تۇبەگى ەجەلگى تاڭىرلىك تانىمعا نەگىز بولعان زورواستر ءدىنىنىڭ بەسىگى ىسپەتتى. ارينە، بۇعان ارنايى زەرتتەمەلىك قاۋقار مەن دارمەن قاجەت.
3. ءوز ىسىنە ورەكپىگەن، وركوكىرەكتەنىپ، مەنمەنسىگەن ءجامشيت بابامىز ءوز ەلىنە ءوزى دۇشپان بولعاسىن، ونىڭ اۋسەلەسىنە شىداماعان تورەلەر مەن اسكەرى ونى ءۇش جىل جيىرما كۇن ىشىندە تاستاپ كەتەدى: «راسسەيالاس، ترون پەرەستاۆ وحرانيات». ال، قاي كەزدە دە پاتشانىڭ گۆاردياسى ءارى كوشەگەن، ءارى باتىر جۇرتتان جاساقتالعان جوق پا؟! ءوز حانىنا قارسى شىعاتىن دا، قاجەت بولسا، «قازاق شىعىپ» تاستاپ كەتەتىن كوشپەلى تۇركى تايپالارى ەمەس پە؟ دەمەك، بەزبۇيرەك جەمدى حان كوتەرگەن دە، «حانتالاپاي» ەتكەن دە بارىس تۇرپاتىن ەلتاڭبا ەتكەن ەجەلگى تۇراندىقتار ەمەس پە ەكەن؟!
4. ي بىلي ۋديۆلەنى ەگو ورەولوم ي ترونوم،
وسىپالي دجامشەدا جەمچۋگامي،
ي ەتوت دەن نازۆالي نوۆىم دنەم... - دەگەن جولداردى قازاق ءالى كۇنگە ميفولوگيالىق «نۇر جاۋعان» دەگەن تىركەسپەن بەرىپ كەلەدى. ال، نۇر - ەرەكشە باتانىڭ بەرىلگەندىگى مەن ىرىستىڭ بۇيىرعاندىعىنىڭ نىشانى. دەمەك، ەجەلگى تۇركىلەر «جاڭا كۇن» دەگەننىڭ ورنىنا «نۋىرلى، نۇرجاۋعان، ىرىستى كۇن» اتار ەدى. ءتىپتى، «ناۋ ىرىس» تىركەسى سول ىرىستىڭ جاۋىن ءساتىن ءبىلدىرۋى عاجاپ ەمەس.
جوعارىداعى تۇتاسقان ۇعىمدار جونىندەگى ۋاجدەرىمىزدى مىنا ءبىر كەلتىرىندىمەن بەكىتە تۇسۋگە بولادى. «ۋستانوۆلەنيە پرازدنيكا پريپيسىۆاەتسيا ودنومۋ يز تسەنترالنىح گەروەۆ ميفولوگيچەسكوي ي ەپيچەسكوي يستوري يرانا تساريۋ دجامشيدۋ. ۆ اۆەستە - سۆياششەننوي كنيگە زورواستريتسەۆ - ون فيگۋريريرۋەت پود يمەنەم يما. راسسكازىۆاەتسيا، چتو ناستوياششيايا يميا دجامشيدا بىلو دجام، نو ودناجدى، پۋتەشەستۆۋيا پو يرانۋ، ون وكازالسيا ۆ ودنوي يز يرانسكيح پروۆينتسي پود نازۆانيەم ازەربايدجان.تام ون پوۆەلەل ۋستانوۆيت ۋكراشەننىي دراگوتسەننىمي كامنيامي ترون نا ۆوزۆىشەننوستي (گورا), وبراتيت ەگو ۆ ستورونۋ ۆوسحودياششەگو سولنتسا ي، ۋۆەنچاۆ سەبيا كورونوي دراگوتسەننىح كامنەي، ۆوسسەل نا ترون. ۆوسحودياششەە سولنتسە وزاريلو سۆويم سۆەتوم ترون ي كورونۋ، ۋۆيدەۆ ەتو، ۆوزرادوۆاليس ي رەشيلي، چتو دەن ەتوت وتنىنە بۋدەت نازىۆاتسيا نوۆىم (ناۆ رۋز), ا پوسكولكۋ سلوۆو سولنتسە ي بلەسك پو پەرسيدسكي زۆۋچات كاك «شيد»، تو تساريا دجاما س ەتيح پور ستالي نازىۆات دجامشيدوم، تو ەست بليستاتەلنىم، سولنتسەپودوبنىم دجاموم.تاك ۆوزنيك پرازدنيك...» شاريف شۋكۋروۆ، «ناۆرۋز». «...بليستاتەلنىم، سولنتسەپودوبنىم دجاموم» دەمەكشى، بۇل سوزدەر ەسىمىزگە الماتى ماڭىنداعى تاڭبالى تاسقا قاشالعان كۇنديدارلى ءتاڭىر بەينەسىن تۇسىرەتىنىن قايتەرسىڭ؟!
«شيد» سوزىنە بارىنشا ماعىنالىق جانە ايتىمدىق جاعىنان سايكەس كەلەتىن قازاقتىڭ «شي» ءسوزى، ءبىر تۇپتەن شىعاتىن جىڭىشكە دە ءتۇزۋ دالالىق وسىمدىك ۇعىمىن بەرىپ قويمايدى، كۇنگە ەلىكتەپ شىعارىلعان كوشەگەندەردىڭ قاڭ-اربالارىنىڭ دوڭعالاعىنىڭ شاباعى (شاپاق؟) دا تۇسىنىلەدى. سوندا ءدجامشيدتتىڭ ەجەلگى تۇركىلىك نۇسقاسى «شامشي» بولۋى دا ىقتيمال، سودان بارىپ بۇگىنگى ءشامشى، شامشيدەن ەسىمدەرى باستالۋى عاجاپ ەمەس-اۋ. دەگەنمەن، ءجامشيتتىڭ قانشالىقتى تاريحي تۇلعا ەكەندىگى ازىرگە بەيمالىم.
«ناۋ مەن ىرىس» كىتابىنان ءۇزىندى.
ناۋ مەن ىرىس:پايىمداما. /سەرىك ەرعالي. - الماتى: «قازىعۇرت» باسپاسى، 2011. - 2011. - 184 بەت.
Abai.kz
