تاۋەلسىزدىك العالى كەرى كەتكەن ەلىمىزدە ءۇش ماسەلە بار. ول ۇشەۋى ەلدىڭ قاۋقارىن بارىنشا قارىشتاتاتىن ماڭىزدى ماسەلەلەر. الايدا، بيلىك تاراپىنان بۇلار سونشالىقتى وزەكتى ماسەلە رەتىندە مويىندالماي وتىر. وسى  ۇش ماسەلەنى قاراستىرا وتىرىپ، ولاردى ءبىر-بىرىنە قوساقتاي شەشۋدىڭ مۇمكىن جاعىن قاراستىرماقپىز.

اۋىل ماسەلەسى

اۋىلدىڭ بولاشاعى بۇلدىرادى. كەڭەس داۋىرىندە شارۋاشىلىققا نەگىزدەلىپ سالىنعان اۋىلداردى ۇشتىك بيلىك مەڭگەردى: اۋىلدىق   كەڭەس - كولحوز/سوۆحوز - پارتورگ (يدەولوگيالىق وپەراتور). تاۋەلسىز قازاقستان ءبىرتۇتاس شارۋاشىلىقتى ۇستاپ تۇرا المادى، ۇساق شارۋالار مەن فەرمەرلەرگە ءبولىندى، اقىرىندا ونى دا دامىتا المادى. كەڭشاردان قالعان تەحنيكا مەن جەر تالان-تاراج بولدى. اۋىلدى بۇگىندە اۋداندىق اكىم تاعايىندايتىن اۋىلدىق اكىم عانا باسقارادى. ونىڭ قۇزىرى بۇرىنعى اۋىلدىق كەڭەستىڭ قۇزىرى دەڭگەيىندە عانا. قولىندا نە تەحنيكا، نە اۋىلدىق بيۋدجەت جوق. سونىمەن اۋىل ءارى شارۋاسىز، ءارى شارۋاشىلىقسىز قالدى. پارتورگتىڭ ورنىن ءتيىپ-قاشىپ اتقاراتىن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ىقپالسىز قۇزىرى باستى.

تاۋەلسىزدىك العالى كەرى كەتكەن ەلىمىزدە ءۇش ماسەلە بار. ول ۇشەۋى ەلدىڭ قاۋقارىن بارىنشا قارىشتاتاتىن ماڭىزدى ماسەلەلەر. الايدا، بيلىك تاراپىنان بۇلار سونشالىقتى وزەكتى ماسەلە رەتىندە مويىندالماي وتىر. وسى  ۇش ماسەلەنى قاراستىرا وتىرىپ، ولاردى ءبىر-بىرىنە قوساقتاي شەشۋدىڭ مۇمكىن جاعىن قاراستىرماقپىز.

اۋىل ماسەلەسى

اۋىلدىڭ بولاشاعى بۇلدىرادى. كەڭەس داۋىرىندە شارۋاشىلىققا نەگىزدەلىپ سالىنعان اۋىلداردى ۇشتىك بيلىك مەڭگەردى: اۋىلدىق   كەڭەس - كولحوز/سوۆحوز - پارتورگ (يدەولوگيالىق وپەراتور). تاۋەلسىز قازاقستان ءبىرتۇتاس شارۋاشىلىقتى ۇستاپ تۇرا المادى، ۇساق شارۋالار مەن فەرمەرلەرگە ءبولىندى، اقىرىندا ونى دا دامىتا المادى. كەڭشاردان قالعان تەحنيكا مەن جەر تالان-تاراج بولدى. اۋىلدى بۇگىندە اۋداندىق اكىم تاعايىندايتىن اۋىلدىق اكىم عانا باسقارادى. ونىڭ قۇزىرى بۇرىنعى اۋىلدىق كەڭەستىڭ قۇزىرى دەڭگەيىندە عانا. قولىندا نە تەحنيكا، نە اۋىلدىق بيۋدجەت جوق. سونىمەن اۋىل ءارى شارۋاسىز، ءارى شارۋاشىلىقسىز قالدى. پارتورگتىڭ ورنىن ءتيىپ-قاشىپ اتقاراتىن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ىقپالسىز قۇزىرى باستى.

20 جىل بويى اۋىل تۇرعىندارى قالاعا، قالالىق مەكەندەرگە، ءىرى كەنتتەرگە بوسۋدى باستان كەشۋدە. جۇزدەگەن اۋىلدار بولاشاعى جوق دەگەن ناۋقاننىڭ قۇربانى بولىپ، ۇلى دالا قاڭىرادى.  قازاقستاندا اشىق مويىندالماي، بىراق قىرۋار الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى بالالاتقان الەۋمەتتىك بوسقىندىق وسىلاي قالىپتاستى. بۇل ماسەلەنىڭ جاڭعىرىعى ءىرى جانە ورتا قالالار مەن كەنتتەرگە ءوز سالماعىن تۇسىرۋدە جانە بۇل جايت جۋىق ارادا جاڭا الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى تۋىنداتىپ، شەشىلۋى ودان ارعى مەزگىلدەرگە ىسىرىلۋدا. قازاقستاندىق قالالاردا باسپانامەن قامتۋعا قاتىستى «ماڭگى ماسەلە» قالىپتاستى. باسپانامەن قامتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ سوڭعى 7-8 جىلدا كەمىندە ءۇش نۇسقاسى پايدا بولدى، ولاردىڭ ەشبىرى دە ماڭىزدى ماسەلەنى ورنىنان جىلجىتا الماستان مۇراعاتقا قاعاز كۇيىندە جونەلدى. ال الەۋمەتتىك بوسقىندىق ءالى ساياسي مويىندالماستان، شەشىلمەستەن قوعامداعى كۇردەلى احۋالدى ودان ءارى ۋشىقتىرا تۇسۋدە.

اۋماقتاردىڭ مەشەۋلىگى.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا «ارتتا قالعان»، «شالعاي اۋداندار» اتالعان 70-كە تارتا وركەنيەتتەن تىس اۋداندار تاۋەلسىزدىك جىلدارى مەشەۋ اۋماقتاردى تۋىنداتتى. كوممۋنيكاتسيالىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن قامتۋ بىرنەشە ونداعان جىلدارعا كەيىنگە شەگەرىلدى. سۋمەن قامتۋ جارتىمسىز. بولىنگەن قارجىلار ءتيىمسىز، تالان-تاراج بولىپ كەلەدى. ءاربىر 20-30 شاقىرىم سايىن قالىپتاسقان اۋىلداردىڭ سيرەگەنى سونداي، بۇگىندە 100-200 شاقىرىم جەرلەردە اۋىلدار قيراعان، شارۋاشىلىقتار جويىلعان، اۋماق جاپان دالاعا اينالعان. قازاق حالقىنىڭ مالدى جايىپ باعۋ ءداستۇرى مەملەكەت تاراپىنان قولداۋسىز ءارى ءتيىمسىز بولعاندىقتان جەكەلەگەن بايلاردىڭ قوسالقى شارۋاسى رەتىندە عانا ساناۋلى شارۋالار مەن اۋىلدىق تۇرعىنداردىڭ جەكەمەنشىك ماردىمسىز ساندى مالدارى  عانا بار.

اۋماقتاردى دامىتۋ ماسەلەسى مونوقالالار، اۋدان ورتالىقتارى مەن ءىرى اۋىل-كەنتتەرگە عانا قاتىستى بولىپ وتىر. ءارى-بەرىدەن سوڭ يەسىز قالعان اۋماقتاردى يگەرە الماۋ مەملەكەت الدىندا شەتەلدىكتەرگە جالداۋ سەكىلدى تۇرپايى ساياساتتى ءالسىن-ءالى تۋعىزىپ كەلەدى.

جاڭادان سالىنعان تاسجولدار مەن تەمىر جولداردىڭ بويىندا تۇرعىزىلعان ەلدى-مەكەندەر بىرەن-ساران بولماسا جوقتىڭ قاسى. شارۋاشىلىقتار تەك قانا ءىرى يندۋستريالىق جەكەلەگەن قولدارعا شوعىرلانۋ ۇستىندە. اۋماقتى دامىتۋ بويىنشا قۇرىلىمدار مەن مەملەكەتتىك پروگراممالاردىڭ ناتيجەسى ءازىر جوق. قازاقستاندىق دەموگرافيالىق-ەكونوميكالىق الەۋەت 100-گە تارتا قالا مەن كەنتتەردىڭ ماڭىنا شوعىرلانۋمەن شەكتەلۋدە. كوپتەگەن جەرلەر جەكە كاپيتال رەتىندە قولدى بولىپ كەتكەن. وسىنداي الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ مەن ۇيلەسىمسىزدىك سالدارىنان تەك قانا الماتى قالاسىنىڭ ماڭىندا ەل حالقىنىڭ بەستەن ءبىرى شوعىرلانعانىن مويىنداۋ كەرەك، ول - شامامەن 3 ميلليونعا جۋىق حالىق. اۋماقتاردىڭ مەشەۋلىگى - قازاقستاندا سوڭعى 20 جىل بويى الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ بارىنشا كۇردەلى ەكەندىگىن ەسكە سالىپ تۇراتىن ەكونوميكالىق سۋرەت.

شەتەلدىك قازاقتاردى وتانداستىرۋ

شەتەلدىك قازاقتار سانى شامامەن  4 ميلليونعا تاياۋ. سوڭعى  20 جىل ىشىندە كەلگەنى - 1,5 ميلليونداي. ولاردىڭ جارتىسى مەملەكەتتىك كۆوتا اياسىندا جاسالعان جاعدايعا ارقا سۇيەگەندەر، قالعانى ءوز كۇشتەرىمەن ورالعاندار. بۇل ساياسي-تاريحي قادام ناتيجەسىندە دەموگرافيالىق احۋال ءبىرشاما قازاقتاردىڭ پايداسىنا شەشىلگەنىمەن، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق اياعىنا جەم تۇسكەندەي جاعداي قالىپتاستى: ورالعان قازاقتار ەسەبىنەن الەۋمەتتىك بوسقىندار تاعى ەسەلەندى. باستى سەبەپ - بۇل ۇدەرىس باقىلاۋسىز، جۇيەسىز، جوسپارسىز جۇرگىزىلدى. و باستا دۇرىس ويلاستىرىلماعان «كۆوتالىق جۇيە» ءوزىنىڭ شىن مانىندە جۇيە ەمەستىگىن كورسەتىپ، جاپپاي جەمقورلىق پەن مەملەكەتتىك ساياساتتى تۇيىققا تىرەۋدىڭ ناقتى نىشانىنا اينالدى. ماسەلە شەشۋدىڭ ەمەس، ونى قوزداتۋدىڭ تەتىگىنە ۇلاستى. اقىرىندا ەلدە ساياسي-الەۋمەتتىك نارازى توپتىڭ قاراسى ۇلعايدى.

مۇنىڭ ۇستىنە شەتەلدىك قازاقتارعا ارنايى بولعانمەن ۇيلەسىمسىز ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ولارعا دەگەن قازاقستاندىق قوعامنىڭ الاكوزدىگى ارتىپ كەتتى. ال، ورالعانداردىڭ جاڭا ورتاعا بەيىمدەلۋىنە تابيعي جاعداي جاسالۋدىڭ ورنىنا، جالاڭ پوپۋليستىك شارالار، ءبىر مارتەلىك جوبالار مەن ءمانسىز كورنەكى ىستەر قاپتادى.

مۇنىڭ قاتەرلى جاعى ەسكەرىلە كەلە، سوڭعى 2-3 جىل بويى اتالمىش مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق قادام اياق-استىنان تىيىلدى - شەتەلدىك قازاقتاردى كەلتىرۋگە قارجى بولىنبەدى، باسقا شارالار قولعا الىنبادى، سالاعا جاۋاپتى قۇرىلىمدار تاراتىلدى. الايدا، كەلمەگەن، كەلە الماعان قازاقتاردىڭ سىرتتا ءجۇرىپ، قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنا اسەرى از دەۋگە تاعى بولمايدى. قىسقاسى، شەشىلمەگەن بۇل ماسەلە قولعا الىنباعان ماسەلەدەن دە قاۋىپتى بولا تۇسەدى. بۇگىنگى كۇنى ەرەكشە الەۋمەتتىك توپ رەتىندە قالىپتاسقان ورالماندار ماسەلەسى قازاقستان ءۇشىن ىشكى مەملەكەتتىك ماسەلەنىڭ باستىلارىنان سانالادى.

ءۇش ماسەلەنىڭ شەشىمىنەن جەرۇيىق تابۋ جوباسى

بايقاعانىمىزداي، ەلدە جابايى كاپيتاليزم ءپرينتسيپى تولىقتاي ورنادى. الايدا، مەملەكەتتىڭ بۇدان ءارى دامۋى ءۇشىن ءىشىنارا بولسا دا سوتسياليستىك سيپاتتىڭ قاجەتتىگى الدان شىعۋدا. ءبىز اتاعان ءۇش كۇردەلى ماسەلە ەلدەگى وسىنداي وسالدىقتان تۋىنداپ، قوردالانعان جايت ەكەنى ءمالىم.

اتالمىش ءۇش كۇردەلى ماسەلەنى قوساقتاپ، تۇتاستاي شەشۋ مۇمكىن بە؟ مۇمكىن. ول ءۇشىن بۇلاردىڭ ءبىر-بىرىنە قاتىسىن انىقتاپ العان ءجون. ايتالىق، اۋىلداردىڭ  قالپىنا كەلۋى ەلدەگى اۋماقتاردى، وڭىرلەردى دامىتۋعا تىكەلەي قاتىستى مەملەكەتتىك ساياساتقا تاۋەلدى. ال، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ەلگە كەلۋى كۆوتانىڭ نە اقشانىڭ بولىنۋىنە ەمەس، ولارعا دەگەن بولاشاق دەموگرافيالىق ەل الەۋەتى رەتىندە قاراۋمەن بىرگە، اۋماقتىق دامۋدىڭ جاندى رەسۋرسى رەتىندەگى كوزقاراستىڭ بارلىعىنا قاتىستى، ورالعانداردىڭ تەز ارادا جەرسىنۋ مۇمكىندىگىنىڭ مولدىعىنا بايلانىستى.

اتالمىش ءۇش ماسەلەنى شەشۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى - اۋماقتاردى دامىتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك پروگراممانى جۇزەگە اسىرۋ. مۇنى قىسقاشا «جەرۇيىق» جوباسى دەۋگە بولادى. ارينە، بىزدە نە كوپ باعدارلاما كوپ، الايدا ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز - اتالمىش ءۇش ماسەلەنى ارقاۋ ەتكەن مەملەكەتتىك تەتىك. اتالمىش باعدارلاما ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك اگەنتتىك قۇرىلىپ، وڭىرلىك دامۋ مينيسترلىگىنە قاراعانى ءجون.  بۇل اگەنتتىك تەمىرجولدار،تاسجولدار جانە باسقا دا كوممۋنيكاتسيالىق مۇمكىندىگى مەن بولاشاعى بار اۋماقتاردىڭ بويىنان جاڭا اۋىلداردى سالۋمەن، ەسكىسىن جانداندىرۋمەن، دامىتۋمەن، كۇيرەگەندەرىن كوشىرۋمەن، سولاردىڭ بارلىق الەۋمەتتىك-تۇتىنۋ تەتىكتەرىن جاساقتاپ، جەرگىلىكتى بيلىككە تاپسىرۋمەن اينالىسۋى كەرەك. ول ءۇشىن بولاشاعى جوق اۋىلدار مەن بولاشاعى بار اۋماقتاردىڭ كارتاسى جاسالىپ، ۇشجىلدىق، بەسجىلدىق جوسپارلارعا بارلىق شارالار كولەمىن سىيعىزۋ قاراستىرىلادى. قىسقاسى، قازاقستان ءۇشىن 21-عاسىرداعى «جاڭا اۋىل» كۇردەلى جوباسى قولعا الىنادى.

اتالمىش اۋىلدارعا كەلەتىن بولاشاق تۇرعىندار ءۇش توپقا ءبولىنۋى كەرەك:

-         قالالارداعى الەۋمەتتىك بوسقىننىڭ احۋالىنداعى باسپاناسىز، تۇراقتى جۇمىسسىزدار جانۇياسى;

-         بولاشاعى بۇلدىر شالعاي اۋىل تۇرعىندارى;

-         شەتەلدىك قازاقتار.

بۇل توپتى تەڭ ۇشكە ءبولۋ كەزىندە ولاردىڭ مەملەكەتتىك بۇل باستاماعا مويىن بۇرۋ مۇمكىندىكتەرى مەن قولداۋ ىقتيمالدىعى ەسكەرىلۋى جانە الدىن الا الەۋمەتتىك تۇرعىدا زەرتتەلۋى قاجەت. وسىلايشا ءاربىر جانۇيادان ءبىر ادام وتاعاسى نەمەسە وتانا رەتىندە اگەنتتىكپەن كەلىسىمشارتقا وتىرادى. مەملەكەت جاڭا اۋىلعا قونىستانۋشىلارعا باسپانالىق قۇرىلىس ماتەريالىن 20 جىلعا تومەنگى نەسيەمەن،1 گا جەر بولىگىن تەگىن بەرۋى كەرەك. جانە دە  ءۇش جىلعا دەيىن قۇرامىندا 4 جان باسى بار جانۇيانىڭ كەلىسىمشارتقا وتىرعان، جاستارى 25-45 ارالىعىنداعى وتاعاسىن/وتاناسىن جۇمىسپەن قامتۋعا مىندەتتەنەدى.  بۇدان باسقا اتالمىش اۋماقتارعا جەكە كاسىپكەرلىك پەن شارۋا قوجالىعىن قۇرۋعا سالىق كانيكۋلىن، تومەنگى مولشەرلەمەلىك نەسيە بەرۋ، قولدانىمنان شىعارىلعان اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن ءبولۋ جونىندە قۇقىقتىق نەگىزدەمە كەرەك بولادى.

اتالمىش جوبا ارقىلى ەلدىڭ دەموگرافيالىق-اۋماقتىق ماسەلەسىن ۋشىقتىرماي شەشۋ مۇمكىندىگى تۋادى. ءىرى جانە ورتا قالالار ماڭىندا ازىق بەلدەۋىن جاساقتاۋ دا وسى جوبانىڭ اياسىندا وزىنەن ءوزى پايدا بولادى.

بۇل جوبا جەكە ينۆەستورلاردى تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەگەر مەملەكەت بۇعان ەلدەگى ازىق قورى مەن بەلدەۋىن جاساۋ، ەڭبەكپەن قامتۋ كوزى رەتىندە قاراسا - ءتيىستى كوممۋنيكاتسيالىق، تابيعي رەۋرستارمەن - جەرمەن، سۋمەن جانە باسقا دا مۇمكىندىكتەردى موينىنا الۋ ارقىلى ينۆەستورلاردىڭ جىلىجاي، بورداقى ورىندارىن، نەشە ءتۇرلى تسەحتار مەن شاعىن وڭدەۋ-ءوندىرۋ كاسىپورىندارىن اشۋعا ىقىلاستارىن وياتادى. جانە دە ءونىمنىڭ مەملەكەتكە ساتىلۋىن دا الدىن الا كەلىسۋ جۇزەگە اسىرىلىپ، ينۆەستورلاردىڭ كۇمانىن مەيلىنشە سەيىلتەتىن سەرىكتەستىك اۋان ورنار ەدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ اۋىلدارعا سايكەس شاعىن مەكتەپتەر مەن مەدپۋنكتپەن قامتۋ مەملەكەت ءۇشىن الەۋمەتتىك سالاداعى بارىنشا ءتيىمدى قىزمەتكە اينالادى. ءتىپتى، باستاپقى كەزدە مەملەكەتتىك شارۋاشىلىقتار مەن كاسىپورىندار قۇرىلىپ، قالىپتاسقاندارىن جەكەگە نەمەسە ۇجىمعا ساتۋ دا  پايدالى بولار ەدى. ءتىپتى، شەتەلدىك قازاقتار تاراپىنان بۇتىندەي شارۋاشىلىقتى وزدەرى قولعا الاتىنداي قاۋقارلارى دا بارىن جاسىرۋعا بولمايدى - تەك ولارعا ناقتى مۇمكىندىك قاجەت.

قىسقاسى، اتالمىش باعدارلاما مۇسالدات پسيحولوگيادان ارىلىپ، ازاماتتاردى مەملەكەتپەن سەرىكتەس بولاتىنداي جاڭا ساپاعا كوتەرەدى. بۇل اۋماقتاردا شاعىن كاسىپورىندار مەن جۇمىس كوزدەرىنىڭ پايدا بولۋىن قامتىپ، ونىڭ دامۋ قارقىنىنا العىشارت  بولادى. ال، شەتەلدىك قازاقتار وزدەرىنىڭ الدىندا ناقتى نە كۇتىپ تۇرعانىن، قانداي مۇمكىندىك بارىن  جانە قايدا باراتىنىن الدىن الا ءبىلۋ مۇمكىندىگى ءوز الدىنا، وتاعاسى گاستەربايتەر رەتىندە كەلىپ، بەيىمدەلۋدىڭ العاشقى كەزەڭىنەن قينالماي ءوتۋ مۇمكىندىگىن الادى. وسى كەزەڭدە بەلگىلى ءبىر قۇجاتتاندىرۋ ماسەلەسى شەشىلگەن سوڭ، ونىمەن مەملەكەت بولاشاق ازاماتى رەتىندە كەلىسىمشارتقا وتىرۋدى قولعا الادى. بۇل قازىرگى قالىپتاسقان جۇيەسىزدىكتى بۇزادى.  ءسويتىپ، شەتەلدىك قازاقتار ءۇشىن بارىنشا تەز بەيىمدەلۋ ورتاسى اۋىلدىق مەكەندە تابان تىرەيدى. ول ءۇشىن بەيىمدەۋ ورتالىعىن اشىپ، وعان گرانتتار ءبولىپ، باسقا بىرەۋلەردىڭ ارالاسۋىنىڭ قاجەتى بولمايدى.

بۇل جوبا قازاقستاندىق ازاماتتاردى دا، شەتەلدىك قازاقتاردى دا ءبىر سىزىقتىڭ بويىنا ساپقا تۇرعىزادى، ءبىر-بىرىنە الاكوزدىك تۋعىزبايدى. بارعان جەرلەرىندە كىمنىڭ ادامدىق رەسۋرسى مەن مۇمكىندىگى مول، سول ءسىڭىسىپ ءوز تاعدىرىن ءوزى قولىنا الۋىنا جول اشىلادى. ال، قالاعا بارۋ ماسەلەسى ءاربىر ازاماتتىڭ جەكە شارۋاسى بولىپ تابىلادى، وعان ەشبىر كۆوتا نەمەسە باسقا دا الدامشى شارانىڭ كەرەگى بولمايدى.

ارينە، بۇل جوبانى جاريالاعانداعى ويىمىز - مەملەكەتكە سەنگەندىگىمىزدەن ەمەس، مۇنى قوعامدىق ىقپال ارقىلى مەملەكەتتىڭ قابىلداۋىن ءماجبۇر ەتەرلىك، ءبىر جاعىنان بۇقارا مەن مەمەلكەت اراسىنداعى سەرىكتەستىكتىڭ جاڭا دەڭگەيىن اشارلىق شارالارعا جۇمىلايىق دەگەن ۇندەۋدىڭ جاتقاندىعىن جاسىرمايمىز.

Abai.kz