قازاقستان حالقى دا باسقا ەلدەر سياقتى ءوز ىشىندە الەۋمەتتىك، ەتنيكالىق، گەنەولوگيالىق، ءدىني جانە يدەولوگيالىق ت.ب ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى جىكتەلگەن، بولشەكتەنگەن قوعامعا جاتادى. وسىلاردىڭ ىشىندە يدەولوگيالىق ۇستانىمىنا بايلانىستى حالىقتىڭ قانداي اعىمدار مەن توپتارعا بولىنەتىنىنە توقتالىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك. وسى ماقساتپەن سىزىلعان اعاش بىزگە تاقىرىپتى انىعىراق انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ءدىني موتيۆاتسيا (يسلام ءدىنى): بۇل توپقا ءوزىن جانە وزگەنى تانىتۋدا (يدەنتيفيكاتسيا) ءدىندى ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن ادامدار جاتقىزىلدى. بۇل توپتىڭ ءوز ىشىندە تاعى دا كوپتەگەن اعىمدارعا بولىنەتىنى جاسىرىن ەمەس. ولاردى ءۇش ءىرى توپقا جيناستىرىپ قاراستىرۋعا بولادى:

راديكالدار - ماقساتى حاليفات قۇرۋ نەمەسە شاريعات زاڭدارىنا نەگىزدەلگەن مەملەكەت ورناتۋدى كوزدەيتىن جانە ءوز جاماعاتىنداعى ادامداردان باسقالاردى «اداسقاندار» رەتىندە سانايتىن اعىمداردىڭ وسى توپقا كىرگىزىلگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

سامارقاۋلار - بۇل توپقا مەملەكەتپەن كونسترۋكتيۆتى جۇمىس ىستەۋدى قالايتىن جانە «ديالوگقا» ءاردايىم ءازىر جاماعاتتار جاتقىزىلدى. سونداي-اق قازاقستانداعى يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن دياسپورا وكىلدەرى دە وسى توپقا كىرەتىن بولار.

ال بۇل بۇتاقتان ءبولىنىپ شىققان ءۇشىنشى بۇتاعا «يسلامشىل ۇلتشىلدار» دەگەن اتاۋ بەرىپ، ءوزىن يدەنتيفيكاتسيالاۋدا دىننەن كەيىن ۇلتىن قوياتىن ادامدار ەنگىزىلدى.

قازاقستان حالقى دا باسقا ەلدەر سياقتى ءوز ىشىندە الەۋمەتتىك، ەتنيكالىق، گەنەولوگيالىق، ءدىني جانە يدەولوگيالىق ت.ب ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى جىكتەلگەن، بولشەكتەنگەن قوعامعا جاتادى. وسىلاردىڭ ىشىندە يدەولوگيالىق ۇستانىمىنا بايلانىستى حالىقتىڭ قانداي اعىمدار مەن توپتارعا بولىنەتىنىنە توقتالىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك. وسى ماقساتپەن سىزىلعان اعاش بىزگە تاقىرىپتى انىعىراق انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ءدىني موتيۆاتسيا (يسلام ءدىنى): بۇل توپقا ءوزىن جانە وزگەنى تانىتۋدا (يدەنتيفيكاتسيا) ءدىندى ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن ادامدار جاتقىزىلدى. بۇل توپتىڭ ءوز ىشىندە تاعى دا كوپتەگەن اعىمدارعا بولىنەتىنى جاسىرىن ەمەس. ولاردى ءۇش ءىرى توپقا جيناستىرىپ قاراستىرۋعا بولادى:

راديكالدار - ماقساتى حاليفات قۇرۋ نەمەسە شاريعات زاڭدارىنا نەگىزدەلگەن مەملەكەت ورناتۋدى كوزدەيتىن جانە ءوز جاماعاتىنداعى ادامداردان باسقالاردى «اداسقاندار» رەتىندە سانايتىن اعىمداردىڭ وسى توپقا كىرگىزىلگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

سامارقاۋلار - بۇل توپقا مەملەكەتپەن كونسترۋكتيۆتى جۇمىس ىستەۋدى قالايتىن جانە «ديالوگقا» ءاردايىم ءازىر جاماعاتتار جاتقىزىلدى. سونداي-اق قازاقستانداعى يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن دياسپورا وكىلدەرى دە وسى توپقا كىرەتىن بولار.

ال بۇل بۇتاقتان ءبولىنىپ شىققان ءۇشىنشى بۇتاعا «يسلامشىل ۇلتشىلدار» دەگەن اتاۋ بەرىپ، ءوزىن يدەنتيفيكاتسيالاۋدا دىننەن كەيىن ۇلتىن قوياتىن ادامدار ەنگىزىلدى.

باتىسشىلدار - ساياسي، ءدىني، الەۋمەتتىك ۇستانىمىنا قاراي «باتىسقا» بۇيرەگى بۇرىڭقىراپ تۇراتىندار جانە بۇلار ءۇش نەگىزگى اعىمعا ايىرىلادى:

ءدىني سەنىمىنە قاراي باتىس ەلدەرىنەن كەلگەن ءتۇرلى ءدىني جانە فيلوسوفيالىق اعىمداردىڭ جەتەگىنە ەرگەندەر.

ەكىنشى توپتا «ادامزاتتىڭ بالاسى» بولۋدى قالايتىن مارگينالدار مەن كوسموپوليتتەر.

ءۇشىنشى بۇتا بولسا «ساياسي» ۇستانىمىنا قاراي باتىستى قولدايتىن جانە ەڭ ءبىرىنشى بىزگە «دەموكراتيا» قاجەت دەيتىن ادامداردان تۇرادى.

ۇلتشىلدار توبىنا كىرىسپەس بۇرىن مىنا ءبىر ماسەلەگە توقتالىپ وتكەن ءجون بولار. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا قالىپتاسقان تۇسىنىك بويىنشا ۇلتشىلدار مەن تۇرانشىل، تۇرىكشىلدەر بىرگە سانالادى. بۇل بالكىم تۇركيادان كەلگەن «تۇسىنىك» بولار، ويتكەنى وندا تۇرانشىلدار ۇلتشىلداردىڭ ىشىندە قاراستىرىلادى. تۇرىكتەر ءۇشىن بۇل قالىپتى بولۋى مۇمكىن، ويتكەنى «تۇرىكشىل» بولۋ مەن «ۇلتشىل» بولۋ ءبىر ماعىناعا كەلىڭكىرەيدى. الايدا قازاقستاننىڭ جايدايىندا بۇل ەكەۋىنىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك. ياعني، الاش قالىپتاستىرعان ۇلتشىلدىق مەن تۇرانشىلدىقتىڭ اراجىگىن اجىراتقان دۇرىس بولار. ويتكەنى ەكىنشىلەرى ۇلتتان جوعارى ۇيىم قۇرۋدى قالايدى، تۇران ۇلتىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى (بوزقۇرت پارتياسىنىڭ جۇمىسىنا قازاقستاندا تيىم سالىنۋىنىڭ دا سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى وسىندا جاتىر). الاش ۇلتشىلدىعى بولسا مەملەكەتتىك، قازاقتىق ۇلتتى ءبىرىنشى ورىنعا قويادى. سوندىقتان قازىرگى ۇلتشىلدار نە الاشتىڭ ءىزىن قۋى كەرەك يا م. شوقاي مەن ت. رىسقۇلوۆ قولداعان تۇرانشىلدىقتى تاڭداۋى ءتيىس...

دەگەنمەن بۇل ماقالادا قالىپتاسقان تۇسىنىك بويىنشا ۇلتشىلدار مەن تۇرانشىل، تۇرىكشىلدەر بىرگە قاراستىرىلدى. ۇلتشىلدار وسىلاي ەكىگە ايىرىلعاننان كەيىن ەكى توپ تا ءوز ىشىندە نەگىزگى قوس بۇتاعا ياعني، يسلامدى قولدايتىندار مەن تاڭىرشىلدىكتى جاقتايتىندار بولىپ ەكىگە ايىرىلادى. بۇل جەردە ايتىلىپ كەتۋى ءتيىس «ۇلتشىل يسلامشىلداردىڭ يسلامشىل ۇلتشىلداردان نە ايىرماشىلىعى بار؟» دەگەن ماسەلەگە توقتالىپ وتسەك. بۇل ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى اسا ۇلكەن ەمەس، سوندىقتان دا بۇتاقتار ءبىر-بىرىمەن سۇيكەنىسىپ سالىنعان... باستى ايىرماشىلىق يدەنتيفيكاتسيادا، ۇلت پەن ءدىندى ءبىرىنشى كەزەككە شىعارۋىندا جاتىر. بىرىنشىلەرى ءدىن مەن ۇلت ەگىز دەسە، ەكىنشىلەرى ءدىندى ۇلتتى قالىپتاستىرۋدىڭ، تانىتۋدىڭ ءبىر «جولى» دەپ قانا بىلەدى.

رەسەي، ەۋرازياشىلدار - رەسەيدى «ەڭ قاۋىپسىز» وداقتاسىمىز سانايتىن نەمەسە ەۋرازيا كەڭىستىگىندە تۇرىك-سلاۆيان وداعىن قۇرۋدى كوزدەيتىن ادامدار جانە پراۆوسلاۆ ءدىنىن ۇستاناتىندار. بۇل  توپ تا بىرنەشە بۇتاعا ايىرىلادى. ەگەر ولاردى توپتاستىرساق نەگىزگى ەكى اعىم قالادى:

سلاۆيانشىلدار. اتى ايتىپ تۇرعانداي-اق رەسەيدىڭ گەگەمونىنداعى ءبىر وداقتىڭ بولۋىن كوكسەيدى. ءدىن، مادەنيەت، ونەر مەن تىلدە سلاۆياندىقتىڭ ۇستەم بولعانىن قالايدى.

تۇرىكشىل ەۋرازياشىلدار - سولتۇستىك كورشىمەن ىقپالداسا وتىرىپ تۇبىندە تۇركىلىكتى ورناتۋدى كوزدەيتىندەر. ەگەر سلاۆيان-تۇرىك مەملەكەتتەر وداعى قۇرىلسا دەموگرافيا سياقتى ماڭىزدى تەتىكتەر بايىرعى «التىن وردانى» قايتا تىرىلتەدى دەپ سانايتىندار...

سونداي-اق ەشقانداي «تۇرىكتىك» پيعىلى جوق، تەك قانا رەسەيمەن ىنتىماقتاستىق قازاقستان ءۇشىن ءتيىمدى، شىعىستاعى كورشىدەن قۇتقارا الاتىن بىردەن-ءبىر ەل دەپ سانايتىنداردىڭ دا وسى جەردە ءبىر بۇتا بولىپ تۇرعانىن ايتا كەتكەن ءجون.

ورتاشىلدار توبىنا جوعارىداعى يدەولوگيالاردىڭ ەشقايسىسىنا ەرە قويماعان نەمەسە بىرنەشە يدەولوگيانى قاتار قولدايتىن، بولماسا بارلىعىنا دا سىن كوزبەن قارايتىن ادامدار جاتادى. بۇلاردىڭ ىشىندە جوعارىداعى اعىمداردىڭ بىرىنە جاقىن توپ كوبەيگەندە بۇتاق تا سولاي قاراي يىلەدى...

قىتايشىلدار اعاشتىڭ تۇبىنەن ازىرگە ەندى عانا «كوكتەپ» كەلە جاتقان بۇل بۇتاقتىڭ بولاشاقتا قانشالىقتى ۇلكەيەتىنىن بولجاۋ قيىن... ازىرگە بۇل توپتىڭ وكىلدەرىنە شىعىستاعى كورشىنىڭ ءتۇرلى ءدىني-فيلوسوفيالىق اعىمدارىن (فەن شۋي، فالۋنگۋن تب) «ۇناتاتىن» ادامدار جاتادى. ول جاقتا ءبىلىم العانداردىڭ كەيىن قانداي يدەنتيفيكاتسيانى قالايتىنى دا بەلگىسىز. ەگەر مىقتى ءبىر ليدەر نە يدەولوگ شىقسا بۇل بۇتانىڭ دا ۇلكەيۋى ىقتيمال...

مىنە، قازاقستانداعى يدەولوگيالىق اعىمدار وسىلاي جىكتەلىپ ايىرىلدى. ارينە، اعاشتىڭ بارلىق اعىمدار مەن توپتاردى قامتي الماعانى تۇسىنىكتى. جوعارىداعى اعىمداردىڭ ءوز ىشىندە تاعى دا ءبىر اعاش سىزارلىق توپتارعا بولىنەتىنى بەلگىلى، ولار ىشتەي تاعى دا ايىرىلادى، ودان قالسا «ءار كاللادا ءبىر قيال» دەگەندەي ءار ادامنىڭ ءوز ويى، يدەولوگياسى بار. ونىڭ ءبارىن ءبىر اعاشقا سيعىزۋ مۇمكىن ەمەس...

Abai.kz