قازاقستاننىڭ 2025 جىلى لاتىن ارىپىنە  كوشەتىندىگى بەلگىلى بولعان سوڭ، قازاق قوعامىندا  ءتۇرلى داۋ-دامايلاردىڭ ورشىگەنى بەلگىلى. قازاقتاردىڭ  لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە بەل بۋىنا بايلانىستى باۋىرلاس  تۇرىك تەكتەس  حالىقتاردىڭ  زيالىلارى دا ءتۇرلى پىكىرلەرىن بىلدىرە باستادى. سولاردىڭ ءبىرى ازىربايجاندىق  عالىم ازەر حاسرەت. ءازىربايجان  ساراپشىسى  ءوزىنىڭ  azerhasret.com  اتتى  جەكە سايتىندا  «ءبىز قاتەلەستىك، سىزدەر قاتەلەسپەڭىزدەر»  دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا  باستى. ءبىز  عالىمنىڭ  اتالعان ماقالاسىن  انا تىلىمىزگە اۋدارىپ بەرۋدى  ءجون كوردىك.

قازاقستان نەگە  جالپى  تۇرىك لاتىنشاسىنا وتپەسكە؟

قازاقستاننىڭ 2025 جىلى لاتىن ارىپىنە  كوشەتىندىگى بەلگىلى بولعان سوڭ، قازاق قوعامىندا  ءتۇرلى داۋ-دامايلاردىڭ ورشىگەنى بەلگىلى. قازاقتاردىڭ  لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە بەل بۋىنا بايلانىستى باۋىرلاس  تۇرىك تەكتەس  حالىقتاردىڭ  زيالىلارى دا ءتۇرلى پىكىرلەرىن بىلدىرە باستادى. سولاردىڭ ءبىرى ازىربايجاندىق  عالىم ازەر حاسرەت. ءازىربايجان  ساراپشىسى  ءوزىنىڭ  azerhasret.com  اتتى  جەكە سايتىندا  «ءبىز قاتەلەستىك، سىزدەر قاتەلەسپەڭىزدەر»  دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا  باستى. ءبىز  عالىمنىڭ  اتالعان ماقالاسىن  انا تىلىمىزگە اۋدارىپ بەرۋدى  ءجون كوردىك.

قازاقستان نەگە  جالپى  تۇرىك لاتىنشاسىنا وتپەسكە؟

اقىرى قازاقستان دا  لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە بەل بۋدى.  مۇنداي جاڭالىقتى بىزدەر، قازاق ەمەستەر، بىراق تۋىسقان  ءازىربايجان سىندى حالىقتار ۇزاق كۇتكەن ەدىك جانە  قازاقتاردىڭ وسىنداي شەشىم قابىلداعانىن ەستىگەندە قاتتى قۋاندىق. ارينە، بىرەۋلەر ءۇشىن  بۇل وعاش كورىنۋى مۇمكىن، ءتىپتى «قازاقتاردىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ-كوشپەۋىنىڭ سەندەرگە قانداي قاتىسى بار؟»  دەگەن ساۋال دا قويۋعا دا قاقىسى بار، ءارى بۇل قالىپتى جاعداي. ال، بىزگە قازاقتاردىڭ لاتىن الىپبيىنە  كوشۋىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بار!
قازاقتار دا ءازىربايجاندار سياقتى  تۇرىك حالقى. تەك ول عانا ەمەس! ولار دا  وزبەك، قىرعىز،  تۇركىمەن،  قاراقالپاق،  ۇيعىر،  تاتار،  باشقۇرت، گاگاۋىز، چۋۆاش، قۇمىق، نوعاي، قاراشاي، بالقار، شور، حاكاس، ساحا جانە وزگە حالىقتار سياقتى  وتكەنى ورتاق، تاريحى ورتاق، ەڭ باستىسى ءتۇپ-توركىنى ورتاق جۇرت.  ياعني، بىزدەر ءبىر اتا-انانىڭ  ۇرپاقتارىمىز. ءبىزدىڭ بابالارىمىز ءبىر-تامىرىمىز ءبىر. الايدا رەسەي، يران جانە قىتاي سىندى باسقىنشىلار  جاساندى تۇردە ەنگىزگەن بىرقاتار  وزگەرىستەرى بولسا دا، مۇنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ ءتىلىمىز دە ورتاق دەگەن ءسوز. ارينە، قازىر ءبىز ءبارىمىز بىرىگىپ بۇگىندە قۋاتتى كۇشكە يە وسىناۋ ءۇش يمپەرياعا قارسى جورىققا شىعايىق دەگىم كەلمەيدى. ءار نارسەنىڭ ءوز ورىنى مەن ۋاقىتى بولادى...
ءبىز كەڭەس يمپەرياسىنان  ءبولىنىپ شىقتىق. بۇل زۇلىمدىق  يمپەرياسى ەدى، ءبىر ۇلتتىڭ وزگەلەردى بيلەپ-توستەيتىن يمپەرياسى ەدى. ءبىزدى  ۇزاق ۋاقىت بويى  وزىمىزگە بوتەن، ءتىپتى بىزگە قاس «بورىكتىڭ» استىندا ۇستادى. ءبىزدى ءبولدى، ءوزارا قارىم-قاتىناستا بولىپ، ءتۇبىمىز ءبىر تۇرىك جۇرتى  ەكەندىگىمىزدى سەزىندىرمەدى. ءبىزدى ءبىر-بىرىمىزگە جات، ءتىلى، مادەنيەتى بولەك،  تاريحىندا دا ورتاق تۇستارى جوق حالىقتار رەتىندە ۇيرەتتى، سونداي ۇگىت-ناسيحات جاسادى بىزگە. بۇل  ءبولىپ الىپ، بيلەپ-توستەۋدىڭ  ساياساتى بولاتىن.
الايدا، ءبىزدىڭ حالىقتاردىڭ ازاتتىق العانىنا دا 20 جىلدان اسىپ بارادى. ءبىز وزگە حالىقتاردىڭ  ۇستانىمدارى مەن كوزقاراستارىنا جالتاقتاماستان،  جالپىۇلتتىق  سيپاتتاعى شەشىمدەردى  قابىلداي الامىز، سونداي شەشىمدەردىڭ ءبىرى ۇلتتىق  قۇندىلىقتارىمىزعا تىكەلەي قاتىسى بار- ءالىپبي تاڭداۋ ماسەلەسى.
قازاقستان تاۋەلسىز جانە  ەكونوميكالىق تۇرعىدا كەمەلىنە جەتكەن  مەملەكەت رەتىندە  كيريلليتسادان باس تارتىپ، لاتىن الىپبيىنە وتۋگە تولىق قۇقىلى. بۇل قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ بىردەن-ءبىر  قۇقىعى. ەشبىر حالىقتىڭ  بۇل ىسكە ارالاسۋعا جانە قازاقستاننىڭ بۇل يدەيادان  باس تارتۋىن  تالاپ ەتۋگا قاقىسى جوق. الايدا، مەنىڭ ويىمشا تۋىسقان تۇرىك  حالىقتارى بۇل ماسەلەگە وراي ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرۋگە  قۇقىلى. ءتىپتى،  بۇل پروتسەستەن شەت قالۋعا  دا ءتيىستى ەمەس. وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ لاتىن الىپبيىنە وتۋگە بايلانىستى  بىرقاتار ماسەلەلەردى ەسكەرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى،  بۇل بىزدەر، ياعني ءازىربايجان، تۇركىمەنستان، وزبەكستان، ءتىپتى  لاتىن الىپبيىنە باياعىدا كوشىپ العان تۇركيا  جاساعان بىرقاتار قاتەلىكتەردى قازاقتاردىڭ جاساماۋىنا كومەكتەسەدى دەگەن ويدامىز.
ءبىرىنشى كەزەكتە، تاۋەلسىزدىك  العان كەزدەردى  ەستە ۇستاۋ كەرەك. حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا  تۇرىك ەلدەرىنىڭ عالىمدارى قازىر ءبىز قازاقستانعا بايلانىستى قاراستىرىپ وتىرعانىمىزداي،  لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ ماسەلەسىن  تالقىلاعان ەدى.  سول كەزدەرى  ءبىزدىڭ بارلىعىمىز بولاشاقتا   باۋىرلاس حالىقتاردى  بىرىكتىرە تۇسەتىن بىرىڭعاي، ورتاق جازۋ قاجەت  ەكەندىگىن  تۇسىنگەن ەدىك. ءتىپتى، ورتاق تۇرىك ءالىپبيىنىڭ جوباسىن ازىرلەگەن بولاتىنبىز. بۇل ءالىپبي وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا-اق قولدانىسقا كىرۋى ءتيىس ەدى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز  بۇل يدەيانى جۇزەگە اسىرۋعا  اسىقپادى جانە  يدەيا تەك يدەيا  كۇيىندە قالدى. اتالعان يدەيا ءالى كۇنگە تالقىلانىپ ءجۇر، بىراق  ءبارىبىر  ناقتى ءبىر شەشىم جوق. وكىنىشكە قاراي ارينە. 
وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنا قايتا ورالار بولساق، سول كەزدەرى تۇركىمەنستان مەن وزبەستاننان كەيىن ءازىربايجان دا  لاتىن الىپبيىنە  كوشۋگە شەشىم قابىلداعان بولاتىن. ءازىربايجان مەن تۇركىمەنستان   پروتسەستى اياقتاپ تا قويدى. ال، وزبەكستان ءالى ءبىراز شارۋالاردى اتقارۋى كەرەك. ءسوز جوق، تۇرىك تەكتەس ەلدەردىڭ  ۇشەۋى  بۇل باعىتتا  ناقتى قادامدار جاساعانىنا قۋانۋعا بولادى. الايدا، وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ بارلىعى  بارىمىزگە قاجەت جولمەن جۇرمەدى. ياعني، بۇل ەلدەر  پروتسەسس  باستالعان ساتتە-اق جولدان اداستى. ءيا، تۇركيا دا  دۇرىس  باعىتتا جۇرگەن جوق ەدى...
ءبىز اتاپ وتكەنىمىزدەي جاڭادان تاۋەلسىزىدك العان تۇرىك  مەملەكەتتەرى تۇركيامەن بىرگە لاتىن ءالىپبيى ءبارىمىزدىڭ ورتاق جازۋىمىز بولۋى كەرەك دەگەن  پىكىردە ەدى. الايدا،  كەلەسى قادامدار بۇل بىرلىكتىڭ تەك ءسوز جۇزىندە قالعاندىعىن كورسەتتى.  
ءبىرىنشى كەزەكتە ءازىربايجان جولدان جاڭىلدى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى شەشىم  قابىلدانعان  كەزدە بۇل ەلدە  جالپى تۇرىكتىڭ  «Ää» تاڭباسىن  نەگە «Əə»-گە  ايىرباستاعانىنىڭ سەبەپتەرى ءالى كۇنگە بەيمالىم.  تاعى ءبىر ماسەلە، بۇل ەلدە «Ññ» ءارپى الىپبيگە ەنگىزىلمەدى. الايدا،  بۇل دىبىس  ءازىربايجان تىلىندە ءالى كۇنگە قولدانىلادى.  وسىلايشا، ءازىربايجان ورتاق تۇرىكتىڭ جازۋداعى ەكى ءارىپتى تارك ەتتى. ءسويتىپ، اداسىپ قالدى.
ال، تۇركىمەنستان بولسا تىپتەن الشاقتاپ كەتتى. تۇركىمكەن الىپبيىندە 30 ءارىپ بار، ولاردىڭ جەتەۋى ءتىپتى ءازىربايجانداردىڭ ءوزىن شاتىستىرادى. جالپى تۇرىك الىپبىندەگى «Jj» (ج-دىبىسى) ءارپى تۇركىمەن الىپبيىندە  «دج»-(دجەيمس)  دىبىسىن بەرەدى، (الايدا كادىمگى «ج» دىبىسى جالپى تۇرىكتىك الىپبيدە نەمەسە وزگە تۇرىك الىپبيلەرىندە  بۇل «Cc»-مەن تاڭبالانعان).  تۇركىمەن الىپبيىندەگى وزگە باۋىرلاس حالىقتارعا تۇسىنىكسىز  كەلەسى ارىپتەر «Žž» (بۇل كيريلليتساداعى «ج») مەن «Ww»( بۇل كيريلليتساداعى «ۆ»). بۇل  دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەر  وزگە تۇرىك حالىقتارىنىڭ الىپبيىندە دە،  جالپى تۇرىكتىك جوبادا دا بار: تۇركىمەندەردىڭ  «Žž» دىبىسىن  وزگەلەر  «Jj» (jurnal)-مەن، ال «Ww» دىبىسىن «Vv» (vätän)-مەن تاڭبالايدى.  ال،  تۇركىمەن الىپبيىندەگى  «Yy» تاڭباسى  كيريليتساداعى «ىى» دىبىسىن تاڭبالايدى،  وزگە تۇرىك الىپبيلەرىندە  بۇل دىبىستى «Iı» (Isparta) ءارپى بەرەدى.  ال، «Yy» ءارپى كيريليتساداعى «ي» (yaşar) دىبىسى. كيريلليتساداعى «ي»  تۇركىمەن الىپبيىندە  «Ýý» -مەن تاڭبالانعان (جالپى تۇرىك الىپبيىندە «Yy»). بۇل  وزگە تۇرىك حالىقتارىنىڭ باسىن قاتىراتىن  وزگەرىستەر. تاعى ءبىر ءارىپ «Ňň». بۇل ءارىپ جالپى تۇرىك الىپبيىندەگى  «Ññ» تاڭباسىنا ۇقساس.  تۇركىمەندەر، بۇل ءارىپتى ءساد دە بولسا وزگەرىسكە ۇشىراتقان.
وزبەكستان تۋرالى  نە دەيمىز؟ بۇل ەل  لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى اياقتاپ كەلە جاتىر، الايدا، وكىنىشكە قاراي،  وزگە تۇرىك حالىقتارىنان تىپتەن الىستاپ بارا جاتىر. وزبەكستانعا  ەنگىزىلىپ جاتقان  لاتىن ءالىپبيى  تازا اعىلشىننىڭ  26 ءارپى. وزبەكتەر  ارانيى تاڭباسى جوق  «Çç» (چچ) دىبىسىن «Ch ch»،  «Şş» (شش) دىبىسىن  «Sh sh»، «Ññ» (ڭ)  دىبىسىن «ng» دەپ تاڭبالايدى جانە بۇل  ماتىندەردىڭ  ۇزاتىپ كەتۋىنە، سونداي-اق وزگە تۇرىك حالىقتارىنان الشاق  كەتۋگە اپارىپ سوعۋدا. ماتىندەردى «سەمىرتۋگە» تاعى ەكى ءارىپ قىزمەت جاسايدى. ولار: «O' o'» (ۋ) جانە  «G' g'» (ورىس تىلىندە جوق. ال جالپى تۇرىك  الىپبيىندە «Ğğ» - Iğdır).
تۇركيانىڭ قولدانىپ جۇرگەن الىپبيىندە ءدال  جوعارىدا اتالعانداي  اسا وتكىر ماسەلەلەر جوق. ولاردا تەك  بىرنەشە دىبىستى بەلگىلەيتىن تاڭبا جەتىسپەيدى. ولار:  «Ää»، «Xx»، «Qq» جانە  «Ññ». بىراق، بۇل وزگە تۇرىك تەكتەس حالىقتارعا انادولى تۇرىكتەرىنىڭ الىپبيىمەن جازىلعان ماتىندەردى وقۋعا قاتتى كەدەرگى تۋعىزىپ وتىرعان جوق.
ەندى، قازاقستانعا ورالايىق. بارىمىزگە ەڭ قىمبات سانالاتىن بۇل ەلدىڭ  جوعارىداعى قاتەلىكتەردى ەسكەرۋگە تولىق مۇمكىندىگى بار. قازىر بۇل ەلدە  عالىمدار مەن  قۇزىرلى  مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار  لاتىن الىپبيىنە  كوشۋدىڭ جوسپارىن ازىرلەپ جاتىر جانە ولاردىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشكەن وزگە تۇرىك حالىقتارى جىبەرگەن  قاتەلىكتەردى ەسكەرگەنى ءجون بولار ەدى. ءتىپتى، بۇل ەلدەردىڭ  تاجىريبەسىن ۇيرەنۋ ءۇشىن ءتيىستى مامانداردى ءىس-ساپارلارعا جىبەرۋدىڭ دە ارتىقتىعى جوق. ويتكەنى، ماسەلە تەك لاتىن الىپبيىنە كوشۋدە عانا ەمەس، بارلىق ادەب  مۇارلاردان اىرىلىپ قالۋدان قاۋىپتەنۋ دە بار بۇل ەلدە. ال، ءازىربايجان  لاتىن الىپبيىنە كوشۋدە  كەمشىلىكتى از جىبەرگەن جانە ەشبىر ادەبي مۇرادان ايىرىلماعان  ەل رەتىندە ءتاۋىر ۇلگى بولا الادى. ويتكەنى، قازاقستان قوعامى  ءارىپ اۋىستىرۋدىڭ  قانشالىقتى  اۋىر بولاتىندىعىن  الدىن الا بىلۋگە قۇقىلى.  ال، ءالىپبي اۋىستىرۋدىڭ  ونشا اۋىر بولمايتىندىعىن  دالەلدەۋ ءۇشىن وزگەنىڭ تاجىريبەسى زەرتتەلۋى كەرەك.
تاعى ءبىر ماسەلە: قازاقستاننىڭ  جالپى تۇرىك  ءالىپبيىن ۇستانىپ قالۋىنا  زور مۇمكىندىگى بار. لاتىن الىپبيىنە  كوشۋدىڭ ءجونى بولەك ارينە،  بىراق نەگە  لاتىن الىپبيىنە  نەگىزدەلگەن  جالپى تۇرىك الىپبيىنە وتۋگە بولمايدى؟ ءتىپتى، مۇنى «جالپى تۇرىك ءالىپبيى»  دەپ اتاماي-اق قويالىق،  جاي عانا قازاق ءالىپبيى دەپ اتايىق. سوندا ءبىز  قازاقتىڭ لاتىن ءالىپبيىن وزگە تۇرىك حالىقتارى ءۇشىن دە  سۇيسىنە پايدالانعان بولار ەدىك.
ايتپاقشى،  بىزدە  رەسمي ەمەس  جالپى تۇرىك لاتىن ءالىپبيى بار. بۇل الىپبيدە  Yalquzaq.com دەپ اتالاتىن  ونلاين  گازەت تە شىعارامىز.  بۇل گازەتتە  بارلىق تۇرىك حالىقتارىنىڭ  تىلدەرىندە (قازاق ءتىلى دە بار ىشىندە)  ماتىندەر جاريالانادى جانە ەشبىر اۋدارماسىز  شىعاتىن بۇل ماتىندەر الەمدەگى بارلىق  تۇرىك حالىقتارى تاراپىنان  وڭاي وقىلادى.  ەگەر قازاقستان  جالپى تۇرىك  ءالىپبيىن ەنگىزەتىن بولسا،  وندا ءبىز  مۇنداي تاماشا باستامانى قۋانا جالعاستىرار ەدىك.
http://www.azerhasret.com/