ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ بيىل 3 قىركۇيەكتە رەسەيدىڭ ۆلاديۆوستوك قالاسىندا وتكەن شىعىس ەكونوميكا فورۋمىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا «قازاقستانعا اتوم ەلەكتر ستانساسى قاجەت» دەپ اتاپ كورسەتتى. بۇل ءسوزدى پرەزيدەنت وسىمەن ەكىنشى مارتە قايتالاپ ايتتى.

«اتوم» دەسە، ءبىزدىڭ حالىق ات تونىن الا قاشادى. مىنە، سودان بەرى «اتومنان اۋلاق!» دەپ بايبالام سالعان جۇرت الەۋمەتتىك جەلىنى ورتەپ جىبەرۋگە شاق قالىپ تۇر. ارينە، ولاردىڭ «ساۋ باسىمىزعا ساقينا تىلەمەيىك!» دەگەن جاقسى كوڭىلىن تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار. بىراق ءبىزدىڭ «كوپ ايتسا كوندى، جۇرت ايتسا بولدى» دەمەي، حايپپەن ەمەس، بايىپپەن باعامداپ، الدىمەن بىزگە اەس نە ءۇشىن قاجەت بولعانىن عى­لىمي تۇردە زەرتتەپ كورگەنىمىز دۇرىس. سوندا عانا پرەزيدەنتتىڭ «قازاقستانعا اتوم ەلەكتر ستانساسى قاجەت» دەگەن مالىمدەمەسىنىڭ ءمانىن تولىق تۇسىنەر ەدىك.

«اتوم» دەسە بولدى، ءبىزدىڭ حالىق­تىڭ ەسىنە الدىمەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس­تا اتوم قارۋىنان قىرىلعان جاپون، ودان قالا بەرسە كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى تالاي جاننىڭ جانىن جالماعان چەرنوبىلداعى جارىلىس، سەمەي پوليگونى تۇسەدى. ءبىز كوبىنە ونىڭ قاۋىپتى جاعىن عانا بىلەمىز. ال ەكىنشى جاعى – ەنەرگيا كوزى تۇر­عى­سى­نان قاراعاندا، ونىڭ الدەقايدا قا­ۋىپسىز ەكەنىن، ءۇش ۇيىقتاساڭىز دا ءتۇ­سىڭىزگە كىرمەيتىن ءونىمدى ەنەرگيا قاي­نارى ەكەنىن بىلە بەرمەيتىن كورى­نە­مىز.

الەمدە قازىرگە دەيىن 500-گە تارتا اتوم ەلەكتر ستانساسى بار. ونىڭ كوبى اقش پەن ەۋروپادا ورنالاسقان. ودان كەيىن جاپونيا، قىتاي، رەسەيدە دە بار. سونىمەن بىرگە باسقا دامۋشى ەلدەردى قوسقاندا، جالپى 50 مەملەكەتتە يادرولىق رەاكتور بار. ەلىمىزبەن وداقتاس بەلارۋس، ارمەنيادا يادرولىق رەاكتوردىڭ يەلەرى. تومەندەگى كەستە الەمدە يادرولىق رەاكتورى بار ەلدەر:

اتوم ەلەكتر ستانساسىنا قاجەتتى شيكىزات – ۋران 235 (U235). ونىڭ ءمول­شە­رى تابيعي ۋراننىڭ قۇرامىندا وتە از، 1%-دان تومەن. قالعانى – U238. سوندىقتان U235 قۇرامىن كو­بەي­تۋ ءۇشىن بايىتۋ تەحنولوگياسى قول­دا­نىلادى. ونى ادەتتە شامامەن 4%-عا دەيىن كوبەيتۋ قاجەت. قازىرگى ۋا­قىت­تا زەرتتەلەتىن جانە ازىرلەنەتىن جىل­دام رەاكتورلىق تەحنولوگيا U238-ءدى تىكەلەي قولدانادى. بۇل ۋراننىڭ (U-نىڭ) پايدالانۋ كوەففيتسيەنتىن ەدا­ۋىر ارتتىرادى. اتوم بومباسىندا قول­دانىلاتىن وتىن كونتسەنتراتسياسى 90%-دان جوعارى U235 نەمەسە PU239 (PU239 تابيعاتتا جوق جانە ونى يادرو­لىق رەاكتوردا نەيتروندى بوم­با­لاۋ ارقىلى وندىرەدى). 1 كيلو ۋران ءبو­لى­نۋ ارقىلى 1 مىڭ تونناعا جۋىق جو­عارى ساپالى كومىر ەنەرگياسىن شى­عارا الادى. ال سينتەزدەلسە ءتىپتى جوي­­قىن ەنەرگيا پايدا بولادى. ەلى­مىز­­دە ۋراننىڭ ساقتالۋ مولشەرى الەم بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا تۇر. بۇل ءبىزدىڭ اتوم ەنەرگياسىنا قاجەتتى شي­كى­زاتتىڭ قاينارىنا كەپىلدىك بەرەدى. اتاپ ايتقاندا، ەلىمىزدىڭ اەس سالۋدا باس­قا ەلدەرگە قاراعاندا الەۋەتى الدە­قاي­دا جوعارى.

Cاراپشىلاردىڭ بولجاۋىنشا، قا­زىر ەلىمىزدە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ سۇ­را­نىسى كۇننەن-كۇنگە ارتۋدا. سۇرانىس 2030 جىلعا قاراي 136 ملرد كۆت/ساع، ال 2050 جىلى 172 ملرد كۆت/ساع-قا دەيىن وسەدى ەكەن. سوندىقتان سۇرانىستى قا­نا­عاتتاندىرۋ مەن توزعان ەلەكتر ستان­سا­لارىنىڭ جۇمىسىن توقتاتىپ، قايتا جاڭعىرتۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. بولجام بويىنشا، 2030 جىلعا قاراي 11-12 گۆت توق تاراتا الاتىن جاڭا قون­دىر­عىلار قاجەت بولسا، ال 2050 جىلعا قاراي 32-36 گۆت توق تاراتاتىن جاڭا قون­­­­دىرعىلار كەرەك ەكەن.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى سالاسىنا زور وزگەرىستەر جاسادى. الايدا  تۇبە­گەي­لى وزگەرىستەر جاساي العان جوق. ونىڭ قۇ­رىلعىلارى ءالى 1960-1980 جىلدارى پاي­دالانۋعا بەرىلگەن ەنەرگەتيكالىق قۇرىلعىلاردىڭ نەگىزىندە تۇر.

2019 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى جاع­داي بويىنشا قازاقستاننىڭ جى­لۋ ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ قۋاتى – 18 935,7 مۆت. ونىڭ 53%-ى (10 052 مۆت) قۇرىلعىسى 30 جىلدان استام ۋاقىت جۇمىس ىستەپ كەلەدى. گيدروەنەرگەتيكالىق قۋاتى 2 636,7 مۆت بولىپ، ونىڭ دا 69% (1840 مۆت) قۇرىلعىسى 30 جىلدان استام ۋاقىت جۇمىس ىستەگەن. جالپى، 145 دانا تۋربينالىق قوندىرعىنىڭ 26%-نىڭ (38 دانا، 2860 مۆت) پايدالانۋ مەرزىمى مۇلدەم ءوتىپ كەتكەن. ال ونىڭ 35 داناسىنىڭ (4280 مۆت) پايدالانۋ مەرزىمى الداعى بەس جىلدا اياقتالادى.

دەمەك، ەلىمىزدىڭ ەلەكتر ەنەرگەتيكا سالاسى الداعى جاقىن جىلدارى ۇلكەن سىن-قاتەرلەرگە ءدوپ كەلىپ تۇر. مۇنى باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دا­مىتۋ اگەنت­تىگىنىڭ توراعاسى سەرىك جۇ­مان­عا­رين بيىل 12 اقپاندا بۇقا­رالىق اق­پارات قۇرالدارى بريفينگىندە «قا­زىر­شە ەلەكتر قۋاتى جەتكىلىكتى بول­عا­­نىمەن، الداعى 2-3 جىلدا قازاقستان ەلەكتر قۋاتىنان تاپشىلىق كورەدى» دەپ راستادى.

تاعى ءبىر ماسەلە، ەلەكتر ەنەرگەتيكا ءون­دىرىسىنىڭ وڭىرلەرگە ءبولىنۋ احۋالى مەن ءتيىمدى ەلەكتر ەنەرگەتيكا كوزدەرىنىڭ سالىستىرماسى قازىرگى ەكونوميكالىق دامۋمەن كەرى مانگە يە. ياعني ەلەكتر ەنەرگيانى كوپ تۇتىناتىن دامىعان وڭىرلەردە ەلەكتر ستانساسى از، دامۋ پروتسەسى باياۋ ءجۇرىپ جاتقان سولتۇستىك وڭىردە ەلەكتر ستانساسى كوپ.

«قازاقپارات» اقپاراتىنا سايكەس، قازاقستانداعى ەلەكتر ەنەرگەتيكا ءوندى­رى­سى نەگىزىنەن سولتۇستىك، باتىس جانە وڭ­ت­ۇستىك وڭىرلەرگە بولىنگەن. ەلدەگى ەلەكتر ەنەرگەتيكا ءوندىرىسىنىڭ 79,2%-ى سولتۇستىك ايماققا، 10,8%-ى باتىس اي­ماققا، 10%-ى وڭتۇستىك ايماققا تيە­سى­لى. جىلۋ ەلەكتر ەنەرگياسى قازاق­ستان­دىق ەنەرگەتيكالىق جۇيەدە باسىم ورىندى ۇستاپ، ونىڭ ىشىندە كومىر ەنەر­گياسىمەن ەلەكتر ءوندىرۋ 75%، تابي­عي گازبەن ءوندىرۋ 10,1%، مازۋتپەن ءوندىرۋ 4,9%، ال گيدروەنەرگەتيكانىڭ ۇستايتىن بولىگى 9%-دى قۇرايدى.

جاسىل ەنەرگيا كوزدەرى – جەل، كۇن ەنەرگياسىنىڭ ەنەرگەتيكا كوزدەرىندەگى ۇستايتىن سالىستىرماسى ەلىمىزدە وتە از.

قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك ءوڭى­رىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋى ءسولتۇس­تىك وڭىرگە قاراعاندا جىلدام. وسىعان بايلانىستى، ەلەكتر ەنەرگياسىنا سۇرانىس تا كۇننەن-كۇنگە ءوسىپ كەلەدى. ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ءبىر بولىگىن رەسەيگە ەكسپورت جاساسا، وڭتۇستىك وڭىرىندە ك­ە­رىسىنشە يمپورتقا سۇيەنىپ وتىر. ەلەك­تر ەنەرگياسىنىڭ مۇنداي تەڭگە­رىم­سىز تارالۋى ەلىمىزدىڭ ەلەكتر ەنەر­گيا­­سىنىڭ وزىندىك قۇنىن قىمباتقا ءتۇسى­رۋدە. ەنەرگيانىڭ قىمباتقا ءتۇسۋى – تا­ۋار ءوندىرىسىنىڭ قىمباتتاۋى. بۇل وتان­دىق ءونىمدى باسەكەلەستىك قۋاتتان ايىرادى.

سونىمەن بىرگە ءتيىمدى ەلەكتر ەنەر­گەتيكا كوزى بولىپ تابىلاتىن گيدرو­ەلەكتر ستانسالارىنىڭ ەلىمىز­دە­گى تاپشىلىعى ەنەرگەتيكالىق سترا­تەگيالىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنە بولا­شاقتا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن. الميساقتان بەرى ءبىر ەلدىڭ ەكىنشى ەلگە تاۋەلدى بولماۋى مەن ەكونوميكالىق كىرىپتارلىققا تاپ بولماۋىنىڭ كىلتى ونىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىندە. ەلىمىز مۇنايعا، كومىرگە، تەمىرگە جانە باسقا قازبا بايلىقتارعا ءزارۋ بول­ماعانىمەن ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرەتىن سۋ ەنەرگياسىنا ءزارۋ. بۇل ءبىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك جاعىنداعى ءالسىز تۇسىمىز. ەلىمىزدە اعىپ جاتقان وزەندەردىڭ باستاۋىنىڭ كوبى كورشى ەلدەردەن كەلەدى. ءبىز بۇل وزەندەردى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرۋ ەمەس، وسى سۋلارمەن اۋىز سۋ ماسەلەسى مەن ەگىس القاپتارىن سۋ­ل­ان­دىرىپ الساق، سونىڭ ءوزى شور-شور التىن بولايىن دەپ تۇر. ال ەكو­لو­گيا­لىق تازا ەنەرگيا بولىپ تا­بى­لاتىن جەل ەنەرگياسى مەن كۇن ەنەر­گياسىن پايدالانىپ ەلەكتر ەنەر­گە­تيكا سۇرانىسى مەن قاۋىپسىزدىگىن تۇبەگەيلى شەشۋدىڭ اۋىلى ءالى دە الىس. ونىڭ سەبەبى: ءبىرىنشى، جەل مەن كۇن تازا جاسىل ەنەرگيا بولعانىمەن ونىڭ وزىندىك قۇنى سۋ جانە كومىر، گازبەن وندىرىلەتىن ەلەكتردەن الدەقايدا جوعارى. ەكىنشى، تازا جاسىل ەنەرگيانىڭ ەلىمىزدە زور مولشەردە وندىرىلۋىنە جانە اۋماقتىق قامتۋ كولەمىن شەكسىز ارتتىرۋدىڭ مۇمكىندىگى جوق نەمەسە از. ءۇشىنشى، جەل ەنەرگياسى مەن كۇن ەنەرگياسى جىلۋ ەنەرگياسى مەن اتوم ەنەرگياسىنا قاراعاندا تۇراقسىز. ونىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىن از بەرۋى مەن كوپ بەرۋى ءبىر قۇدايدىڭ قولىندا. سوندىقتان جەل مەن كۇننەن الىناتىن ەلەكتر ەنەرگياسى قازىرشە جىلۋدان، سۋدان، اتومنان الاتىن ەنەرگيانىڭ ورنىن مۇلدەم باسا المايدى. ول تەك بىرتىندەپ داميتىن ەنەرگيا كوزى. ال جىلۋ ەنەر­گيا­سىن پايدالانۋ ارقىلى ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ، ونىڭ ەكولوگيانى بۇلدىرەتىن، ەنەرگيا كوزىن بارىنشا سارپ ەتەتىن ەرەكشەلىگىنە قاراي، ەندىگى جەردە ول وتكەن شاقتىڭ ەنشىسىندە قالادى. سول ءۇشىن ادامزات تاريحىنداعى جويقىن ەنەرگيا كوزى – اتوم ەنەرگياسى عانا ەلىمىز ءۇشىن ەكونوميكالىق دامۋ­دىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىراتىن، سو­نى­مەن بىرگە ەنەرگەتيكا قاۋىپسىزدىگىن تۇبەگەيلى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بىردەن-ءبىر ەلەكتر ەنەرگيا كوزى بولىپ تابىلادى. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ەلەكتر ەنەرگياسى قاۋىپسىزدىگىن شەشۋ بيلىكتىڭ الدىندا كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ەگەر بۇل ماسەلە وڭ شەشىم تاپپاسا، وندا بيلىككە كىم كەلسە دە قا­زاق­ستاننىڭ الداعى ون جىلدىق دا­مۋى تۋرالى اۋىز اشۋ قيىن. سون­دىق­تان بىزگە اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.

اتوم ەلەكتر ستانساسى كەيبىرەۋلەر ويلاعانداي اتوم قارۋى ەمەس! ەكەۋىنىڭ الىنۋ ءادىسى ۇقساعانىمەن، فۋنكتسياسى مۇلدەم باسقاشا. اتوم ەنەرگياسىن الەمدە دامىعان ەلدەر عانا پايدالانىپ جاتقان جوق. ونى ءبىز سياقتى دامۋشى ەلدەر ءوز يگىلىگىنە جاراتىپ وتىر. سول ءۇشىن، «شەگىرتكەدەن قورىققان ەگىن ەكپەستىڭ» كەرىن كەلتىرمەي، اتوم دەسە ات تونىمىزدى الا قاشپاي، ەلدىڭ ەرتەڭىن ويلاپ مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇسىنىسىن قولداعانىمىز دۇرىس! بىزگە اتوم ەلەكتر ستانساسى قاجەت!

ەربوسىن نۇرمۇحانۇلى

Abai.kz