جانات احمادي. دۇربەلەڭ (جالعاسى)
4
...ەل جىلا قونىپ، جوڭعار الاتاۋىنىڭ قابات-قابات زاڭعارلارىن ارتقا تاستاپ ءتور جايلاۋعا اسىپ كوشتى. سونىڭ الدىندا ماقسۇتقا قاماردان ءبىر حات كەلىپ ءتيدى. كوڭىلگە مەدەۋ بولار ونىڭ جاي سالەمى ەكەن. ادەپ پەن قۇرمەتتەپ جازىلعان تازا جۇرەك سالەمى، سونىڭ ار جاعىندا نەلەر ويلار جوق دەرسىز. قازيزا وزدەرىنىڭ كىشكەنە ۇلىن قىدىرتا جىبەرىپ، قاماردىڭ حاتىن سودان جولداپتى. وسى حات ادام بالاسىنا بىتپەستەي قۇدىرەت كۇش اكەلگەن. قامار بەينەسى، ءسوز، مىنەزى كۇنى كازىر ماقسۇتتىڭ كوز الدىندا. ۇزاق تاۋعا جىراقتاپ كەتكەلى سول بەينە تاعى-تاعى قىمباتتاي ءتۇستى. اسىرەسە سونا ءبىر... ءسال مۇنارلانعان، ۇياڭ نۇرلى كوزقاراس ارادا ۋاقىت وتكەن سايىن بىردەن-بىرگە تۇڭعيىعىنا تارتا تۇسكەن بولاتىن.
بىردە ول، وڭاشالىقتا، ءوز باسىندا بۇرىن شامالاپ بىلمەگەن الدەنە عارىپتىك بولعانىن انىق مويىنداپ ۇقتى. ەگەر ءدال وسى شاعىندا الدەقانداي ءبىر قۇدىرەت بۇعان «كىناڭ ءشايىلسىن، جولىڭ اعارسىن، قامارعا قولىڭ سونان سوڭ جەتەدى» - دەپ ۇكىم شىعارار بولسا، سول ءۇشىن مەيلى، ءتىپتى ديۋانا بولىپ جەر شارلاپ كەلۋگە بار. قانداي جازا كەسىگىن تارتسا دا، ريزا بولا قارسى العانداي كۇيدە ەدى. كۇن سايىن اتىن ەرتتەپ، ماعىناسىز جالعىز قاڭعىپ كەتەدى.
4
...ەل جىلا قونىپ، جوڭعار الاتاۋىنىڭ قابات-قابات زاڭعارلارىن ارتقا تاستاپ ءتور جايلاۋعا اسىپ كوشتى. سونىڭ الدىندا ماقسۇتقا قاماردان ءبىر حات كەلىپ ءتيدى. كوڭىلگە مەدەۋ بولار ونىڭ جاي سالەمى ەكەن. ادەپ پەن قۇرمەتتەپ جازىلعان تازا جۇرەك سالەمى، سونىڭ ار جاعىندا نەلەر ويلار جوق دەرسىز. قازيزا وزدەرىنىڭ كىشكەنە ۇلىن قىدىرتا جىبەرىپ، قاماردىڭ حاتىن سودان جولداپتى. وسى حات ادام بالاسىنا بىتپەستەي قۇدىرەت كۇش اكەلگەن. قامار بەينەسى، ءسوز، مىنەزى كۇنى كازىر ماقسۇتتىڭ كوز الدىندا. ۇزاق تاۋعا جىراقتاپ كەتكەلى سول بەينە تاعى-تاعى قىمباتتاي ءتۇستى. اسىرەسە سونا ءبىر... ءسال مۇنارلانعان، ۇياڭ نۇرلى كوزقاراس ارادا ۋاقىت وتكەن سايىن بىردەن-بىرگە تۇڭعيىعىنا تارتا تۇسكەن بولاتىن.
بىردە ول، وڭاشالىقتا، ءوز باسىندا بۇرىن شامالاپ بىلمەگەن الدەنە عارىپتىك بولعانىن انىق مويىنداپ ۇقتى. ەگەر ءدال وسى شاعىندا الدەقانداي ءبىر قۇدىرەت بۇعان «كىناڭ ءشايىلسىن، جولىڭ اعارسىن، قامارعا قولىڭ سونان سوڭ جەتەدى» - دەپ ۇكىم شىعارار بولسا، سول ءۇشىن مەيلى، ءتىپتى ديۋانا بولىپ جەر شارلاپ كەلۋگە بار. قانداي جازا كەسىگىن تارتسا دا، ريزا بولا قارسى العانداي كۇيدە ەدى. كۇن سايىن اتىن ەرتتەپ، ماعىناسىز جالعىز قاڭعىپ كەتەدى.
سونداي كۇندە جاپان دۇنيەدە پاناسىز بوپ، جالقى قالعان بۇل جاستىڭ جۇرەگىندە «جاقسىلار-اۋ! مەنىڭ باسىمدا نە كۇي بارىن بىلەسىڭدەر مە» دەگەن سۇراق پايدا بولعان-دى. ول، ارينە بۇل ءۇشىن باۋىرى قان بولىپ ەزىلە الارلىقتاي، دۇنيەدەگى ەڭ جانىنا جاقىن ادامى بولسا، تەك سوعان عانا شاعارلىق مۇڭ قاسىرەتى بولاتىن.
بۇل كۇدىگى ەدى. ەندى وسىنىڭ بارلىعىنىڭ ەكىنشى، قارسى جاعى بولىپ، ماڭگىباقي سارقىلماستاي كوزى بار، سونشالىق اسىل-اينىماس ءبىر قۋاتپەن وسىناۋ تىرلىك جارالىسقا، اينالاعا بۇل ۋاقىتقا دەيىن جاساماعان جاقسىلىعىن جاساعىسى كەلگەندەي بولدى. وشپەستەي جانعان ىنتامەن مىناۋ جارىق الەمدى شەكسىز ءسۇيىپ، قۇشاعىنا سىيعىزعىسى كەلەدى. ەندىگى جەردە ومىردەگى وزگە وكىنىش، كۇيىنىش دەگەندى ەسىنەن شىعارىپ، ۇمىتتىرعانداي، دەمىن دىرىلدەتكەن، ءالىن قۇرتقان ءبىر سەزىم شارق ۇردى.
جۇرەكتى سىزداتىپ، قىسقان تىلەك بۋىنعا ءتۇسىپ، دەنەنى دە قالتىراتىپ وتكەندەي بولاتىن. ىشىنەن سەندەلىپ كەتكەندەي. تەڭدەسى مەن ولشەۋى جوق وسى ءبىر كۇشكە سۇيەنسە، ءومىردىڭ قانداي جۇگى توسسا دا قىنجىلماي كوتەرەردەي ءبىر حالدە. ەڭ عاجابى، ءوزىن ءدال وسى تۇستا انىق ۇلى ادامداي ءبىر سەزىممەن سەزىنۋ بار. اسا دانا سەزىمدەر كوڭىلىن اسپان-جەرگە سىيعىزباستاي.
بۇل ءۇمىتى ەدى. ەندى وسىنىڭ بارلىعى ءبىر كۇندە ءبىر-اق قيراسا جىگىت جۇرەگىندە ءسىرى ومىردەن تىرتىق قالارى داۋسىز. «گاۋھارعا تۇسكەن قۇرتتاي» ادام رۋحىن بۇلدىرەتىن جازىلماس دەرت دەگەن سودان ارتىق قانداي بولماق، - دەپ ويلادى. ءوزى بىلەتىن تاڭعاجايىپ ەرتەگىدەگى پەرى قىزى ءشامشيانى كۇتكەن جاھانشانىڭ سورلىعىن قايتالاپ ويلادى.
الما-كەزەك شارپىسقان وسى سەزىم مەزگىل ساناپ، كۇن ساناپ تامىرلاپ، بويلاپ، ايىقپاستاي ارناعا تارتا بەردى.
ماقسۇتقا وسىنىڭ ءبارىن ويلاتۋشى بوگەت، بۇنىڭ الدىنداعى قيىن تۇيىندەرگە بايلانىستى مەڭىرەۋلىك كۇي. سول ەدى - جاس جىگىتتى بال مەن ۋعا بەلشەسىنەن باتىرىپ، ماحاببات ءشارباتىنا ماس ەتكەن.
بيىلعى جاز ماقسۇتقا قازيزانىڭ جاقىندىعىنداي جاقىندىق ەشقاشان بولار دەپ ويلاتپادى. قاماردى سونداي ىنتىزار كوڭىلمەن ءسۇيدى. ارمان ەتىپ، تىلەۋ ەتىپ ءسۇيدى....كەرىمبەكتىڭ ماقسۇتتى ابدوللا قىزىنا تەلىگەلى وڭاشاعا الىپ سويلەسىپ وتىرعانى، وتكەن جازداعى، مىنە، وسىنداي حال، وسىنداي كۇي سوڭىندا بولعان تارتىس ەدى. ال ماقسۇتتىڭ كەيپى ەل قامىن ويلاعان كەرىمبەكتەي اكەگە ەمەس، بۇنىڭ زار جىلاعان ىشكى دۇنيەسىن ايتپاي بىلەرلىك دانىشپانعا عانا ءمالىم سىپات بولاتىن.
5
ەل جايلاۋدان باۋىرعا قايتا ءتۇسىپ، بالاققا كەپ قونعاندا، ماقسۇت قاسىنا مامىرتايدى الىپ قارىمساقتىكىنە بارۋدى نيەت ەتتى. سونىمەن جاز اياعىنىڭ ءبىر جارقىراعان اشىق، تىنىش شاعىندا، كۇن ەڭكەيە مەجەلى جەرىنە اسىعىپ جەتكەن-ءدى. قارىمساق اۋىلى اناداعى وتىرعان قونىستارىنان ىرگە اۋدارىپ كەتىپتى. وتكەن كۇننىڭ ساعىنىشتى ەلەسى بولىپ باياعى جۇرتتار جاتىر. انە، قارىمساق جۇرتىنىڭ ىرگە تۇستارى مەن جۇقاياق ورىندارىندا الشىنداپ، قاۋلاپ، جەلكىلدەگەن جاس شوپتەر شىعىپ كەتىپتى.
قازيزانىڭ، قىمبات قازيزانىڭ قامار جايلى العاش كوز اشقان جەرى! ورتادا بارلىق سىرعا كۋا، قاسيەتتى وت ورنى جاتىر. كىم بىلەدى - وسى جۇرتتا سونداي-سونداي وزگە تاعى قانشالىق جاقسىلىق سىرى جاتقانىن. سول كوزبەنەن قاراساڭ، ادام مەكەنى - دۇنيە - نەتكەن ۇلى! تۋعان جەر، وتان ۇلىلىعىن نەمەن ولشەپ بولادى! جوق، دۇنيە ەمەس، بالكىم، سونى باعالاپ بىلگەن ادام بارىنەن ۇلى بولار. سول ءۇشىن دە تۋعان جەرىن ادامدار جاتقا قيماس.
انە، اناۋ مۇرىنشاق جۇرتىندا الىنباي قالىپ قويعان اشا باستى اتاعاشقا دەيىن كوزگە ىستىق... سەنىڭ جەرىڭدە نەندەي سىرلار بارىمەن ورنىڭدى باسقان جاۋ ساناسا ما؟! اۋىل الداعى ءبىر قالتارىستا ەكەن. وسى كەشتە قازيزا قاماردى ۇيىنە بارىپ شاقىرىپ اكەلىپ ەدى. قارىمساق پەن مامىرتاي قاشاعان ۇستايمىز دەپ، كولەڭكە تۇسە قىمىز ءىشىپ اتتانىپ كەتكەن. قازيزادا جالعىز ۇل بالا بار-دى. ءوزى ەركەلەۋ بولعاندىقتان سۇندەتكە كەشەڭدەۋ جاتقىزىلىپ، بىلتىر سەگىز جاسىندا وتىرعىزىلعان. سول بالا باعدات سۇندەت تويىنا شاقىرىپ بارعاندا كەرىمبەك اتاسى جەلىدەن تاڭداپ ءبىر تاي ءمىن دەگەن. ايتىلعان باسىرەنى كەيىن اتپوز-سىنشى قارىمساق جىلقىدان ءوزى ەكشەپ ۇستاعاندا، ول قانىپەزەر قاشاعان بولىپ شىعادى. بىراق قارىمساق ونىڭ قاشۋىنان جالىقپايتىن. «سەنىڭ مۇنىڭ اتتى كۇندە قينايتىن، انىق كەدەي سور عوي» دەگەندەرگە:
- بۇل بۇيتپەسە قۇلاسوقىر اتتىڭ ءىنىسى بولا ما؟ ىشىندە تاس جارىپ تۇرعان وتى بار، ونى قايدا سىيعىزسىن! - دەيتىن. قۇلىن كۇنىندە وسى تايدىڭ ەنەسى كارى قۇلا بيەنىڭ جۋساپ جاتقان جەرىندە اعىزىپ كەلىپ بەلىنەن ىتىرىلا قارعىپ وتكەنىن كوزى شالىپ تاڭىرقاعان. جىلقىدان وڭاشا، جەكە شىعىپ الىپ ولايدا بۇلاي قۇيىنداتا شاۋىپ، جەلمەن جارىسىپ ويناعانىن دا كوبىرەك بايقايتىن. قازىر كۇن باتقان كەزدە، جازدىڭ تىنىم الىپ تۇرعان بەيقام كەشىندە، قارىمساق مامىرتاي ەكەۋى ۇزىن قۇلا تايدى نوقتالاپ اكەپ، اناداي جەردەگى ماما اعاش قاسىندا تەر باسقان اتتارىنان ءتۇسىپ جاتتى. تايىن ارقانداپ قويىپ باعداتتى ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ماقسۇتتارعا قوسىپ، سول اۋىلعا بارىپ ۇلكەندەرگە سالەم بەرىپ كەلۋگە جىبەرمەك.
ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ جەتكەن باعدات دەمىنەن ءشوپ ءيسى اڭقىپ تۇرعان قۇلا تايىنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، ومىراۋىنان الاقانىمەن شاپاتتاپ قاعىپ:
- ءا، ساراماس! ءتىپتى قۇلاعىنىڭ ءتۇبى دە تەرلەمەپتى. مىناڭ قاراشى اعا، تىم بولماسا تاناۋ قاعىپ، دەمىكپەيدى دە! - دەپ، قۋانىشى قوينىنا سىيماعان بالالىق قىزۋ شاتتىعىمەن جايناپ تۇر. كوزى شوقتاي جانعان، شولاق مۇرىن، قاراتورى بالا شاڭكىلدەگەن وتكىر ۇنىنەن، ءسوزى، تىلىنەن پىسىقتىق تانىتادى.
قارىمساق ۇيدەگىلەرگە وزدەرىنىڭ كەلگەنىن سەزدىرىپ تاماعىن كەنەپ، جوتكىرىپ قويدى... ماقسۇت پەن قامار جايلى ەشنارسە بىلمەگەن كىسى سەكىلدى. كەرىمبەك، بۋراباي، ابدوللالار ورتاسىنداعى تارتىلعان ارقاۋى نازىك جەلىنى جەتە بىلەدى. ەل تارازىسىن تانيدى. سول سەبەپتەن قامارلار ۋاقيعاسىنا اشىق شىعا الماي، ىشتەن تىنادى.
قارىمساق پەن مامىرتاي ىشكە كىردى. ۇيدە ماقسۇتتان باسقا قازيزا مەن قامار وتىرعان-دى. باعانا قامار كەلگەندە، ماقسۇت ۇيدە جەكە ءوزى وتىر ەدى. قامار ەسىكتەن كىرگەن ساتتە ماقسۇتقا العاشىندا ءبىر عانا كوز تاستاپ، ءوزىنىڭ وسى كەلىسىنەن قاتتى قىسىلعانداي سالەمدەستى. ەسىكتەن جىگىتكە كوزى تۇسكەن ساتتە اپ-ايقىن دۋ ەتىپ قىزارىپ كەتكەن. ونىمەن ىلەسە قازيزا دا كىردى. قامار ويلى كوزى تۇڭعيىق تارتىپ، از قىسىلىپ، قازيزا سالعان كورپەشەگە وتىردى. شەتتەۋ وتىرعان ماقسۇتپەن قاتار كەپ جايعاستى. العاشىندا قازيزا بۇلاردى ءبىراز سوزگە سالىپ وتىرىپ، ءبىر ساتتە ورنىنان تەز تۇرىپ ساماۋىرىن قامىمەن دالاعا شىقتى. ماقسۇت پەن قامار سول كەزدە از عانا ءتىل قاتىسىپ، سويلەسىپ قالىپ ەدى. قازيزا ماقسۇتققا ءبىر قاراپ ەسىكتەن شىعىپ كەتكەن سوڭ، ول اۋەلى بولماشى عانا بىلىنگەن تىلەكتى ۇنمەن:
- قامار! - دەپ، الدىمەن جاس قىزدى وزىنە كوز تاستاتىپ الىپ:
- مەن كوپ نارسەنى، ءبارىن دە كەش ءبىلىپپىن! ءوزىمنىڭ سونىما قاتتى وكىنەمىن. جاز بويعى وكىنىشىم دە سول بولدى. انا جولى كەلىپ كەتكەلى ءدال وسى بۇگىنگە، قازىرگە دەيىن ءسىز مەنىڭ ەسىمنەن بىردە-ءبىر ساعات، بىردە-ءبىر ءسات شىققان ەمەسسىز! - دەپ لىپ ەتىپ، جۇقا عانا قىزارىپ ءوتتى. ءتۇسى وڭىڭقىراعان قارا ماقپال كامزولىنان بەلى قىنالا ءتۇسىپ، ەكى قولىن قوس دىزەرلەپ وتىرعان قالپىندا بىرىكتىرىپ ۇستاپ قالىپتى. ماقسۇتتىڭ العاشقى سوزىنە ەشنارسە ايتپاي، بوگەلىڭكىرەپ وتىر. جاڭاعى ماقسۇتتى قادىرلەپ قاراعان كوزىن ونىڭ ءسوزى تۇسىندا تومەن سالا، ءۇنسىز تۇندىرىپ قالدى. ماقسۇت ءسوزىن تاعى ازىراق جالعاستىرىپ:
- مەن ءسىزدى اناداعى كەلۋىمنەن بۇرىن بىلمەگەن ەكەم! سونىما جازىقتىداي بوپ، ءوز-وزىمە قاپادا ءجۇردىم. سان رەت تۇسىمە دە كىردىڭىز، - دەپ ەدى، قامار وسى كەزدە ءوزىن ماقسۇتتىڭ «جاڭا ءبىلدىم» دەپ وتىرعانىنا وراي بۇرىنعىسىنان وڭاي شيراپ، بىراق بالاداي ءبىر كىناسىز، نازىك ۇنمەن:
- ەندەشە، مەن ءسىزدى بۇرىننان بىلەم! ءبىزدىڭ ۇيگە ءوزىڭىز ءانابىر حات اكەلگەنىڭىزدەن بەرى بىلەتىنمىن،- دەپ قالدى. تۇنا قاراپ، ماقسۇتتىڭ قاس-قاباعىن شولدى. جالاڭباس كۇيىندە اشىق ماڭدايى اپپاق بولىپ، توق بۇرىمدارىن ارقاسىنا قۇلاتا تاستاپ، وتىرىپ قالىپتى.
بار قالپىمەن دەم شالعانداي، تال بويىندا ءمىنسىز تىنىس قورعالايدى. ماقسۇت ىشىندەگى ءبىر ءسوزدى كەيىنگە ىركىپ قالا الماي، وسى ارادا شىعارىپ:
- مەن بيىل جازداي ءسىز ءۇشىن قيال-ارمانمەن كوپ سابىلدىم، قامار! ءتىپتى انىق ءبىر بەينەتپەن سەندەلگەنىمدى بۇگىن ءسىزدىڭ وزىڭىزدەن جاسىرعىم كەلمەيدى، - دەدى.
ەكەۋىنىڭ بار سوزدەرى وسىعان عانا جەتىپ ەدى. سىرتتا جۇرگەن قازيزا قارىمساقتاردىڭ كەلە جاتقانىن بايقاعان ەكەن. ۇيگە كىرىپ قاماردىڭ قاسىنا كەپ وتىرعان.
مامىرتاي قامارعا شىن تاڭىرقاپ قارادى. قامار وعان وزىمسىنگەن اشىقتاۋ جۇزىمەن امانداسقان. ازدان سوڭ قازيزانىڭ قوناقجاي داستارقانىنان قايماقتالعان شابدار-كۇرەڭ باپتى ءشاي ءىشىلدى.
قارىمساق ءبايىت-جىرلاردى كوپ بىلەدى. بۇگىن كەشكە وسى ۇيدەگى جاس قوناقتاردىڭ سودان ارتىق قالار قولقاسى بولماس تا ەدى. ءۇي يەسى بۇگىن ءبىر وزىندە سيرەك بولاتىن، كوتەرىڭكى شىرايمەن وتىرىپ، اعاش وجاۋدىڭ باسىنداي قارا شاناق دومبىراسىن قولىنا الىپ، «قىز جىبەكتى» باستادى. الدىمەن ماقسۇت پەن مامىرتايعا ءبىر ايتپاق ويىن لەكىتە سويلەپ:
- «قىز جىبەكتەي» جىردى ءسوز شەبەرلىگىمەن ەسكە السام، ءوزىمنىڭ وزگە ەمەس، تەك قازاق قانا بولعانىما جەر-كوككە سىيماي ماقتانعىم كەلەدى. قۇداي تىلەۋىڭ بەرگىر، ارعى اتامىزدى قالماقتان ءتۇسىرىپ قالعان ايتباي باباڭا مىڭ الديار! - دەپ ءۇيى-ءىشىن تۇگەل كۇلدىردى. قاماردىڭ قىپ-قىزىل بوپ كەتكەنىن قازيزادان باسقا ەشكىم اڭداماي قالدى... قارىمساق سۇلۋ جىردى سول جاڭاعى قۇمار كوڭىلمەن توگىلدىرىپ، اندەتىپ تە جىبەردى. ءۇي-ءىشى قارىمساقتىڭ شالعى مۇرت استىنان قاسقا ءتىسى اقسيا وتىرىپ، اندەتكەن ۇنىنە ءا دەگەننەن باعىنىپ، قىبىرسىز تىڭداپ قالعان-دى. شەشەن حيسسانىڭ كەي تۇستارىن جەلىككەندەي ويناتىن، ەسىلتە توگىپ، وتە ءبىر شەبەر سىرعىتىپ كەتتى. سونشا شات، قۇشتارلىقپەن جىرلاعانى جابىسا تىڭداعان قوناقتارىن وزىنە ەرىكسىز تابىندىرعانداي.
بۇرىن، ەرتەرەكتە شىلدەحانا كۇزەتكەندە، نەمەسە كارى-قۇرتاڭ، كەمپىر-شال ءبىر ىرىم-جىرىمعا جيىلىپ باس قوسقاندا، قىس سوعىم باسىنا شاقىرىنعان جەردە، سارى تۇنگە قارىمساق ەرەكشە كادەگە جارايتىن. دۇنيەدەن ارمانى تاۋسىلماي، وتقا-سۋعا ءتۇسىپ ءجۇرىپ اقىرى كەپ بارلىعىنان تورىعىپ سالقىن تارتقان قارت-قاريا بولسا، ءولىم كورىپ، دەرت شەككەن، وكسىگى كوپ، قارالى كەيۋانا كەمپىر بولسا، ءىش-وزەگىن ارۋاناداي اڭىراتىپ، سورالارىن اعىزاتىن قارىمساق ەدى. ول بۇگىن سول باياعى ءبىر قۇشتار، سازدى ۇنمەنەن:
«التىن شىنى كەسەدەي،
ەكى كوزدىڭ شاراسى.
بەيىشتەن جانعان شام-شىراق.
كوزىنىڭ گاۋھار قاراسى...» -
نەمەسە:
«نەشە ءتۇرلى ساۋلەتپەن
ىڭىردە شايتان كوشكەندەي»
دەگەن سياقتى جەرلەرگە كەلگەندە شىن شابىتتانىپ، ەكىلەنىپ جىرلاپ، ەستۋشىنىڭ ەركىن العانداي ەتەدى. ماقسۇت قامارعا كوز سالادى... جاڭاعى «التىن شىنى كەسەدەي» كوزدىڭ شاراسى ءدال وسى جەردە ەمەس پە، - دەگەندى ويلايدى ىشىنەن. بار دۇنيە، تىرلىكتى ۇمىتادى. قامار بۇل ۋاقىتتا باعاناعىداي ەمەس، وزگەشە سەرگەك قالىپقا ءوتىپ، قارىمساقتان كوز الماي، جىر سوزدەرىن قالت جىبەرگىسى كەلمەي تىنىپ وتىردى. بىراق سول ءپىشىننىڭ ارعى جاعىندا بۇگىن شەكسىز ءبىر ءتىل جەتكىسىز وزگەرىس قۇپياسىنىڭ بارى كۇمانسىز. سىرتىنان وزگەلەرگە ەشنارسە بىلدىرمەي وتىرمىن دەگەنىمەن، ىشكى جاعى كومگەن التىنى بار ادامداي، ول ەمەس، دۇنيەنىڭ بار جاقسىلىق اسىلى ءبىر وزىندەگى كىسىدەي نۇر ساۋلەسىمەن جارقىراپ تۇردى.
سول نىشان اندا-ساندا ماقسۇتقا ۇرلانعانداي ءبىر كوز تاستاپ قالعانىندا بەپ-بەلگىلى بولادى. ونىمەن كوز ۇشىراتسا جۇرەگى اپ-ايقىن دۇپىلدەپ، بۇلك ەتە بۇلقىنىپ قاعىپ وتەدى. كوزىندەگى سونا ءبىر... نۇردى بۇگىن ماقسۇت ءۇشىن توككەندەي، قۇرمەتتەي تارتادى. كەشكى استان كەيىنگى ۇزاق جىرلانعان ءبايىت سوڭىندا قامار كىسىلەرگە سوڭعى شايدى ءوزى جاساپ قۇيدى. جەڭىل كامزولىمەن وتىرعان قالپىندا، اق كويلەگىنىڭ قاتارىلعان جەلبىرلى جەڭى اۋزىنان جۇپ-جۇمىر اق بىلەگى ۋىلجىپ كورىنەدى. تال بويىندا كىشىلىك سىي، سەزگىر دەم تىنىسى بار. ءۇي ىشىندەگى وسى ادامداردى الەمدەگى اي مەن كۇندەي قادىرلەپ وتىرعانى بىلىنەدى. ءۇي ءىشى ءوز ورتالارىنداعى نازىك قاماردى تەگىس اڭعارادى. ول جاڭاعى جىر اسەرىنىڭ قۇيىنىنان ءالى ارىلا الماي وتىرعانى بايقالعانداي... كەسكىنىنەن زەيىندى ارمانشىلدىق اڭدالادى. ماقسۇتتىڭ قاتارىنداعى ەرقاباق جىگىت - مامىرتاي قاماردى «ءتىلدى بايلاعانداي ەتەتىن كوز قاراس ءساتى بار ەكەن-اۋ» دەپ ويلادى. ول ماقسۇتتىڭ جازداعى جايىن ەندى تولىق ۇعىنعانداي.
ماقسۇتتىڭ قامار جونىندە قازيزادان كەيىنگى تىلەۋلەس، دوس ادامى وسى - مامىرتاي. بيىل جازدا ماقسۇتپەن سىر بولىسكەن - ونىڭ تۋعان ەلى-جۇرتىنداعى جالعىز ادام، تەك وسى عانا بولىپ ەدى. بۇگىن ول قۋانىشتان بويىنا اس باتىرا الماعانداي، ۇپايلى ادام سياقتانىپ، وزدەرىنىڭ وسى حالدەرىنە شۇكىرشىلىك ەتكەندەي قاناعات تاپتى. كەۋدەسىن ءبىر كەز جوعارىلاۋ الىپ، وتتى كوزىن ءۇي ىشىندە قىدىرىستاتا تاستاپ وتىردى دا، ىرگەدەگى جاڭا شابىلعان اعاش استاۋدى بايقاپ:
- وۋ، قارەكە! نەمەنە، ناۋرىز كوجە قامى ما بۇ؟ - دەپ كۇلدى.
باعانا ەكى جىگىت كەلگەندە، قارىمساق ءۇيدىڭ ءىشىن اق-جوڭقا عىپ، مۇنان باسقا تاعى ءبىر استاۋ شاۋىپ جاتقان بولاتىن. ەسىكتەن سالەم بەرىپ جاس قوناقتار كەپ كىرگەندە، ورنىنان ەتەگىن قاعا تۇرەگەپ، قازيزاعا:
- شىعار، شىعار! «كەمەشىنىڭ ءۇيى اق - جوڭقا» بولعىزباي، - دەپ ءىشىن جاڭا ۇڭعىپ جاتقان دوبالتاقتاي جۋان تەرەك ناۋاشانى ەسىكتەن سىرتقا قاراي ىتقىتا لاقتىرىپ تاستاعان. ەگەر قوناق كەلىپ قالماعاندا ءوزى كەشكى سالقىنمەن وراعىن الىپ بيداي ورۋعا شىقپاقشى ەدى. دۇڭگەن كورشىلەر بارلىعى بۇل ۋاقىتتا جاپپاي قول وراق ناۋقانىندا. قازىرگى ءوز اجارىمەن باسقالاردى دا ەلىكتىرگەندەي قۋانىش شابىتىندا وتىرعان مامىرتايعا قارىمساق تا قاعىلەز جاۋاپ ايتىپ، حاراكەت، تىرلىك كۇيبەڭىن لەزدە ۇتىمدى تىلگە سىيعىزىپ:
- ە-ە، ايتا بەرسەڭ، بيىل جازدا التىن استاۋ شاپتىم، - دەپ، ءۇي ىشىندەگى دوس جانداردى كۇلدىرىپ سويلەدى. - انادا ماقسۇت كەلىپ كەتكەننەن بەرگى ءۇش اي ءىشىندى بىتىرگەن بار جۇمىسىم سول. وسى اۋىل مەن انا دۇڭگەن اشىنا-قوشنالارىمنىڭ استاۋ-اياعى مەنىڭ موينىمدا بولادى. كۇيى ءبىردىڭ كۇنى ءبىر، يىقتاعى جاۋىر ۇلعا قالاتىن قاۋىمبىز! - دەدى دە، از وتىرىپ:
- قايران تىرشىلىك، شوشقا سوققان اتتىڭ تەرىندەي بوپ، عۇمىرى ءبىر وتەلىپ اقتالماي، جىلاپ ءوتىپ جاتقان جوق پا! ونبەگەن ەگىن، وتپەگەن وراق - كوگەرتپەس ءبىر ءومىر عوي، بىزدىكى! بايقاپ شولساڭ، بار نارسەنىڭ ساڭلاۋىن قويماي كورەسىڭ، تانيسىڭ، ەل بيلەر باسىڭمەن تەرى يلەپ، تاۋەكەلدىڭ نارىنداي، كوزدى جۇمىپ كەتەرەسىڭ! سونىمەن «قۋدىڭ كوزى قىسىڭقى» بولىپ، كوزدى سىعىرايتىڭقىراپ وتىرىپ، وي ويلاعاننان باسقا قولىڭنان كەلەرىڭ نە؟! بەلدەسۋگە، تايلاسۋعا تاتىر بوپ، ءبىر جۇمسالساشى بۇ قۋ بەينەت پەن تۇل اقىل! - دەپ، ەندى ءبىر دەمدە ەجەلگى قارىمساق بوپ وزگەرىپ سالدى.
مامىرتاي شيرىعىپ وتىرعان قاتۋلى اعانى ءوزىنىڭ ءتۇرتىپ، قوزعاپ العانىن ءبىر-اق اڭدادى. بۇل ادامدى بۇگىنگىدەي كۇنى سىرتى جارقىن وتىر دەگەنمەن، ونىڭ انىق ارعى ىشىندە نە جاتقانىن، مامىرتاي بىلمەۋشى ەدى. ايتقانىنداي-اق، قارىمساق باسىمەن، وسى ۇيدە ءبىر قابات جامىلشى - توسەنشىدەن وزگە اتقا توقىم، ادامعا لىپا بولارلىق نارسە جوق قوي. باستارىنا تىگىپ وتىرعان مىنا بەس قانات ءۇيدى دە كەرىمبەك قالقايتىپ بەرگەن. قارىمساقتىڭ جولداستىققا جارارلىق جىگىت بولىپ كەلە جاتقانىن جاسىنان تانىپ قول ۇشىن بەرە جۇرەتىن. ءبىرازدان سوڭ بۇل ءۇيدىڭ شىرايىن كىرگىزگەن قوناق قىز قايتاتىن دا مەزگىل جەتتى. قازيزا ونى اپارىپ سالماق. قامار قايتارىنا جاقىنداعاندا ماقسۇتقا كوز سالدى... ماقسۇت وزىنە ارنالعان كوزقاراستان توبەسى كوككە جەتكەندەي.
بىراق ىشكى جاعى ونان سايىن تىنىشسىزدانىپ، تىقىرشىعان كۇيدە قالدى.
6
مىنە وسىنداي كۇيلەردەن كەيىنگى كەرىمبەك پەن ماقسۇت ورتاسىندا ابدوللا قىزى جايلى بولعان تارتىس وڭايلىقپەن شەشىلمەگەن. اكە ءسوزى جولدى، ءجوندى ايتادى:
- قوي، بالام، قوي-سانا! ايتقاندى شارشاتپاي ۇق-سانا! ەل سالتىن بۇزىپ، بولماعاندى بولعىزىپ، جالپاق ەلدى كونبەگەنگە كوندىرەتىن سەن ەمەسسىڭ! - دەپ وتىر. جالعىز-اق، بالاسىنىڭ نەندەي سەبەپ ايتاتىنىن بىلە الماي، سوعان كەلگەندە كوپ قادالىپ سۇراپ داعدارا تۇسكەن. ماقسۇت قامار جايىن اكەسىنە ءتىپتى اۋزىنان شىعارىپ ايتا الماس تا ەدى. قالىڭىن بەرىپ قويىپ، بىرەۋدىڭ قىزىن المايمىن دەۋ - كەرىمبەك ءۇشىن ايىپ. ايىپتىڭ ايىبى. قازاققا ار ويلايمىن دەسە، «قۇداي-ارۋاقتان» قورقۋ، پەندەدەن ۇيالۋ دەگەن بار. سونىڭ ۇستىنە قامار اتى كيلىكسە، كەرىمبەك ءۇشىن بۇكىل شەرۋ الدىندا ماسقارانىڭ ۇلكەنى سول. بۋرابايدىڭ قاسىنان مۇرىنشاقتى اۋدارىپ كوشىرگەندە، ونى وسى ءۇشىن كوشىرگەن بولادى. سول اتاقتى ارقايلايدى، ول ءبىر. ەكىنشىدەن، اسىرەسە ابدوللامەن ەكى ارانىڭ اجىراسقانى، ەل ءىشىنىڭ ءسوزسىز ءبۇلىنىپ، الالانعانى بولادى. شەرۋ ىدىرايدى دەگەن ءسوز.
شەرۋ ىشىندەگى الپەنشەكتىڭ باسىندا، ۇشپانتايدىڭ ۇشىندا تۇرعان قىرىق قۇراۋ «شىرعانىڭ» بىتكەن جەرى سول بولماق. ەل ورتاسى ەندى قايتىپ بىتىسپەس، ۇلكەن شىرعالاڭعا جەتىپ، شەرۋ ءىشىن الاپەس ارالاعانداي ەتەدى. ءبىر-بىرىمەن تاراقتالىپ ايقاستىرعان ساۋساقتاي جىكتەسە، بىتە قايناعان قۇدا-تامىر، جەكجاتتار اراسى بىرىنەن-ءبىرى ۇشقىن الىپ، وكپە قۋىپ، اران-اران بولعان، دايداي داۋرەن ورنايدى.
زاماننان بەرگى ويعا-قىرعا باسى سىيماي جۇيتكۋمەن جۇرگەن، ۇيىمى بەرىك رۋلى ەل، ءىشتى-تىستى زاقىم كورىپ، اتىراۋعا ءبولىنىپ توزا باستار ەدى. شەرۋ ءىشىن الاۋىز ەتە الماي كوزىن تىگىپ وتىرعان كۇرە كەرىمبەكتى دە ءوز ورتاسىنان سولق ەتكىزىپ ءبىر كۇندە سۋىرىپ اكەتەدى. اكە مەن بالا ەكەۋى وسىنداي ءمانى زور تالقىعا بويلاپ، ابدولدالار اتتانىپ كەتكەن كۇنى، ماقسۇت:
- ياپىراي! بۇعان نە دەسەك بولار ەكەن؟ - دەپ، باسى قاتىپ كەتكەندەي بولدى. ويلاپ وتىرسا، اكەسى ەڭ باستادا ەل بىرلىگىن اڭساپتى. اينالادان جاقىندىق ىزدەپتى. جاسىندا قۇدا ءتۇسىرىلىپ، قالىڭدىق تاڭىلىپ قويعان سوڭ، ماقسۇتقا ابدوللا قىزىن تەڭسىنبەيمىن دەپ سىلتاۋ ايتۋ ءجون ەمەس. «ءاۋ باستا بەكەر بولعان ەكەن» دەگەندى ماقسۇت ەرجەتكەلى كەرىمبەك كوپ ويلاپ ءجۇرۋشى ەدى. ءبىر ءسات اكەسىن اياعاندا، بۇگىن ماقسۇتتىڭ دا ويىن تالدىرىپ اۋىرتقان سول. رۋلى ەلدە كەرىمبەكتىڭ جاقتاۋشىسى قانشا بولسا، ابدوللانىڭ تامىر-تانىسى دا سونشا كوپ. سونىڭ ءبارى ابدوللا بەرى قاراسا بەرى، ارى قاراسا ارى قارايدى. كۇنباعىستىڭ باسىنداي، اۋار جاعىن اينىماي ءبىلىپ وتىراتىن، شارتىنان جازباس باستار. شەرۋ ءىشىنىڭ قىلپ ەتكەن سىرىن جاسىنان بەرى ءوز قولىنان وتكىزىپ، كورىپ كەلە جاتقاندىقتان، وسىنىڭ ءبارى كوكىرەگىندە سايراپ تۇرعان كەرىمبەك «ازار بولسا ءبىر شىرىگەن جۇمىرتقا بولارسىڭ» دەگەندەي، قارىسقان قالىپپەن:
- بەۋ، قاراعىم بالام. مەنىڭ جاساعان وسى جاسىمدى قايدا كومىپ، قايدا جەرلەپ تاستاماقسىڭ. ومىردەگى تاپقان بارىمنان جۇرداي ەتىپ، كوزىمنىڭ تىرىسىندە توناپ الماق ءتۇرىڭ بار ما ەدى؟! اتا ءتىلىن الماي قايدا لاعىپ، قايدا بەتتەپ باراسىڭ ءوزىڭ؟! - دەدى.
ەندى وزگە سوزگە كەلمەي تومىرىلىپ الىپ، وتىرعان ورنىنان سەرپىلە قوزعالىپ، تۇرەگەپ تە كەتتى. ماقسۇت وسى ەل اراسى بۇزىلادى دەگەن جەرگە كەلگەندە اكە ايتقانىنا ەرىكسىز ساناسىپ، ءسوز تاپپاي قالاتىن-دى. جاساعان جاسىن سالىپ، نازالانا كۇيزەلىپ سويلەگەن اكەنىڭ ارىلۋىن دا ەسىتتى. سول جاسىندا تاپقان بارىنان ەل-جۇرتى الدىندا ءوز اكەسىنىڭ ءبىرجولاتا ايىرىلاتىنى دا راس! وسىعان جەتكەندە ماقسۇت توبەدەن ۇرعانداي توقىراپ، ەش ايلا-شاراسى بولماي قالادى. جانە اكەسىنىڭ ۇنەمى قام كەشۋمەن جۇرەتىن، ويى اۋىر ادام ەكەنىن بىلەدى.
مۇنىڭ قامىن تەڭ جەيتىن مامىرتاي ماقسۇتپەن بىرگە العاشقى ءبىر اي بويىندا تۇيىققا قامالىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا بۇل سىردى ءبىر ادامعا سەزدىرىپ، سونىمەن اقىلداسىپ كورىپ ەدى. كەڭەسكەن ادامى كوپ تۋىسقان ىشىندە تاۋەكەلى بار اعالارى - ارىپپاي. راس، ول سوزگە كەلمەي قايرات بەرىپ، «قىزدى كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس ءبىر جاققا الىپ قاشسىن» دەگەن. سوندا وزگەگە اۋىر-جەڭىلىن تيگىزبەيدى دەمەك. مۇنداي ناعىز ەر شەشىمنىڭ ءوز قاسىنان تابىلعانىنا ماقسۇت سونشالىق ىرزا بولعانىمەن قازىر وعان بارمايدى. قارا باستىڭ الەگىن كۇيىتتەپ ەلدىڭ ەلدىگىنەن اتتاپ ءوتۋ، اۋەلى كەرىمبەككە - اكەگە سىن. ونان سوڭ ءوز باسىنا ومىرىندە ايىقپاس ۇلكەن ءمىن. ەل الدىندا ورتاعا بۇلىك تاستاپ، ءوزىن «قاشقىن» اتاندىراتىن بايلامعا استە بارا الماس.
سونىمەن بۇل ءىس اقىرى، قازىر وسى بىتەۋ جارا، جازىلماس زارداپتاي، توماعا-تۇيىق كۇيىمەن قالدى. الااۋىز ءومىر ماقسۇتقا ەڭ العاش تارتقان ءوز سىباعاسىنىڭ ۋىز ءدامىن ۋ ارالاس تاتقىزدى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
