مەملەكەتىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق ساياساتىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى ول انا  مەن بالانىڭ مۇددەسى مەن زاڭدى قۇقىقتارىن قورعاۋ بولىپ تابىلادى. الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىمەن قاتار قازاقستاندا دا قوعامنىڭ ءالسىز توبىنا جاتاتىن انا مەن بالا دەنساۋلىعى، قاۋىپسىزدىگى سالاسىندا رەفورمالار كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە اسۋدا. 

ەلىمىزدە بالالاردى تاربيەلەۋ، ولاردى وقۋ-بىلىممەن سۋسىنداتۋ جۇمىستارىن رەتتەيتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتىق-پروتسەستىك كودەكسى، «نەكە (ەرلى-زايىپتىلىق) جانە وتباسى تۋرالى كودەكسى، «بالا قۇقىقتارى تۋرالى» زاڭ بار. بۇل نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر بالالاردىڭ الەۋمەتتىك جانە ماتەريالدىق قۇقىقتارىن ايقىندايدى.

قازاقستاننىڭ زاڭدارىندا بالالار مۇددەسىن كوزدەيتىن مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باعىتتارى، ولاردىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى جازىلعان. بالانىڭ وتباسىنداعى قارىم-قاتىناسىنا، بالا مەن قوعامعا، مۇگەدەك بالانىڭ قۇقىقتارىنا جانە اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردىڭ قۇقىقتارىنا بولەك-بولەك تاراۋلار ارنالعان.

مەملەكەتتىك ساياسات بالالاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ، ولاردىڭ كەمسىتىلمەۋىن قاداعالاۋ، قۇقىقتارى بۇزىلعان كەزدە ونى قالپىنا كەلتىرۋ، بالانىڭ دەنە ءبىتىمى، زياتكەرلىك، رۋحاني دامۋى، ءبىلىم نارىنە سۋسىنداۋى جاعىنان كومەك كورسەتۋ سياقتى نەگىزگى قاعيدالاردى باستى ماقسات ەتەدى.

ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2020 جىلعى قىركۇيەكتەگى جولداۋىندا وتباسىلىق-دەموگرافيالىق احۋالعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قۇقىعىن قورعاۋ ماسەلەسى وزەكتى ەكەنىن اتاعان بولاتىن.

جاڭادان وتاۋ قۇرعانداردىڭ كوپ ۋاقىت وتپەي اجىراسىپ كەتۋى، بالا سۇيە الماۋى، تولىق ەمەس وتباسى، نەكەسىز بالا تۋ، بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قۇقىعىن قورعاۋ ماسەلەسى قوعامىمىزدا شەشىمىن تاپپاي تۇرعان ماسەلەلەر.

مەملەكەت باسشىسى بالا­لارعا قاتىستى جىنىستىق ارەكەتكە بارىپ، قىلمىس جاساعانداردى قاتاڭ جازالاۋدى تاپسىردى.

سونداي-اق وتباسىلىق-الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ جاڭا پاراديگماسى كەرەكتىگىنە باسا نازار اۋداردى. مىسالى، 2020 جىلعى 1 ناۋرىزداعى دەرەككە سايكەس، ەلدە 37,5 مىڭ ادام 14,7 ملرد تەڭگە شاماسىندا جۇكتىلىك پەن بوسانۋعا بايلانىستى تابىسىنان ايىرىلعان جاعدايدا جاردەماقى العان. مۇگەدەك بالالاردى تاربيەلەپ وتىرعان اتا-انالار مەن قامقورشىلارعا بەرىلەتىن تولەم مولشەرى 2020 جىلى 43 657 تەڭگە بولدى. 2020 جىلى «التىن القامەن» جانە «كۇمىس القامەن» ماراپاتتالعان كوپبالالى انالارعا مەملەكەتتەن 47,5 ملرد تەڭگە جاردەماقى رەتىندە ءبولىندى. سونىمەن قاتار، اتالعان جىلى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن دەكرەت دەمالىسىنداعى جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەردىڭ مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن سۋبسيديالاۋعا 434,4 ملن تەڭگە شىعارىلدى.

انا مەن بالانىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ماقساتىندا قازاقستاندا گەندەرلىك ستراتەگيا، جۇكتىلىك پەن بوسانۋ، دەكرەتتىك دەمالىس ۋاقىتىندا الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتۋ، مەديتسينالىق-الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق قىزمەت، تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىقپەن كۇرەس، وتباسىن قولداۋ، داعدارىس ورتالىقتارىن اشۋ، «مەرەيلى وتباسى» سياقتى باعدارلامالار جۇزەگە اسىپ كەلەدى. انا مەن بالانىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ زاڭدىق نەگىزدەرى كونستيتۋتسيادا، ەڭبەك كودەكسىندە، وتباسى كودەكسىندە، سونىمەن قاتار «دەنساۋلىق ساقتاۋ تۋرالى»، «بالا قۇقىقتارىنىڭ كەپىلدىكتەرى تۋرالى» زاڭدا جانە زاڭنامالىق اكتىلەردە ايقىندالعان.

زاڭنان وزگە انا مەن بالانىڭ قۇقىعىن قورعاۋمەن ءتۇرلى قورلار، كەڭەستەر مەن قوزعالىستار، قوعامدىق ۇيىمدار جۇمىس اينالىسادى.

دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ اياسىندا انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋدىڭ ۇلتتىق مودەلدەرى قالىپتاستى. ءارتۇرلى ەلدەردىڭ ساراپشىلارى مۇنىڭ تيىمدىلىگى جوعارى ەكەنىن ايتادى. انا مەن بالا قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى كەشەندى ءىس-شارالار ەل تۇراقتىلىعىنىڭ نەگىزىن قالايدى. وتباسىلىق ءداستۇردى ساقتاۋعا باعىتتالعان شارالار جالپى قوعامنىڭ دامۋىنا وڭ اسەر ەتەتىنى و باستان بەلگىلى.

بۇگىنگى دەموكراتيالى، قۇقىقتىق، زايىرلى ەلىمىزدە انالاردىڭ جوعارى ءبىلىم الىپ، ءارتۇرلى سالادا قىزمەت اتقارىپ، مانساپ جاساۋىنا، بالالارىن تەگىن ءبىلىم الۋعا بەرۋىنە قۇقىعى بار. زاڭ تۇرعىسىنان ەشقانداي شەكتەۋ قويىلماعان. دەگەنمەن كوپتەگەن ايەلدەر، سونىڭ ىشىندە وتباسىن قۇرۋ الدىنداعى جاستار كەدەيلىكتىڭ كەسىرىنەن، ورتالىقتان قاشىقتا تۇرۋ سەبەبىنەن، اقپاراتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن، ءتيىستى قىزمەتتەردىڭ كورسەتىلمەۋىنەن نە بولماسا قالىپتاسقان قوعامدىق ادەت-عۇرىپ سالدارىنان مەديتسينالىق كومەككە دەر كەزىندە قولى جەتپەي جاتادى. وسىنداي كەزدە انا مەن جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ ساپالى مەديتسينالىق كومەك الۋ قۇقىعىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار قامتاماسىز ەتۋى كەرەك.

ارينە، وتباسىندا بالانىڭ ومىرىنە، بىلىمىنە، دەنساۋلىعىنا، رۋحاني وسۋىنە، قاۋىپسىزدىگىنە، قوعامنىڭ ساپالى مۇشەسى بولۋىنا ەڭ بىرىنشىدەن اتا-اناسى جاۋاپتى. بىراق جۇبايلاردىڭ اجىراسۋ جاعدايى ەلىمىزدە ءجيى كەزدەسەتىن اششى شىندىق. مۇنداي كەزدە اتا-اناسىنىڭ بىرەۋىنە كامەلەتكە تولماعان بالالارىن باعىپ-قاعۋ مىندەتى بەرىلسە، ەكىنشىسى زاڭ بويىنشا اليمەنت تولەۋگە مىندەتتى.

ءبىزدىڭ ەلدىڭ زاڭنامالىق وزگەرىستەرىنە ساي، جەكەلەگەن جاعدايلاردى ەسەپتەمەگەندە، اكەسى دە اناسى دا اليمەنت تولەۋ جاۋاپكەرشىلىگىنەن بوساتىلمايدى. ناقتىلاساق، بالانىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرiن قورعاۋدى اتا-انالارى نەمەسە بالانىڭ باسقا دا زاڭدى وكىلدەرى، قورعانشىلىق نەمەسە قامقورشىلىق جونىندەگى فۋنكتسيالاردى جۇزەگە اسىراتىن ورگان، پروكۋرور جانە سوت، سونداي-اق ىشكى ىستەر ورگاندارى جانە ءوز قۇزىرەتى شەگىندە وزگە دە مەملەكەتتىك ورگاندار جۇزەگە اسىرادى. بالا ءوز قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن كامەلەتتىك جاسقا تولۋى مىندەت ەمەس. ەگەر بالا ارەكەتكە قابىلەتتى بولسا، ءوز قۇقىعىن ءوزى قورعاۋعا مۇمكىندىگى بار.

اتاپ ايتساق، بالانىڭ تومەندەگىدەي نەگىزگى قۇقىقتارى بار:

وتباسىندا تۇرۋعا جانە تاربيەلەنۋگە;

ءوز اتا-اناسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلۋگە، ولارمەن بىرگە تۇرۋعا (بۇل ونىڭ مۇددەلەرىنە قايشى كەلەتىن جاعدايلاردى قوسپاعاندا);

ولاردىڭ تاراپىنان كورسەتىلەتىن قامقورلىققا، اتا-انانىڭ تاربيەسىنە;

ولار بولماعان جاعدايدا نەمەسە اتا-انا قۇقىعىنان ايىرىلسا، قامقورشىنىڭ نەمەسە بالالار مەكەمەسىنىڭ تاربيەسىنە;

جان-جاقتى دامۋعا;

اتا-انالارمەن، اتا-اجەلەرمەن، باۋىرلارىمەن جانە وزگە دە تۋىستارىمەن بايلانىس ورناتۋعا;

ءوز پىكىرىن بىلدىرۋگە;

تەگىن، اتىن، اكەسىنىڭ اتىن الۋعا;

ءومىر سۇرۋگە ت.ب. قۇقىقتارى بار.

ەلىمىزدە بالا قۇقىقتارى زاڭدا تايعا تاڭعا باسقانداي بەلگىلەنىپ تۇرسا دا، بالا قۇقىعى بۇزىلىپ جاتاتىن جايتتار كەزدەسىپ جاتادى.  ونىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى –  وتباسىنىڭ دۇرىس بولماۋى. اسىرەسە وگەي اكە، وگەي انا تاراپىنان الىمجەتتىك كورسەتۋ، قورلاۋ، ۇرىپ-سوعۋ سەكىلدى ايۋاندىق ارەكەتتەر جوق ەمەس.

ءادىل سوتتار ارقاشان بالا قۇقىعىنىڭ قورعالۋىن ەرەكشە نازاردا ۇستايدى. بالانىڭ قۇقىعىن بۇزعان ادام تۋىستىعىنا قاراماستان زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرىپ، ءتيىستى جازاعا تارتىلادى. بالالار قۇقىعى­نا نۇق­سان كەلتىرگەندەرگە قا­شان­دا جازا قاتاڭ.

ەلدىڭ ەرتەڭى بولار بالالاردىڭ بولاشاعىن بۇگىننەن باعدارلاپ، ءتۇزۋ تاربيە بەرۋ ارقاشان مەملەكەت پەن ۇيدەگى اتا-انانىڭ اسا ماڭىزدى مىندەتى بولىپ تابىلادى.

Abai.kz