قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ بۇگىنگە دەيىن دەموگرافيالىق دامۋدىڭ بىرنەشە ساتىسىنان ءوتتى. العاشقى جىلدارى بىرقاتار الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتارمەن بەتپە-بەت كەلدى. اتاپ ايتساق، نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋدىڭ قيىندىقتارى، حالىقتىڭ ءومڭر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ ناشارلاۋى، مەملەكەت تاراپىنان جاسالاتىن جاردەمنىڭ كۇرت ءتۇسىپ كەتۋى تاعى دا باسقا ماسەلەلەر بولدى. بۇل رەتتە جۇيەلى دەموگرافيالىق ساياسات ايتارلىقتاي ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە جانە ەل دامۋىنىڭ جاڭا دەڭگەيىنە شىعۋعا مۇمكىندىك بەردى.

قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا دەموگرافيالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن، سونداي-اق ءار وتباسىن قولداۋدىڭ كەڭ تەتىگى مەن تاسىلدەرىن قاراستىراتىن ينستيتۋتسيونالدىق ورتا مەن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر جۇيەسى قالىپتاسقان.

ءبىز قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق دامۋ كەزەڭىن ۇشكە ءبولىپ قاراستىرساق بولادى. العاشقىسى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان ەكونوميكالىق داعدارىس پەن كەيىنگى جاڭعىرتۋ رەفورمالارمەن سيپاتتالعان كەزەڭ – 1991-1999 جىلدار ارالىعى. بۇل كەزدە حالىق سانى 1,3 ميلليون ادامعا ازايدى. سەبەبى، ەلدە ەميگراتسيا ءۇردىسى قاتتى ءجۇردى. جالپى جۇرتتىڭ 2,6 ميلليوننان استامى شەتەلگە كوشىپ كەتتى. كوشى قون سالدوسى تەرىس – 1,8 ميلليون ادامدى قۇرادى. سونداي-اق تۋ مەن ءولىم-ءجىتىم پروتسەسى دە جاعىمسىز ناتيجەگە جەتتى. تۋ كورسەتكىشى 38,5%-عا تومەندەپ، ءولىم-ءجىتىم كورسەتكىسى كەرىسىنشە 9,7%-عا ارتتى. وسىلايشا تابيعي ءوسىم 1991 جىلعى 218,8 مىڭنان 1999 جىلعى 72 مىڭ ادامعا دەيىن ازايدى. ەلدىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى دە كەرى كەتىپ، ورتاشا ەسەپپەن 3 جىلعا قىسقاردى. 1990 جىلى ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 68,7 بولسا، 1999 جىلى 65,7 جاستى قۇرادى. بولەك العاندا ەرلەردىڭ جاسى – 3,3 جىلعا، ايەلدەر جاسى – 2,2 جىلعا قىسقاردى

ايەلدەر مەن ەرلەر اراسىنداعى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ الشاقتىعى 9,2 جاستان 10,3 جاسقا دەيىن كوتەرىلدى.

1990 جىلدارداعى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك رەفورمالار كەيىن ءوز جەمىسىن بەرە باستادى. قازاقستان ءومىرى ايتارلىقتاي جاقسارىپ، دەموگرافيالىق جانە كوشى-قون ۇردىسىنە وڭ ىقپالىن تيگىزدى. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى كوتەرىلگەن سوڭ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى وڭ وزگەرىستەر پايدا بولدى. بۇل تۋ كورسەتكىشىن كوتەرىپ، ءولىم-ءجىتىمدى ازايتتى. حالىق سانى كوبەيە باستادى.

وسىلايشا، 2000-2013 جىلدار ارالىعىندا حالىق سانىنىڭ قىسقارۋىنىڭ تەرىس تەندەنتسياسىنىڭ بىرتىندەپ جويىلدى. حالىقتىڭ ءوسىمى 13,5% (نەمەسە 2 ملن. ادامنان استام) قۇرادى، حالىق سانى 16,9 ملن. ادام شەگىنە جاقىندادى.

ال 2021 جىلعا قاراي قازاقستان حالقىنىڭ سانى 19 ميلليون ادامعا جەتتى. سول جىلى قازاقستاندىقتار 248,5 مىڭ ادامعا ءوسىپ، 2022 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا ولاردىڭ سانى 19 ميلليون 125,6 مىڭ ادامعا جەتتى.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، 2020 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ تابيعي ءوسىمى  263 012 ادام بولسا، 2021 جىلى 267 295 ادامدى قۇراعان ەكەن.

2021 جىلى قازاقستاندا 450 652 بالا دۇنيەگە كەلىپ، 183 357 ادام قايتىس بولدى. ەلىمىزدەن 32 209 ازامات كەتسە، 10 952 ادام كەلگەن. سونداي-اق، 140 256 نەكە جانە 19 280 وتباسى بۇزىلعان.

تۇراقتى دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەردى جانە ۇدايى ءوندىرىستىڭ قارقىندىلىعىن قولداۋ ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ باسىم باعىتى بولىپ قالا بەرەدى جانە بۇگىنگى كۇنى ونىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار.

ەلدەگى تابيعي ءوسىم سوڭعى 5-6 جىلدا ارتقان. قازىرگى كۇنى ءبىر ايەلدىڭ باسىنا 3 بالادان كەلەدى. مەم­لەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ 2023 جىلدان باستاپ بالا كۇتىمىنە باي­لانىستى تولەمدەردىڭ مەرزىمىن 1,5 جاسقا دەيىن ۇزارتۋدى ۇكىمەتكە تاپسىرعان ەدى. پرەزيدەنتتىڭ سوزىنشە، بۇل اتا-انالارعا ەڭ ماڭىزدى ۋاقىتتا ءسابيدىڭ قاسىندا ۇزاعىراق بولۋعا ءمۇم­كىندىك بەرەدى.

ستاتيستيكاعا قاراساق، مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلگەن قولداۋدىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە سوڭعى 10 جىلدا بالا تۋ كور­سەت­كىشى 25 پايىزعا وسكەن. قازاقستاندا كۇندە مىڭنان استام بالا دۇنيە ەسىگىن اشادى. عالىمداردىڭ بولجاۋىنشا، وسى تۋ قارقىن ساقتالاتىن بولسا 2050 جىلى حالىق سانى 24 ميلليوننان اسپاق. ەلىمىزدەگى بالا تۋ كورسەتكىشى ارتقانىمەن، پىشاقتىڭ ەكى ءجۇزى بار دەگەندەي، اجىراسۋ ماسەلەسى الدىڭعى ورىنعا شىققان. قازىر ءاربىر ءۇشىنشى وتباسى اجىراسۋعا جاقىنداپ قالعان. ساراپشىلار، بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وتباسى ينستيتۋتىن دامىتۋ كەرەك دەگەندى ايتادى.

ماسەلەن، «قازاقستان وتباسىلارى-2022» ۇلتتىق بايانداماسىنىڭ ناتيجەسىنە سۇيەن­ەر بولساق، قازاقستاندا ەر ادامدار بالالارىنا كوپ كوڭىل بولمەيدى. اكەلەردىڭ تەك  17 پايىزى عانا بوس ۋاقىتىن بالا-شاعا­سىنا ارنايدى ەكەن. بالا-شاعاعا قاراۋ، باپتاۋ، تاربيەلەۋ كوبىنە انالارعا ارتىلادى. اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى دارحان قىدىرالى باياندامادا وتباسى ينستيتۋتىنىڭ نەگىزگى پروبلەمالارى مەن ترەندتەرى انىق­تالىپ، ەلىمىزدەگى وتباسى ساياساتىن جەتىلدىرۋگە ارنالعان پراكتيكالىق ۇسى­نىستار ازىرلەنگەنىن ايتادى.

«زەرتتەۋگە سۇيەن­سەك، قازىرگى قوعامدا اكەلەردىڭ وتباسىن­داعى ءرولى نەگىزىنەن قارجىلىق جانە ماتە­ريال­دىق تابىسقا بايلانىستى ەكەن. ارينە، قارجىلىق جاعداي وتە وزەكتى، الايدا اكەنىڭ بالاعا بولەتىن ۋاقىتى مەن نازارى ودان دا ماڭىزدىراق. ۇلتتىق باياندامادا وسىنداي ءتۇرلى زەرتتەۋلەر كەڭىنەن قامتىلعان»،-دەيدى مينيستر.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» اتتى حالىققا جولداۋىندا ەلىمىزدەگى دەموگرافيالىق احۋالدىڭ كۇردەلى ەكەنىنە توقتالىپ، بۇل باعىتتاعى جاعدايدى جاقسارتۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە بىرنەشە تاپسىرما بەرگەن بولاتىن.

«وتباسىلىق-دەموگرافيالىق احۋال – زور الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ وتىرعان ماسەلە. وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا ءاربىر التىنشى وتباسى بالا سۇيە الماي وتىر. ساۋالناما كورسەتكەندەي، وتانداستارىمىزدىڭ 20 پايىزعا جۋىعى مۇنى اجىراسۋعا نەگىز بولاتىن ەلەۋلى سەبەپ دەپ سانايدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ەلىمىزدەگى حالىق سانىنىڭ وسىمىنە قاتىستى بولجامى ورتالىق ازياداعى كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا كوڭىل كونشىتپەيدى. ۇكىمەتكە 2021 جىلدان باستاپ «اڭساعان ءسابي» ارناۋلى باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىرامىن. ەكستراكورپورالدى ۇرىقتاندىرۋ باعدارلامالارى بويىنشا بولىنەتىن كۆوتا سانىن 7 مىڭعا دەيىن، ياعني 7 ەسە كوبەيتۋ قاجەت»، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

قازاقستان بارعان سايىن ماڭىزدى شەشىمدەردى تالاپ ەتەتىن جاڭا دەموگرافيالىق مىندەتتەردى موينىنا الۋى كەرەك. جالپى، سوڭعى ون جىلدا ەڭبەككە جارامدى حالىق قۇرامى ازايعانى، ەڭبەككە قابىلەتتى جاستان اسىپ كەتكەن، ەگدە جانە تىم جاس حالىقتىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ارتۋى بايقالعان. بۇل – ەلدىڭ دەموگرافيالىق قارتايۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭىنە كەلگەنىن كورسەتەدى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دەرەگىنشە، قازاقستاندا الداعى بىرنەشە ونجىلدىقتا 65 جاستان اسقان حالىق ايتارلىقتاي وسەدى دەگەن دەموگرافيالىق بولجامدار بار.

2050 جىلعا قاراي ەگدە جاستاعى حالىق سانى 2,2 ەسەگە ارتىپ، 14%-دى قۇراماق. بۇل كورسەتكىش 2020 جىلى 7,9%-دى قۇراعان.  بۇل رەتتە ەگدە جاستاعى ادامدار ۇلەسىنىڭ ۇلعايۋى بالالار ۇلەسىنىڭ تومەندەۋىمەن قاتار جۇرەدى. 2050 جىلعا قاراي بالالار سانىنىڭ ۇلەسى 29%-دان 2050 جىلى 23%-عا دەيىن تومەندەيدى دەگەن جورامال بار.

حالىق قۇرىلىمىنىڭ وزگەرۋى الەمدىك ەڭبەك نارىعىن، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن، زەينەتاقى جۇيەسىن جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەيدى.

دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ورتالىق ازياداعى جەتەكشى مامانى ايەشا ۆاۋدا قازاقستان حالقىن تۇراقتى وسىرگىسى كەلسە، ءال-اۋقاتى تومەن وڭىرلەر مەن حالىقتىڭ وسال توپتارىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋى كەرەك. سونداي-اق ءبىلىم بەرۋ ساپاسىنا، ەرەسەكتەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنا، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن دامىتۋعا نازار اۋدارۋى كەرەك. ادامي كاپيتالدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ مەملەكەتتىڭ ۇزاق مەرزىمدى دامۋىنىڭ نەگىزگى ۆەكتورىنا اينالۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە حالىق تۋرالى دەرەكتەردى جيناۋ مەن تالداۋ جۇيەسىنە جانە ەل ازاماتتارىنىڭ ناقتى مۇقتاجدىقتارىن ەسكەرە وتىرىپ، الەۋمەتتىك قولداۋ تەتىكتەرىن قالىپتاستىرۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنۋى ءتيىس.

Abai.kz