سوڭعى ۋاقىتتاعى وقيعالار قا­زاقستانداعى ساياسي ويىندارعا رەسەيدiڭ بەلسەندi تۇردە ارالاسىپ وتىرعانىن كورسەتتi. ەڭ قورقىنىشتىسى، بۇگiندە قازاقتى ءبولۋ ماسەلەسiنە دەن قويعان سىرتقى كۇشتەر ەرتەڭگi كۇنi قازاقستانداعى بيلiك اۋىسۋىنا اسەر ەتپەك ويى بار. بەلگiلi ساياساتتانۋشى ايدوس سارىممەن اراداعى اڭگiمەمiز بيلiكتiڭ اۋىسۋ ماسەلەسi, وعان سىرتقى ويىنشىلاردىڭ ارالاسۋى مەن قوعامنىڭ دايىندىعى توڭiرەگiندە ءوربiدi. سونداي-اق، ا.سارىم قازاقى ديسكۋرسقا ازىق بولاتىن جاڭا تاقىرىپتار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ بولاشاعى جايىنداعى وي-پiكiرلەرiمەن ءبولiستi.

"رەسەي ەلIمIزدەگI ساياسي ويىندارعا بەلسەندI ارالاسىپ ءجۇر"

- ايدوس ءامiروللاۇلى، اڭگiمەمiزدi جاقىندا ۇلت زيالىلارىنىڭ اتىنان پرە­زيدەنتكە جازىلعان جالعان حاتتان باستاساق. بۇل حات جالعان بولىپ شىق­قانىمەن، بۇل مەملەكەتتە ەشتەڭە دە قۇر بەكەرگە جاسالمايتىنى ءتۇ­سiنiكتi. ولاي بولسا، حاتتىڭ شىنايى اۆتورلارى كiم؟ ولار نەندەي ماق­سات‑مۇددەنi كوزدەدi?

سوڭعى ۋاقىتتاعى وقيعالار قا­زاقستانداعى ساياسي ويىندارعا رەسەيدiڭ بەلسەندi تۇردە ارالاسىپ وتىرعانىن كورسەتتi. ەڭ قورقىنىشتىسى، بۇگiندە قازاقتى ءبولۋ ماسەلەسiنە دەن قويعان سىرتقى كۇشتەر ەرتەڭگi كۇنi قازاقستانداعى بيلiك اۋىسۋىنا اسەر ەتپەك ويى بار. بەلگiلi ساياساتتانۋشى ايدوس سارىممەن اراداعى اڭگiمەمiز بيلiكتiڭ اۋىسۋ ماسەلەسi, وعان سىرتقى ويىنشىلاردىڭ ارالاسۋى مەن قوعامنىڭ دايىندىعى توڭiرەگiندە ءوربiدi. سونداي-اق، ا.سارىم قازاقى ديسكۋرسقا ازىق بولاتىن جاڭا تاقىرىپتار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ بولاشاعى جايىنداعى وي-پiكiرلەرiمەن ءبولiستi.

"رەسەي ەلIمIزدەگI ساياسي ويىندارعا بەلسەندI ارالاسىپ ءجۇر"

- ايدوس ءامiروللاۇلى، اڭگiمەمiزدi جاقىندا ۇلت زيالىلارىنىڭ اتىنان پرە­زيدەنتكە جازىلعان جالعان حاتتان باستاساق. بۇل حات جالعان بولىپ شىق­قانىمەن، بۇل مەملەكەتتە ەشتەڭە دە قۇر بەكەرگە جاسالمايتىنى ءتۇ­سiنiكتi. ولاي بولسا، حاتتىڭ شىنايى اۆتورلارى كiم؟ ولار نەندەي ماق­سات‑مۇددەنi كوزدەدi?

- مەنiڭشە، حات اۆتورلارىن تەك قانا قازاقستاننان ەمەس، اينالاداعى سىرتقى ويىنشىلاردان iزدەۋ كەرەك ءتارiزدi. سەبەبi سوڭعى كەزدە­رi, اسiرەسە، رەسەي جاعى قا­زاقستانداعى ساياسي ويىندار­عا وتە بەلسەندi تۇردە ارالاسىپ ءجۇر. سونىڭ iشiندەگi بiر باعىتى - قازاقتى ءبولۋ ماسەلەسi. وتكەندە كiشi ءجۇز­دەگi سەپاراتيزم، باتىستا بولەك مەملەكەت قۇرۋ جايلى ماقالا جارىق كوردi. وسىنىڭ استارىندا سول ويىننىڭ جال­عاسى تۇرۋى مۇمكiن. اقپاراتتىق سالادا جۇرگەن كەز كەلگەن ادام بiر ماقالانىڭ ارتىنان ەكiنشiسi, iزiنشە ءۇشiن­شiسi جارىق كورەتiنiن بiلەدi. بiر قاراعاندا، ۇشەۋiنiڭ اراقاتىناسى جوق سياقتى. بi­راق، تۇپتەپ كەلگەندە، وسى ءۇش جاريالانىمعا نەگiزدەل­گەن سوققى جاسايتىن قورىتىندى ماقالا شىعىپ جاتادى. مەنiڭشە، بۇل حات وسى ويىنداردىڭ بiرi. بۇل - بiر.

ەكiنشi جاعىنان قازاقستاندا مۇراگەر دەگەن ماسە­لەنiڭ قويىلىمى دۇرىس ەمەس. ويتكەنi ەلiمiزدiڭ ەكiنشi پرەزيدەنتi كiم بولماق دەگەن ماسەلەنi ات توبەلiندەي از­عانتاي توپ ەمەس، قازاقستان حالقى شەشۋi كەرەك. ءادiل سايلاۋدا، الەمدە قالىپ­تاس­قان زاڭدىق مەحانيزمدەر iسكە قوسىلۋى كەرەك. الايدا بiزدiڭ ەلدەگi جاعدايدى ال­ساق، ءسوزسiز كەز كەلگەن، اسiرە­سە، ساياساتتا جۇرگەن ادامنىڭ "مەنiڭ پرەزيدەنت بولعىم كەلەدi" دەگەنiنiڭ ءوزi قىلمىسقا تەڭ. سوندىقتان بiر جاعىنان مۇنىڭ استارىندا ارانداتۋ بار. ي.تاسماعامبەتوۆ قازاق ەليتاسىنىڭ اراسىندا ساياسي امبيتسياسى بار تۇلعا ەكەنi انىق. ونى پرەزيدەنتتiڭ الدىندا جامانداپ، پوزيتسياسىن ءال­سiرەتكiسi كەلەتiن توپتار جوق ەمەس. بiزدە شەتەلدەگiدەي پرەزيدەنت قايدا دەمالىپ جاتىر، قايدا ءجۇر، كiممەن ءجۇر دەگەن ماسەلەنi ەشكiم سۇراق ەتiپ قويمايدى. تىپ-تىنىش كەتiپ قالعاننان كەيiن ەلدەگi بوس كەڭiستiكتi پايدالانىپ، بiراز كۇشتەر ويناتۋى مۇمكiن. جانە مۇنىڭ قالاي بولعاندا دا پرەزيدەنتكە بەلگiلi بiر ۇستانىممەن، ءتۇسi­نiكپەن جەتكiزiلەتiنiن جۇرت جاقسى بiلەدi.

- ح ساعاتى تاقاعاندا تاققا پرەزيدەنت جانىنداعى ساياسي كۇشتەر تالاساتىنى بەلگiلi. ساراپشىلار وسى ساياسي ەليتانى بiرiكتiرەتiن ورتاق يدەولوگيا، قۇندىلىق جوق دەپ جاتادى. سوندا ولار رەسۋرستاردى بولۋگە جانە بولiسۋگە مۇمكiندiك بەرە­تiن كەز كەلگەن يدەولوگيا نەگiزiندە جۇمىس iستەۋگە دايىن كونيۋنكتۋرششيكتەر عانا ما؟

- ونداي كوزقاراستىڭ بار ەكەنi راس. تەرەڭدەپ قارايتىن بولساق، ەليتانىڭ اراسىنان ءۇش‑تورت باعىت شىعاتىن سياقتى. قالاي بولعاندا دا بيلiكتiڭ وسى جۇيەسiنە كەنەدەي جابىسىپ الىپ، وندا وتىرعان ءاربiر كۇنi مەن مينۋتى دوللار ادامدار بار. ولاردىڭ ويلاعان جۇمىسى جوق. سەبەبi بۇلار ءاربiر قىزمەتi ءۇشiن بەلگiلi بiر سومانى ديپلوماتپەن نەمەسە كارتوچكامەن اپارىپ تاپسىرادى. جانە سول اقشانىڭ قايتۋىن قالايتىن بiر كۇندiك شارۋامەن جۇرەدi.

دەسەك تە قازاقستاندا ءدۇ­نيەتانىمدىق تۇرعىدان بiرنەشە كۇشتەردiڭ بار ەكەنi انىق. مىسالى، ەلiمiزدiڭ تەو­كراتيالىق‑شارياتتىق مەملەكەتكە اينالۋىن قالايتىن توپتار بار. جانە بيلiكتiڭ iشiندە، اينالاسىندا جۇرگەن قايسىبiر تۇلعالار دا وسى كوزقاراستى قولدايدى. شىن مانiندە، بiز وسىعان دۇرىس نازار اۋدارماي ءجۇرمiز. ءوزiمiزدiڭ قازاقشىلىققا سالىپ، دiن دەگەن ۇلكەن قۇدiرەت­تi دۇنيە عوي دەپ الشاقتايمىز دا، تارتىنا بەرەمiز. بiراق، شىندىعىنا كەلگەندە، "قازاقستان قانداي بولۋى كەرەك؟" دەگەن ماسەلەنi "ساياسي يسلامنان" iزدەيتiن، لاۋازىمى مەن امبيتسياسى كۇشتi توپتار بارشىلىق. ءارi مۇنىڭ اينالىسىندا قىرۋار قارجى بار ەكەنi انىق. ونىڭ ۇستiنە مۇنىڭ ارتىندا گەوساياسي كونتەكست جاتىر. وسى باعىتتا ساۋد ارابياسى سياقتى ەلدەردەن كوپ‑كورiم قارجى كەلiپ تۇسەدi. ونىڭ ماقساتى - قازاقستاننىڭ ساياسي ەليتاسىن، بەتكەۇستار توپتارىن ءوز جاعىنا قاراتىپ الۋ. قالام ۇستاعان، حالىققا ءسوزi وتەتiن ازاماتتاردى اراب ەلدەرiنە اپارىپ، ايلاپ وقىتاتىن جاع­دايلاردى ەستiپ‑بiلiپ ءجۇر­مiز. بۇل - بيلiكتiڭ iشiندە وتىرعان ادامداردىڭ ىقپالىمەن، قولداۋىمەن بولىپ جاتقان نارسە.

ەكiنشi باعىت - قازاقستان رەسەيمەن جاقىنداسۋى كەرەك، ەلiمiز رەسەيدiڭ قۇرامىندا بولۋى تيiس نەمەسە رەسەيمەن وداقتاسىپ، باتىس ەلدەرiنە قارسى تۇرۋى كەرەك، دەموكراتيالىق پرينتسيپ­تەردi قابىلداماۋى كەرەك، سەبەبi بۇل قاۋiپتi دەپ ەسەپ­تەيتiن توپتار. قاتە بولعانىمەن، بۇل دا - قۇندىلىق. بۇ­لار - رەسەيدiڭ، كرەمل­دiڭ جەمقورلىق جۇيەسiنە باي­لان­عان، ورتاق بيزنەستەرi بار توپتار.

سونداي‑اق، شىن مانiندە، ەلدiڭ دۇرىس دامۋىن قالايتىن، سوعان از دا بولسا جۇ­مىس iس­تەي­تiن توپتار جوق ەمەس. بالكiم، ولار پوزيتسياسىن اشىق ايتا المايتىن شىعار، بiراق مەملەكەت ءۇشiن جاقسىلىق جاساي بەرەيiك دەپ ەڭبەك ەتەدi.

بۇگiنگi ساياسي جۇيە توڭكەرiل­گەن پيراميدا سياقتى. ۇشىندا بiر ادام تۇرسا، قالعاندارى سوعان قىزمەت ەتەدi. بۇل رەتتە "مەيلi, نە بولسا سول بولسىن، بi­راق پرەزيدەنتكە جۇمىس iستەۋ كەرەك، سونىڭ جاعدايىن جاساۋ كەرەك" دەگەندi باسشىلىققا الاتىن توپتار بار. ەرتەڭ پرەزيدەنت "قازاقستاندا ءجۇز پايىزدىق دەموكراتيا بولادى" دەسە، "ويباي، دەموكراتيا جاساسىن" دەپ اتتاندايتىن، "ستالينيس­تiك‑توتاليتارلىق رەجيم ورناتامىز" دەسە، "توتاليتارلىق رەجيم جاساسىن" دەيتiن، قىسقاسى، پرەزيدەنت نە دەسە سوعان باس شۇل­عىپ، قولداپ شىعاتىن توپتار بۇل. مۇنى قۇندىلىق دەۋگە كەلمەس، بiراق بۇل دiني سەنiمگە جاقىن دۇنيە. "وسى كiسiگە قۇدايداي سەنەم، قالاي بولعاندا دا ونiكi دۇرىس، وسى كiسiنiڭ كومانداسىندامىن، سوندىقتان ونى قولداۋىم كەرەك" دەگەندەي. ساياسي جۇيە بi­راز دۇنيەدە وسى پرينتسيپكە نەگiزدەلگەن، وسى پرينتسيپكە جيناقتالعان.

"قوعامدى ۇرەي مەن قورقىنىش قانا بIرIكتIرIپ وتىر"

- ال قوعام شە؟ بۇگiنگi قو­عامدى بiرiكتiرەتiن قانداي قۇندىلىق بار؟

- وكiنiشكە قاراي، قوعام iشiندە تiپتi ۇلكەن تاۋەلسiزدiك يدەياسىنىڭ ءوزi ورتاق قۇندىلىققا اينالماعان. جالپى، قوعامدى بiرiكتiرەتiن ۇلكەن قۇندىلىق جوق. ازiرگە بiرiكتiرiپ وتىرعان ورتاق نارسە - ۇرەي مەن قورقىنىش. بiرەۋلەر "يسلاميستەر كەلمەسiن" دەپ قورقادى، ەكiنشiسi "ورىس پەن قازاق سوعىسپاسىن" دەيدi, ءۇشiن­شiسi "رەسەي جۇتىپ قويماسىن" دەگەن ۇرەيمەن ءومiر ءسۇرiپ وتىر. ۇرەيدiڭ ەڭ جامان جەرi - ول كەز كەلگەن ادامنىڭ، مەم­لەكەت­تiڭ، قوعامنىڭ پسيحيكاسىنا جامان اسەر ەتەدi. ونىمەن ءومiر ءسۇرiپ ۇيرەنiپ قالعان توپتار بولاشاقتا شىنايى قاجەتتi دۇنيەنi ورتاعا سالىپ شىعارا المايتىن جاعدايعا جەتەدi. ماسەلەن، كەڭەس زامانىندا وسكەن ازاماتتاردىڭ ءالi كۇنگە دەيiن اشتىق، رەپرەسسيانىڭ الدىنداعى قورقىنىشى سەيiلمەگەن. جانە بيلiككە قۇدايداي تابىنۋ، وعان قارسى شىقپاۋ، "مەنiڭ قولىمنان ەشتەڭە كەلمەيدi" دەگەن پسيحولوگيا ءالi دە بار.

"مەنiكi عانا دۇرىس" دەپ ەشكiمدi تىڭداماۋ، "مەنi تىڭداماساڭ، حالىق جاۋىسىڭ" دەگەن پسيحولوگيا تازا كوممۋنيس­تiك‑بولشەۆيكتiك سانادان ارىلا الماي وتىرعاندار دا جەتكiلiكتi. بiر جاعىنان بۇل - تازا سەنiم. وسى كەزگە دەيiن كەڭەس داۋiرiندە اتەيستiك قوعام بولدى دەپ كەلدiك. شىن مانiندە، ولاي ەمەس. بولشەۆيكتەر يسلام دiنiن الىپ تاستادى دا، ونىڭ ورنىنا بولشەۆيزم‑كوممۋنيزم دەگەن دiندi الىپ كەلدi. ەگەر كوممۋنيزم ءوتi­رiك دەسەڭ، جىندىحاناعا اپارىپ تىعاتىن. قىسقاسى، ولار دiننiڭ اتريبۋتتارىن اۋىستىردى. قازiر مۇسىلماندار مەكەگە بارسا، ول كەزدە ماۆزولەيگە بارىپ تابىناتىن.

- بiراق، وكiنiشكە قاراي، بiزدە قوعامنىڭ قانداي كوز­قاراستاردىڭ جەتەگiندە كەت­كەنiن كورسەتەتiن ناقتى الەۋ­مەتتiك زەرتتەۋلەر جوق.

- ول راس. اۆتوريتارلى قو­عام­دا ەشقانداي الەۋمەتتانۋشىنىڭ ساۋالناماسىنا سەنۋگە بولمايدى. سەبەبi حالىق، ءاسi­رە­سە اۋىلدى جەردە تۇراتىن جۇرت "اقيقاتىن ايتسام، ارتىنان شي شىعىپ كەتپەي مە، اكiمدەر مەنi كەلiپ تابالاماي ما" دەپ اقيقا­تىن ايتپايدى. تiپتi سايلاۋدىڭ وزiندە داۋىس بەرۋi بiر بولەك تە، شىندىعى بiر بولەك.

تۇپتەپ كەلگەندە، بiزدە قوعام سەنەتiن الەۋمەتتانۋشىلىق توپ جوق. مىسالى، رەسەيدە "لەۆادا" دەگەن ورتالىق بار. باسشىسى يۋري لەۆادا الەۋمەتتانۋشىلار اراسىندا بەدەلدi ادام بولدى جانە ءوزi قۇرعان ورتالىق ومiرگە جاقىن تسيفرلاردى بەرiپ وتىردى. سوعان بولا مەملەكەت قۇرعان ۆتسيوم ورتالىقتار (ۆسەروسسيسكي تسەنتر يزۋچەنيا وبششەستۆەننوگو منەنيا) سونىڭ دەرەكتەرiنە كوز تاستاپ، امالسىزدان ەسكەرiپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنi ۆتسيوم-نىڭ دەرەكتەرi 5-10 پا­يىز الشاقتىق كورسەتسە، وندا وعان ەشكiم سەنبەيتiن جاعدايعا جەتتi. بiزدە وكiنiشكە قاراي، سايا­ساتتانۋشىلار مەن الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ اراسىندا كاسiبي تۇرعىدان ەلەڭ ەتكiزەتiن، نازار اۋدارتقىزاتىن توپ جوق سياقتى. ءارi بولعان دا ەمەس. كەزiندە نۇربولات ماسانوۆتار، ءسابيت جۇسiپوۆتەر شىقتى. بiراق ولاردىڭ بەلسەندiلiگi ورىستiلدi قو­عامنىڭ ورتاسىندا عانا بولدى. جالپى، بiزدiڭ قو­عامنىڭ ۇلكەن قاسiرەتi - ەكiتiلدi قوعام ەكەنiمiز­دە. ويتكەنi كiشi­رەيiپ كەلە جات­قان ورىستiلدi الەم - ءوزi بiر بولەك توپ تا، ءوسiپ كەلە جاتقان قازاق­تiل­دi قوعام وزiنشە بولەك.

بۇگiنگi كۇننiڭ تاعى بiر قاسi­رەتi - جالپى قاۋىمعا ءسوزi وتەتiن تۇلعا جوق. مىسالى، ولجاستى ايت­سا، قازاقتiلدi قوعام قابىلدامايدى، شاحانوۆتى ايتسا، ورىس­تiلدiلەر قابىلدامايدى. بالە شىعىپ كەتسە، اراسىنا ءتۇ­سiپ، قويىڭ­دار دەپ مامiلەگە شاقىراتىن ادامنىڭ جوقتىعى ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ بارادى.

- ونىڭ ناقتى مىسالىن جاڭاوزەن وقيعاسى كەزiندە كوردiك قوي.

- ءيا، الدىعا سۋىرىلىپ شىعىپ بiتiستiرەتiن كۇش جوق. تاياقتىڭ بiر ۇشى بۇگiنگi وپپوزيتسيانىڭ جاي‑كۇيiنە كەلiپ تiرەلەدi. شىنداپ كەلەتiن بولساق، بۇگiنگi كۇنi بيلiكتە جۇرگەن ادامدار، بيلiككە جاقىن ساياساتتانۋشىلار وپپوزيتسيانىڭ ىدىراۋىنا قول شاپالاقتاپ، ءماز بولىپ وتىر. بۇل - ۇلكەن ماسەلە. ەگەر قوعامداعى نارازىلىقتى انىقتاپ، سونى جۇيەلەپ، بيلiككە جەتكiزەتiن كۇش بولماسا، ونىڭ ءبارi تۇنىققا ءشو­گە بەرەدi. ونىڭ ەرتەڭگi كۇنi قايدان جارىلىپ شىعاتىنىن بiز بiلمەيمiز.

يسلامدىق تەرروريزم، ەكسترەميزم دەپ جۇرگەندەردiڭ اراسىندا بۇعان دiني ەمەس، وپپوزيتسيالىق تۇرعىدان بارىپ جۇرگەندەر بار. ولار دiني جولعا ءتۇسiپ، شاريات ورناتقاندا عانا قوعام تۇزەلەدi دەپ ەسەپتەيدi. بۇل جاعىنان ولار دا وپپوزيتسيا. سوندىقتان وعان دا زەرتتەۋ جۇرگiزۋ كەرەك. زەرتتەگەندە دە ولارمەن سويلەسiپ، تابيعاتىن ۇعىپ، سەبە­بiنە ءۇڭiلۋ كەرەك. كەيبiر مەملە­كەتتiك باسىلىمدار "25 سالافيت ءوز ۇستانىمىنان باس تارتىپتى" دەگەندەي اقپارات جاريالاپ، الاقايلايدى. وعان سەنۋگە بولمايدى. دiني ەكسترەميستەردە "تاقيا" دەگەن پرينتسيپ بار. بۇل "ەگەر ءوز ومiرiنە، ياكي تۋىستارىنا قاۋiپ تونسە، جۇرت كوزiنشە بۇدان باس تارتتىم دەپ مويىنداي سال" دەگەندi بiلدiرەدi. تەك باستىسى، iشكi ۇستانىمىڭ دۇرىس بولىپ، بiزگە قاجەت كەزدە باس كوتەرسەڭ بولدى دەيدi. ولار سوعان سالىنىپ وتىر. جاقىندا سايلانعان باس ءمۇفتي سەمەيدەگi تۇرمەگە بارىپ، دiني ماسەلەلەر بويىنشا سوتتالعاندارمەن كەز­دەستiم دەيدi. سويتسە، الگiلەردiڭ تۇك بiلiمi جوق، تەك باسىنا قۇيىپ بەرگەن ءۇش‑تورت نارسەنi قايتالاپ ايتا بەرەتiن كورiنەدi. قار­سى پiكiر ايتساڭ، قابىلدامايدى. ەسەسiنە، ءوزi تۇرمەگە ءتۇستi مە، ار­تىنان ون ادام بولىپ شىعادى. جانە ول بولاشاقتا ۇلكەن پروبلەماعا اينالماق. سەبەبi وپپوزيتسيالىق كوزقاراستار ءالi قاتىپ بiتكەن جوق. مىسالى، جارماحان تۇياقبايدىڭ سوتسيال‑دەموكرات دەگەنiنە كiم سەنە­دi? شىن ءمانiن­دە، مۇندا ەشقانداي سوتسيال‑دەموكراتيا جوق. ءوزiم عانا بiر توبە بولىپ وتىرايىن، ماعان قارسى شىعاتىندار بولماسىن دەپ وزiنە كiشiگiرiم قارتتار ءۇيiن جاساپ الدى. ەگەر شىن مانiندە بۇل ۇستانىممەن اۋىرعان، وسى ۋاقىتقا دەيiن جىرلاپ ايتىپ كەلگەن ادام بولسا، سەنۋگە بولار ەدi. مىسال ءۇشiن قوسانوۆتىڭ دەموكرات ەكەنiنە سەنەم، ال تۇياقبايدىڭ سوتسيال‑دەموكرات ەكە­نiنە سەنبەيمiن.

"ساياسي پارتيالارعا جاڭا بۋىن كەلمەي، ەشتەڭە وزگەرمەيدI"

- قازاقستانعا ءدال قازiرگi كەزدە قانداي قۇندىلىقتى تۋ ەتكەن ساياسي پارتيالار قا­جەت؟

- يسلام - رۋحاني نەگiزi, مەتافيزيكاسى، ەكزيستەنتسياسى بار ۇلكەن قۇندىلىق. سول سياقتى بiز­دiڭ كەز كەلگەن ساياساتكەر وسىنداي قۇندىلىق ماڭىنا توپتاسۋى كەرەك. سوندا قازiرگiدەي تۇياقباي جامان ەكەن، ابiلەۆ جاقسى ەكەن دەگەندەي اڭگiمە بولمايدى.

الداعى تورت‑بەس جىل iشiندە قازاقستاننىڭ ساياسي پارتيالىق جۇيەسi قازاق پلاتفورماسىنا ءوتۋi كەرەك. ۇلتشىلدار، ۇلت پاتريوتتارى دەگەن پرينتسيپ جويىلۋى تيiس. قازاقستاندا جۇرگەننiڭ ءبارi ۇلت پاتريوتتارى، ۇلتشىلدار. بiراق ۇستانىمى بويىنشا بiرi ليبەرال، بiرi ۇلتشىل‑دەموكرات، ەندi بiرi سوتسيال‑دەموكرات، سوتسياليست دەپ كەتە بەرۋi كەرەك. قازاقستاندا بيلiككە تايتالاسامىن دەگەن كەز كەلگەن كۇش قازاق پلاتفورماسىنا ءوتiپ، كوپشiلiككە ۇعىنىقتى تiلدە سويلەپ، ءوزi تۇتىنىپ، ناسيحاتتاپ جۇرگەن قۇندىلىقتى ءتۇسiندiرۋi كەرەك. ايتالىق، سوتسياليستەر "بiزدiڭ اتا‑بابالارىمىز سوتسياليزم پرينتسيپiمەن ءومiر سۇرگەن، جەتiم‑جەسiر بولماعان. بارiنە دۇرىس كوزقاراسپەن قاراعان. سوتسيال‑دەموكراتيا دەگەنiمiز - بiرiگۋ. بiزدە ەشكiم ەشكiمدi دالاعا تاستاماعان" دەۋi قاجەت. ال ليبەرالدار "اتا‑بابالارىمىز ازاتتىقتى، بوستاندىقتى اڭساعان. دات دەگەن پرينتسيپ بولدى. ياعني، كەز كەلگەن قارانىڭ حاننىڭ الدىنا بارىپ سويلەۋگە قۇقىلى ەدi. بۇل ليبەرال دەموكراتيا بولماعاندا نە؟" دەپ تۇسiندiرسە. قىسقاسى، تاريحپەن، داستۇرمەن كومكەرiلمەگەن يدەولوگيانىڭ ەشقانداي بولاشاعى جوق.

ۋشىعىپ تۇرعان ماسەلە - دiني ماسەلە. ونى اتا‑بابالارىمىز ۇستانعان جولمەن الىپ جۇرسەك، ءبارi دۇرىس بولادى. بiراق قازاقستانعا كەز كەلگەن قۇندىلىق بiزدiڭ مەنتاليتەتپەن، ۇلتتىق داستۇرمەن ەتەنە جاقىنداسۋى كەرەك. ۇلتتىق بولمىسىمىزدى سوندا ساقتاي الامىز.

- ماسەلە سوندا ەمەس پە. بiزگە كەلگەن كەز كەلگەن قۇن­دىلىقتىڭ تونى تەرiس اينالىپ، وزگە كەيiپكە ەنەدi. ايتالىق، اسلان مۋسيننiڭ ۇلى اسىلبەكتiڭ وقىعان دارiستەرi جاعا ۇستاتادى.

- مۇنىڭ ءوزi بiر فەنومەن. قۇرانيتتەردi الىپ قارايىقشى. ولار كiمدەر؟ بىلايشا ايتقاندا، ساياسي ەليتانىڭ، ىعاي مەن سىعايدىڭ بالالارى. ولار كوبi­نە شەتەلدە بiلiم العان ورىس­تiلدiلەر. سوندا بۇعان بەت بۇ­رۋىن­دا نە سيقىر جاتىر؟ سول جاستار اكەلەرiنiڭ iستەپ جۇرگەن تiر­لiگiن بiلمەيدi ەمەس، بiلەدi. اسىلبەكپەن بiرنەشە رەت كەزدە­سiپ، سويلەسكەنمiن. بايقاعانىم، ولار بۇگiنگi جۇيەنi قابىلدامايدى. سوعان بالاما iزدەپ تاپقان. بiز­گە ارابتان كەلگەن يسلام جارامايدى، وندا تىم قارابايىر، جا­­بايى بولىپ كەتەمiز دەپ ەسەپ­تەيدi. وزiنشە تۇسiنiگi بار. بۇل - ەليتانىڭ iشiندە دە بiرiز­دiلiك جوق ەكەنiنiڭ ايقىن كورiنiسi. باس­قا حالىقتى ايتپاعاننىڭ وزiندە، بالالارى اكەلەرiنiڭ تiرشiلiگiنە نارازى.

ەگەر بيلiك "بiزدiڭ ۇستانىمىمىز وسىنداي" دەپ ناقتى بەلگi­لەسە، وعان بالاما دۇنيە iزدەۋگە بولار ەدi. ال بiزدە رەسمي ساياسي الاڭدى تسيرككە اينالدىرىپ جiبەرگەندiكتەن، وعان وزگە بالاما شىعىپ جاتىر. بiر جاعىنان كري­مينال شىقسا، ەكiنشiلەرi ءتا­ڭiر­شiل بولامىز دەپ كوسموسقا كەتiپ جاتىر. ياعني، ساياسي الاڭدى دامىتىپ، بۇكiل ايتىس‑تارتىستى ساياسي الاڭعا، پارلامەنتكە اپارماي وسىنداي نارسەدەن قۇتىلا المايمىز.

وتكەندە دۋما باسشىسى گرىزلوۆ "دۋمادا داۋلاسۋعا بولمايدى" دەپ ەدi, بiزدiڭ سەنات سپيكەرi ق.ءمامي "پارلامەنتتە امبيتسيا كورسەتۋگە بولمايدى" دەپ قالدى. پارلامەنت - ناعىز امبيتسيا كورسەتەتiن جەر. دەپۋتاتتار ءسوز جارىستىرىپ، تالاسۋى كەرەك. ال بۇلار بولسا، وسىنداي تۇسiنiكپەن پارلامەنتتi كپسس دەڭگەيiنە اپارعىسى كە­لەدi. سپيكەردiڭ سونداي ءسوز ايتۋى جانە جەتپiس سەناتوردىڭ بiردە‑بiرiنiڭ تۇرىپ "قايرەكە، ارتىق كەتتiڭiز" دەپ ايتپاۋى بi­راز نارسەنi اڭعارتادى. پارلامەنتتە ءسوز جارىستىرماعاندا، قايدا ايتىسادى؟

- باعانادان بەرگi اڭگiمە­مiز پوستنازارباەۆتىق كەزەڭدە قوعام دiني جانە ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ءتوڭi­رە­­گiنە توپ­تا­سادى دەگەنگە سايدى.

- بۇل - وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن ساياساتتانۋشىلارمەن بiرگە ايتقان تەزيسiمiز. الداعى 10-15 جىلدا بۇكiل سالاداعى قا­رىم‑قاتىناسقا ەكi ۇلكەن كوزقاراس اسەر ەتەدi. العاشقىسى - قازاقتىڭ ۇلتشىلدىعى، ەكiنشiسi - دiني كوزقاراس. جانە كەيبiر كەزدە ەكi كوزقاراس بiر‑بiرiمەن بايلانىسىپ نەمەسە اجىراپ جاتادى. بiراق ءسوزسiز ەكi وراسان باعىت ءبارiن انىقتاپ، بەلگiلەيدi. مۇنى بيلiك ايقىن تۇسiنەدi. يسلامدىق ەكسترەميزم، تەرروريزمنەن قورقۋىنىڭ بiر سەبەبi وسى. ويتكەنi قازاق ۇلتشىلدىعى ءبارi­بiر مەملەكەتتiلiكتi ويلاپ، قامىن جەيدi. ماسەلەن، ءابليازوۆ­تiڭ جانىندا مۇراتبەك كەتەباەۆ دەگەن ادام بار. "نازارباەۆتى قۇلاتۋ ءۇشiن مەملەكەتتi دە قۇلاتۋعا بولادى" دەيدi ول. مەنiڭشە، بۇل بارىپ تۇرعان يتتiك. وسى ءسوز­دەرمەن وپپوزيتسيا، دەموكراتيا ۇعىمدارىنا سەلكەم ءتۇسiرiپ، ارانداتادى. ۇلتتىق كاتەگوريادا ويلاي المايتىن ادامدارعا قوعام ءۋاجiن ايتىپ وتىرۋى كەرەك. ءباسپاسوز، قوعامنىڭ ءوزi ولاردى مارگينال قىلىپ، ساياسي الاڭعا شىقپايتىنداي ەتiپ تاستاۋى قاجەت.

سۆويك دەگەن جسدپ سەركەسi­مەن ايتىستىم. بiر‑بiرiمiزبەن قول الىسپايتىن جاعدايعا جەتiپ قالدىق. سول كەزدە جارماحاندى بiرنەشە رەت شاقىردىم. قازاق بولمىسىنا قارسى ءسوز ايتىپ جۇرگەن اداممەن سەرiكتەس بولۋعا بولا ما؟ جانە ونى تورالقا مۇشەسi ەتiپ قويعاننان كەيiن سەنiڭ پار­تياڭا حالىق قالاي قاراۋى كەرەك؟ سايلاۋدا قالاي داۋىس بەرەدi? ەسەسiنە، سۆويك ءالi كۇنگە دەيiن بiردە‑بiر سوزiنەن باس تارتقان جوق. سول سۆويك 94-جىلى "اۆگد" دەگەن گازەتتە بىلاي دەگەن: "قازاقستاننان ورىستاردىڭ ءبارi كەتiپ جاتىر. قازاقستاننىڭ ەشقانداي بولاشاعى جوق. ەرتە مە، كەش پە، رەسەيدiڭ الدىنا ءتورت اياقتاپ بارادى". سول ءسوزi­نەن دە باس تارتپادى. مەنiڭ پار­تيالىق نەمەسە توپتىق ارiپتەسiم ەكەن. ولاي بولسا، توپتىڭ iشiندە، ەگەر ول سەكتا بولماسا، سىن، ايتىس‑تارتىس بولۋى كەرەك قوي. جالپى، ساياساتتىڭ باستى پرين­تسيپi - ايتىس‑تارتىس ارقىلى بەلگiلi بiر ساياسي كونسەنسۋسقا كەلۋ. ال بiزدە اعايىنشىلىق، توپشىلدىق باسىم. ءماميدi سىناپ وتىرمىز. جسدپ دا سونداي عوي. ارامىزدا ەشتەڭە بولماسىن، قارسى ءسوز ايتتىڭ با، وندا پارتيادان شىعارىپ جiبەرەم دەگەننiڭ كەرi.

ساياساتتاعى قازiر ايقىن كورi­نiپ وتىرعان نارسە - بۋىننىڭ اۋىساتىن ۋاقىتى جەتتi. مەنiڭ تۇسiنiگiمدە قازiرگi ساياسي پارتيا­لاردىڭ، ولاردىڭ جەتەكشiلەرiنiڭ الداعى ون جىلدا ەشقانداي بولاشاعى، پەرسپەكتيۆاسى جوق. كەز كەلگەن، اسiرەسە بيلiككە تالاساتىن پارتيالارعا جاڭا بۋىن كەلمەي، ەشتەڭە وزگەرمەيدi. بۇل - بiر. ەكiنشiدەن، بۇگiنگi پارتيالار شىن مانiندە ءوز مۇشەلەرiنiڭ قارجىلاندىرۋىمەن، ءوز مۇشەلەرiنiڭ ايتقانىمەن جۇرەتiن كۇيگە جەتپەسە، بولاشاعى جوق. ساياساتتانۋداعى ديۋۆەرجە زاڭىنا سۇيەنسەك، "بiر پارتيا وكتەمدiك ەتكەن جۇيەدە قوسپارتيالىق جۇيە ورناۋى كەرەك" دەگەن زاڭدىلىق بار.    بولاشاقتى ويلايتىن بولساق، يا انگليا نەمەسە اقش‑تاعىداي ەكi‑ۇش پارتيالىق جۇيەگە ءوتۋ كەرەك. ايماقتىق دەڭگەيدەگi ماسليحاتتارعا پارتيالىق جۇيە ارقىلى سايلاۋدى ەنگiزۋ كەرەك. الداعى 2-3 جىلدىڭ iشiندە دەموكراتيالاندىرۋ جۇرمەي، پارتيالاردىڭ الەۋەتi ارتىپ، پارلامەنتكە كiرمەي، بiز ايتىپ وتىر­عان ماسەلەنiڭ بiردە‑بiرi شەشiلمەي­دi.

"قازاقى ديسكۋرسقا جاڭا تاقىرىپتار كەرەك"

- جوعارىدا ۇرەي مەن قورقىنىشتى ءسوز ەتتiك. ۇرەي مەن قورقىنىش بيلەگەن قوعامدى بۇرىس جولعا ءتۇسiرۋ وڭاي. ءارi كوپ رەتتە مۇنداي قوعام ءتوڭ­كەرiستi باستان كەشiرەدi ەمەس پە؟

- توڭكەرiس - بۇدان قۇتىلۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى. بۇدان دا اۋىر سالدارى بار. ەڭ قيىنى - مەملە­كەتتiڭ ىدىراۋى جانە قوعامنىڭ مۇلدەم جويىلۋى. بiر قوعامنىڭ iشiندە بiرنەشە ۇلتتىڭ پايدا بولۋى دەگەنگە دە اپارۋى ىقتيمال. پاۆلوۆ دەگەن اكادەميك يتتەرگە تاجiريبەگە جاساعانى بەلگiلi. سونى ادامعا دا، قوعامعا دا، كەز كەلگەن تiرi اعزاعا جاساۋعا بولادى. يتتi شوشىتىپ، ابدەن قورقىتىپ تاستاسا، سودان ومiرباقي شىقپايتىن بولادى. فاشيستەر مەن بولشەۆيكتەردiڭ جاساعانى سول. الدىمەن حالىقتى لاگەرگە، تۇرمەگە تىقتى، اتتى، استى. ستالين، لەنين قۇرعان قورقىنىش پەن ۇرەيگە نەگiزدەلگەن جۇيە ولار ولگەننەن كەيiن ەلۋ جىل­عا جەتتi. تiپتi كەڭەس وداعى ىدىراعاننىڭ وزiندە ءالi كۇنگە دەيiن كوپتەگەن زامانداستارىمىز باسىمەن، ميىمەن ءالi انا جۇيەدە ءجۇر.

بۇگiنگi كۇندi الىپ قارايىقشى. ماسەلەن، كتك ارناسىن. ءول­دi, جارىلدى، قىردى، اتىپ تاستادى، پىشاقتاپ كەتتi دەگەندەي كiلەڭ جاعىمسىز اقپارات. پسيحولوگيادا كوندەنساتورلىق مەحانيزم دەگەن بار. قىلمىسكەر، بەيشارانى كورسەتكەندە قاراپايىم حالىق "مەنiڭ جاعدايىم مىناعان قاراعاندا شۇكiر ەكەن عوي" دەپ ويلايدى. الايدا حالىقتىڭ كۇنi‑تۇنi كورەتiنi اتىس‑شابىس بولسا، مۇنداي قوعام جارىمايدى. گەرمانيانىڭ تەلەديدارىن الىپ قارايىق. ولاردا دا مەملەكەتتiك قوعامدىق تەلەارنا بار. بiراق اتىس‑شابىس جوق. بۇگiنگi عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ينتەرنەت پەن تەلەديدار زامانىندا تۋىلعان ادام تۋعان ساتiنەن باستاپ ولگەنگە دەيiن 32 مىڭ ءولiم كورەدi ەكەن. تەلەديداردىڭ وزiندە بانتيك دەگەن پرينتسيپ بار. جامان نارسە تۋرالى ايتىپ كەلەسiڭ بە، اقپاراتتى تەڭەستiرۋ ءۇشiن جاقسى نارسە جايلى دا ايتا كەتۋ كەرەك. بiزدە وسى بانتيك تە جوق.

ەكiنشi جاعىنان ادەبيەتiمiزدi قاراڭىز. كۇڭiرەنگەن دۇنيە عوي. كەڭەس زامانىندا "بەس عاسىر جىرلايدى" شىقتى، ماعاۋين، كەكiلباەۆتاردىڭ تاريحي تاقىرىپتارعا كەتۋiنە بiر سەبەپ بولدى. وتارلىق ەزگiدەن ابدەن قى­سى­لىپ، قازاق جويىلىپ بارا جاتقاندا تاريحتان باسقا سيىنار، سەنەر ەشتەڭەسi قالمادى. سول كەزدەگi "جالىن" "جۇلدىز", وزگە دە گازەت‑جۋرنالداردىڭ 300-400 مىڭ تيراجبەن تاراۋىنىڭ دا سەبەبi وسى. حالىق وتكەن ءداۋiر­دەن ءۇمiت iزدەدi. سول ارقىلى ءوزiن ساقتاۋعا تىرىستى. ال قازiر بiز تاۋەلسiز مەملەكەتپiز. تاۋەلسiز مەملەكەت بولعاننان كەيiن ءۇمiت كەرەك. رەسەيدiڭ قيراپ وتىرعان سەبەبi - وتكەننەن عانا شابىت، باقىت iزدەيدi. ستالين زامانى، سوعىستاعى جەڭiس تۋرالى ايتادى. ال بiزدە قانداي ءۇمiت بولۋى كەرەك؟ ماسەلەن، بۇگiندە بiزدە كiتاپ دۇكەندەرiندە قازاق فانتاستيكاسى بار ما؟ بiزدە يا ەرتەگi, يا قيال، يا ارمان جوق. وزiمiزگە ۇيرەنشiكتi تورت‑بەس تاقىرىپ بار. سونىڭ اينالاسىندا بiر­‑بiرi­مiزبەن ايتىسامىز، بiراق قوعامدىق ديسكۋرس جاڭارعان جوق. وتكەندە ءتاجين ەكi‑ۇش جاقسى نارسە ايتتى. بiراق ونى بiزدiڭ ينتەرنەتشiلەر ء"تاجين تiزiمi" دەپ iلiپ اكەتتi. ول قوعامدىق داۋلار ساپاسى وزگەرiپ، جاڭا تاقىرىپتار كەرەكتiگiن ايتتى. قازاق ۇلت­شىلارى ايتىپ جۇرگەن تاقىرىپتار توڭiرەگiندە بiرiگە المايدى ەكەنبiز، ولاي بولسا باسقا تاقىرىپ شىعارايىق. ماسەلەن، ايماق ءۇشiن ۇلكەن ماسەلە - سۋ. وزبەكستان، قىتاي، قىرعىزستانمەن بۇل ماسەلەنi قالاي شەشۋ كەرەك؟ جەرلەر ءشول جانە شولەيتكە اينالىپ جاتىر. اۋىل مەن قالا، ۋربانيزاتسيا، قالانىڭ قا­زاقى­لانۋى، جاڭا قازاق مادەنيە­تiنiڭ قالىپتاسۋى دەگەندەي ماسەلە بار. وسىنداي جاڭا تورت‑بەس تاقىرىپ پايدا بولسا، ايتىسۋعا بولادى.

قازاقى ديسكۋرسقا شىن ءمانiن­دەگi دەموكراتيا كەرەك. ءسوزدi قابىلداي الاتىن، توقتاي الاتىن ورتا جاساقتاۋ كەرەك سياقتى. وكiنiشكە قاراي، جيىرما جىل بويى تiل ماسەلەسiمەن اينالىسىپ جۇرگەندەي، اۋەلi تiلدi شەشiپ الاي­ىق، سوسىن سۋعا كiرiسەمiز دەي­تiندەي بiزدiڭ تاريحي ۋاقىتىمىز جوق. ءبارiن قاتار جاساۋ كەرەك.

- بۇل تاقىرىپتار اينا­لىم­عا ەنۋ ءۇشiن نە iستەۋ قا­جەت؟

- ول ءۇشiن ساياسي قوزعالىستار مەن پارتيالار قاتارىنا اقىن، جازۋشى، جۋرناليستەر ەمەس، فيزيكتەر، گيدرومەليوراتورلار كەلۋi كەرەك سياقتى. ال بiزدە سايا­سي پارتيالاردى گۋمانيتارلى سالا ماماندارى جەكەشەلەندiرiپ العان. پارتيادا جۇرگەندەردiڭ باسپاسوزگە قاتىسى بار بولعاندىقتان، ۇلتتىق ءباسپاسوز كلۋبىنا بارىپ ءماسليحات وتكiزسەك، كەرەمەت شارا وتكiزدiك دەپ ويلايدى. ۇلتتىق قوزعالىسقا كوسەمدەر مەن جۋرناليستەردەن گورi مەنەدجەرلەر مەن ەسەپشiلەر كەرەك. ۇيىمدى قۇرا الاتىن جانە اقشا iزدەي الاتىن. قىسقاسى، جاڭا فورماتقا اۋىساتىن كەز جەتتi. اقىندىق، باتىرلىق، اتتاننىڭ زامانى XVIII, XIX, تiپتi XX عاسىردىڭ باسىندا ءوتiپ كەتكەن.

الەمدiك پارتيالار فرونتدرايزينگ، ياعني قور جيناۋ پرينتسي­پiن باسشىلىققا العان. ياعني، ەرiنبەي‑جالىقپاي بۇكiل مەكەمە، كاسiپكەردi ارالاپ ءجۇرۋ كەرەك. ەسiك قاعىپ، "مەنiڭ وسىنداي ۇستانىمىم بار، ەڭ بولماعاندا ءجۇز دوللار بەر، سەنiڭ ءسوزiڭدi سويلەپ جۇرەيiن" دەپ ۇسىنىس تاستايدى. ال ەگەر بiر قالتاعا، بiر قارجىلىق توپقا بايلانىپ قالساڭ، وندا سەنiڭ پارتياڭ سول توپتىڭ جەكەمەنشiگiنە اينالىپ كەتە بەرەدi. شەتەلدە پارتيالاردى قارجىلاندىرۋعا شەكتەۋ قويىلعان. بiر ۇيىم جيىرما مىڭ دوللاردان، جەكە تۇلعا ون مىڭ دوللاردان ارتىق اقشا اۋدارا المايدى. ونى سالىق ورگاندارى قاتتى قاداعالايدى. بۇل ادامدى iزدەنۋگە جانە حالىققا جاقىنداۋعا ماجبۇرلەيدi.

"ەڭ ءالسIزدI پرەزيدەنت ەتۋI مۇمكIن"

- جاقىندا ساياساتتانۋشىلار بiرiگiپ شىعارعان "ىمىرت كەزەڭ" ەڭبەگiندە بيلiك اۋى­سۋىنىڭ سان ءتۇرلi نۇسقاسىن قاراستىرىپسىزدار. قازاقستان جاعدايىندا قاي ستسەنا­ريدiڭ iسكە اسۋ ىقتيمالدى­عى باسىم؟ جاعىمدىسى ما، الدە جاعىمسىزى ما؟

- ساراپشى رەتiندە جاعىمدى ستسەناري كورiپ وتىرعانىم جوق. كەزiندە ەلتسين ءوز ەركiمەن بيلiكتەن باس تارتتى. ونىڭ سەبە­بi ەلتسيننiڭ مىقتىلىعىندا ەمەس. ونىڭ قاسىندا قانشا دەگەنمەن مەملەكەتشiل تۇلعالار ءجۇردi. ماسەلەن، كەشە عانا ءدۇ­نيە­دەن وتكەن بەرەزوۆسكي. ولاردىڭ ەلتسين بيلiكتە تاعى بەس جىل وتىرسا، مەملەكەت ىدىراپ كەتەتiنiنە كوزi جەتتi. پاتشاسىنا بارىپ اشىعىن ايتتى. "بوريس نيكولايۇلى كەشiرiڭiز، سiزدi قۇرمەتتەيمiز، سىيلايمىز. سiزگە، وتباسىڭىزعا تيiسپەيمiز دەپ كەپiلدiك بەرiپ، انت‑سۋ iشەيiك، تiپتi زاڭ قابىلدايىق" دەدi. ارتىنان قاۋلى قابىلداندى دا. سونىمەن، ول ءوز ەركiمەن كەتتi. بiراق بۇل قادامعا بارۋىنىڭ ءوزi ءسوزسiز ەرلiك بولدى. بiزدە بۇگiن پرەزيدەنتكە بارىپ اشىعىن ايتا الاتىن ەليتا جوق. وسى كەزگە دەيiن پرەمەر‑مينيستر بولعان، ەل باسقارعان ازاماتتارمەن كەزدەسiپ، سويلەسiپ تۇرامىن. كەيدە اقىلداسۋ ءۇشiن وزدەرi شاقىرادى نە بولماسا جيىندا كەزدەسiپ قالاسىڭ. بiزدiڭ ايتقانىمىزدى ولار دا ايتىپ وتىر. كەيدە كۇيiپ كە­تiپ، ء"سوزiمiزدiڭ ادiلدiگiنە، دۇ­رىس­تىعىنا كوزiڭiز جەتiپ وتىر. وسىنى نەگە وزiنە ايتپايسىزدار؟" دەپ سۇراعانمىن. "بiزگە دە جان كەرەك قوي" دەيدi. "ايتساق، ءوزi­مiزگە تارپا باس سالادى دەي­دi. "سەن ءوزi شارۋادان، ەلدەن اجىراپ قالىپسىڭ عوي، شارشاپ ءجۇرسiڭ عوي دەيمiن" دەپ".

- قازاقستانداعى بيلiك اۋىسۋىنا سىرتقى كۇشتەردiڭ ىقپال ەتەرi ءسوزسiز. بiراق بۇل بiر جاعىنان ۇلتتىق قاۋiپسiز­دiگiمiزگە، جالپى تاۋەلسiز­دiككە قاتەر توندiرەدi ەمەس پە؟

- قاۋiپتiڭ ءبارi ايقىن كورiنiپ وتىر. كiمنiڭ اقپاراتتىق كەڭiس­تiگiندە ءومiر ءسۇرiپ وتىرمىز؟ رە­سەيدiڭ بiزگە تiكەلەي اسەر ەتەتiن جاعدايى بار. مىسالى، ەرتەڭ ح ساعاتىندا قوعامدىق پiكiرگە ىق­پال جاساۋ ءۇشiن كرەملدەن وسى ادامدى جامانداڭدار دەگەن تاپ­سىرما تۇسسە، الگiلەر بiر اپتانىڭ iشiندە يت‑سiلiكپەسiن شىعارادى.

قىتايدىڭ، يراننىڭ تىڭشىسىن ۇستاپ وتىرمىز. رەسەيدiڭ ارناۋلى قىزمەت ورگاندارى بiل­گەنiن iستەپ وتىر. تiپتi قورعاسقا دەيiنگi ماسەلەگە ارالاستى. ۇلت­تىق قاۋiپسiزدiككە تونگەن قاۋiپ پە؟ قاۋiپ بولعاندا قانداي. اقش، يران، قىتاي تىڭشىسىن ۇستاسا، رەسەيلiك اگەنتتەر اقپارات جيناپ، قوعامدىق پiكiرگە ەركiن ارالاسىپ وتىر. رەسەي جاعى ورتالىق ازياعا ىقپال ەتۋ ءۇشiن بەستەن ون ميلليارد رۋبلگە دەيiن بولەدi. بۇرىن تەك قانا قازاقستاننىڭ ساراپشىلارىمەن ايتىساتىنمىن. قازiر رەسەي ساراپشىلارىن، ءباسپاسوزiن اكەلiپ جاتىر. ەندiگi كەزەڭدە ورىس پيعىلدى قازاقتiلدi گازەتتەرi مەن سايت­تاردى اشۋ جوسپارى بار. كرەمل يدەولوگتارى دا اقىماق ەمەس. حالىقتىڭ جەتپiس پايىزى قازاق بولعان سوڭ وسى باعىتتا جۇمىس iستەۋi كەرەكتiگiن ءتۇسiندi. ونىڭ نەگiزiن كەيبiر سايتتاردان كورiپ تە ءجۇرمiز. "ۇيقىداعى اگەنتتەرi" تاعى بار. بۇل دەگەنi­مiز رەسەيدiڭ ارنايى قىزمەت ور­گاندارى ارنايى ادامداردىڭ ماتەريالدىق جاعدايىن جاسايدى دا، بiر كەزدە سارت ەتكiزiپ "شىق تا سويلە" دەيدi. ەلدiڭ iشiن­دە سوندايلار قانشاما. كەي­بiرەۋلەرiن بiلەمiز. بiراق ونىڭ ارتىندا ناقتى ساياسي ويىنداردىڭ، ارنايى قىزمەتتەردiڭ قارجىسى بار ەكەنiن ايتىپ جۇرگەن جوقپىز. بۇگiن كiمنiڭ ارتىندا كiم تۇرعانىن، كiمنiڭ كiم ەكەنiن اشىق ايتاتىن كەز كەلدi.

- بۇل بiر جاعى قازاقستاندىق ارنايى قىزمەت ورگاندارىنىڭ جۇمىسى ەمەس پە؟ ءور­كەنيەتتi ەلدەردە ونداي تىڭشىلارعا توسقاۋىل قويىلادى. ال بiزدەگi ۇقك بiر ادامنىڭ كۇزەتiنە اينالىپ كەتتi.

- اتىراۋدا بiراز تانىستارىم بار. ارنايى قىزمەتتەر تىڭشى ۇستاپ، ۋاحابشىلارمەن كۇرە­سۋدiڭ ورنىنا كاسiپورىنداردى جاعالاپ كەتكەن. ارقايسىسى بiر‑بiر كاسiپورىن، دۇڭگiرشەك يەسiن قورقىتىپ‑ۇركiتiپ، قالانى ءبولiپ الىپ، تiرشiلiك جاساعان. بiر‑ەكi جارىلىس بولعاندا قۋانعان بiردەن‑بiر ادام بولسا، بۇل - كاسiپكەرلەر. "ايتەۋiر بۇلار ءوز جۇمىسىمەن اينالىسا باستادى عوي، سونىڭ ارقاسىندا دەمالىپ الدىق" دەدi. مەملەكەت، قوعامدىق باقىلاۋ ارقىلى كۇشتiك قۇرىلىمداردى قىسىپ، جونگە سالىپ، اشىقتىقتى تالاپ ەتپەسە، ولار قاراقشى بيزنەسمەنگە اينالىپ كەتەدi. نەمەسە بۇگiنگi ساياسي جۇيەنiڭ جاۋلارىن اڭدۋمەن اينالاسىپ جۇرەدi. بۇگiندە ارنايى قىزمەت وكiلدەرi وپپوزيتسيانىڭ، جۋرناليستەردiڭ ارتىندا ءجۇر. بيلiككە قاۋiپ توندiرەتiن تاۋەلسiز ءباسپاسوز، نە وپپوزيتسيا ەمەس.

- كەيبiر اقپارات قۇرالدارى "قازاقستاننىڭ كەلەسi پرەزيدەنتiن پۋتين بەلگi­لەيدi" دەپ ءجۇر. وسى ءسوزدiڭ قانشالىقتى جانى بار؟

- بۇعان رەسەي ىقپال ەتەتiنi انىق. بiراق وعان قىتاي دا، اقش تا، ەۋرووداق تا اسەر ەتكiسi كە­لەدi. كەڭەس زامانىندا ولگەن باس حاتشىنى جەرلەۋ جونiندەگi كوميسسيانى كiم باسقارسا، كەلەسi باسشى سول بولادى دەگەن جازىلماعان قاعيدا بار ەدi. جابىق توتاليتارلى‑اۆتوريتارلى مەملەكەت بولعاندىقتان، بiزدە دە سونداي پرينتسيپ بار. جەرلەۋ كوميسسياسىن باسقاراتىن ادامنىڭ بۇيرەگi كiمگە بۇرادى؟ ول رەسەيشiل مە، قىتايشىل ما، قازاقشىل بولا ما؟ بiراق باستىسى، "مەن ولگەن كەزدە مىناۋ باس­قارادى" دەپ ەشكiم ايتقان جوق. سوندىقتان سان ءتۇرلi بولجام قۇرۋعا بولادى.

ەشقانداي تۇسiنiك پايدا بولماعاندىقتان، بiزدە پرەزيدەنت ەلدi باسقارا الماي قالعان جاعدايدا، بۇل مiندەت كونستيتۋتسيا بويىنشا سەنات سپيكەرiنە جۇك­تەلەدi. بiراق بiزدiڭ جۇيەدە دەموكراتيالىق، كونستيتۋتسيالىق پرينتسيپتەر جۇمىس iستەمە­گەن­دiكتەن، كەز كەلگەن ستسەناري iسكە اسۋى مۇمكiن. نەمەسە ەليتانىڭ ءبارi جينالىپ كۇبiر‑كۇبiر اڭگiمە جۇرگiزەدi. سول كەزدە بiرi "مەنiڭ ارتىما قازاق شالدارى ەرەدi" دەگەندi العا تارتسا، وزگەسi "كۇشتiك قۇرىلىمدار مەنiڭ ارتىمدا" دەيدi, ءۇشiنشiسi "بيزنەسمەندەر ماعان ەرەدi", ءتورتiن­شiسi "مەنi قىتاي قولدايدى", بەسiن­شiسi "ال مەنi پۋتين قولدايدى" دەگەندەي ۋاجدەردi العا تارتادى. ساۋدا كەزiندە كiم كوپ ۇپاي جيناسا، سونىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسۋi مۇمكiن.

تاعى بiر بولجام بار. ستالين ولگەن سوڭ ونىڭ اينالاسىنداعى ات توبەلiندەي توپ حرۋششەۆتi الدىعا شىعاردى. ونى شىعارعاندا مىقتىلىعى ءۇشiن ەمەس، iشiندەگi ەڭ ءالسiزi, زيانسىزى دەپ ءتۇسiنiپ، سوعان ارقا سۇيەدi. ءبارi بiر قۇ­دايدىڭ قولىندا. دەگەنمەن ح دەگەن ۋاقىت تۋعاندا، پرەزي­دەنت­تiڭ اينالاسىندا ناقتى كiمدەر جۇرەدi, ءبارi سوعان بايلانىستى.

- اڭگiمەڭiزگە راقمەت!

اڭگiمەلەسكەن ەلنۇر باقىتقىزى.

«جاس الاش» گازەتى