- ەرلان، قازىرگى كەزدە جالپى قازاق ونەرى، ونىڭ ىشىندە مۋزىكا ونەرىنىڭ الۋان-الۋان تولعاعى بارشامىزدى تولعاندىرار كوكەيكەستى تاقىرىپتارىنىڭ بىرىنە اينالدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ماسەلەنىڭ مۇنداي الابوتەن سيپات الۋىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭ؟

- ەرلان، قازىرگى كەزدە جالپى قازاق ونەرى، ونىڭ ىشىندە مۋزىكا ونەرىنىڭ الۋان-الۋان تولعاعى بارشامىزدى تولعاندىرار كوكەيكەستى تاقىرىپتارىنىڭ بىرىنە اينالدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ماسەلەنىڭ مۇنداي الابوتەن سيپات الۋىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭ؟

- بۇعان ءبىر جاقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن. بۇل ءوزى ايتىلا-ايتىلا كوتەرىلە-كوتەرىلە جاۋىر بولعان تاقىرىپ. جۋرناليستەر، ونەرتانۋشىلار، ۇلت ونەرىنىڭ جاناشىرلارى بۇل ماسەلەنى كوتەرۋدەيىن كوتەرگەنىمەن ۇكىمەتىمىز سەلت ەتەر ەمەس. قازىرگى ۋاقىتتا قازاق قوعامىنا، انىعى مەملەكەتىمىزگە يدەولوگيالىق تۇرعىدان ءتونىپ تۇرعان بىرنەشە ۇلكەن قاۋىپتەر بار. ءبىرىنشىسى - ول قازاقستاننىڭ شەتەلدىك ءدىني ەكسپانسيا قۇرساۋىندا قالۋى. ءدىن جونىندە وتە شيەلەنىستى جاعدايعا جەتكەنىمىزگە كەيىنگى كەزدە ەلىمىزدە ورىن العان وقيعالار دالەل. بۇعان توقتالاتىن بولساق اڭگىمە ۇزاپ كەتەدى... ەكىنشىسى، ەلىمىزدە ءۇنسىز ءجۇرىپ جاتقان اقپاراتتىق مايدان. اقپاراتتىق سوعىستىڭ مەملەكەت ءۇشىن، ونىڭ مەملەكەت ءتۇزۋشى جۇرتى قازاق حالقى ءۇشىن وتە قاتەرلى جاعدايعا جەتكەنىن مىنا دەرەكتەردەن كورۋگە بولادى. ماسەلەن قازاقستانعا تارايتىن 4200-دەي گازەت-جۋرنال مەن 240-تاي تەلە-راديونىڭ 90 پايىزى ورىس تىلىندە، 6 پايىزى باسقا شەتەل تىلدەرىندە، تەك 4-5 پايىزى عانا قازاق تىلىندە ەكەن. قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە 2320-دان اسا باسىلىمنىڭ 450-دەيى عانا مەملەكەتتىك تىلدە شىعادى ەكەن. بۇل كورسەتكىش تە وكىنىشكە قاراي قازاقستاندا شىعاتىن قازاقشا باسىلىمداردىڭ 4- 5 پايىزىن عانا قۇراپ وتىر. ەلىمىزدە قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعى 65 پايىزدان اسىپ بارا جاتقانىن ەسكەرسەك، بۇنداي بوگدە تىلدىك اقپاراتتىق تاسقىننىڭ استىندا قالۋدى قازاقستانننان باسقا بىردە ءبىر مەملەكەت باسىنان كەشىرىپ وتىرعان جوق.

- ەلىمىزدەگى مۋزىكا ونەرىنىندەگى قالىپتاسىپ وتىرعان   احۋالعا شەتەلدىك بوگدە تىلدىك اقپارات تاسقىنىمەن بايلانىستى دەگىڭ كەلەدى عوي.

- ءيا، پروبلەمانىڭ ءبىر ۇشى وسىندا جاتىر. ويتكەنى قازىرگى 15 پەن 35 جاس ارالىعىنداعى جاستارىمىزدىڭ رەسەيلىك جانە باتىستىق اقپاراتتىق ەكسپانسياسىنىڭ قۇربانى بولعاندىعىن كوزىمىز كورىپ وتىر. جاستاردىڭ بۇل تولقىنى ءبىرجان سال مەن مۇحيتتىڭ، اقان سەرى مەن بالۋان شولاقتىڭ، قۇرمانعازى مەن تاتتىمبەتتىڭ اندەرى مەن كۇيلەرىن تىڭداماق تۇگىلى، ولاردىڭ اتىن دا جوندەپ بىلمەيدى. ياعني، قازىرگى قاپتاعان شەتەلدىك جانە وتاندىق تەلەارنالار جاپپاي باتىستىق ءومىر ءسۇرۋ سالتىن كۇنى-ءتۇنى ناسيحاتتاپ، جات مادەنيەتتى اسقان جىمىسقىلىقپەن ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ ساناسىنا سىڭىرۋدە. ولارعا ەلىمىزدىڭ تاراپىنان «بۇلارىڭ ماسقارا عوي، بىزدەن ۇيالماساڭدار دا قۇدايدان ۇيالساڭدارشى، قويساڭدارشى» دەپ وتىرعان ەشكىم جوق. بۇلاردىڭ داڭدايسىعانى سونشالىق، توبىرلىق مادەنيەتكە نەگىزدەلگەن، وسكەلەڭ ۇرپاققا وتە قاۋىپتى جىلىگى تاتىمايتىن كوكەجاسىق جوبالارىن قازاقستان تەلەارنالارى ارقىلى ناسيحاتتاۋعا كوشتى. («Super Star»، «ەكى جۇلدىز»، «X-factor»، «مامما ءمىيا»، «داۆاي پوجەنيمسيا» ت.ب.) ءسويتىپ، جاستارىمىزدى ۇلتىنىڭ تاريحي جادىنان اجىراتۋعا بىلەك سىبانا كىرىسكەن بۇل جوبالار، جات پيعىلدار ءوز ماقساتتارىنا جەتىپ قالعانداي. ويتكەنى، قازىردىڭ وزىندە ابدەن ماڭگۇرتتەنگەن، مارگينالدانعان ەلىمىزدىڭ ءبىر توپ «ونەر جۇلدىزدارى» مەملەكەتتىك تەلەارنالاردان كورەرمەن ساناسىن سانسىراتاتىن يۋ-قيۋ شوۋلار ۇيىمداستىرىپ، تەلەديدار تورىنەن حالقىمىزعا تورەلىك ايتىپ، ءجون سىلتەيتىن دەڭگەيگە جەتتى. ءبىر سۇمدىعى - بويىندا وتانشىلدىق سەزىمى جوق، ەسىل-دەرتى كوممەرتسيالىق ماقساتتى كوزدەيتىن وسىنداي نيگيليست-ونەرپازسىمىقتاردىڭ  ىقپال ەتۋمەن وتاندىق تەلە-راديولارىمىزدى توبىرلىق مادەنيەتكە قۇمار جاستار اۋديتورياسىنا بەيىمدەۋ ءۇردىسى بايقالادى. بۇرىن ساعات اشىمباەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، قادىر مىرزاليەۆ، شەرحان مۇرتازا ت.ب. قايراتكەر اعالارىمىزدىڭ ۇلتتى ۇيىستىرۋعا نەگىزدەلگەن، مەملەكەتشىل وي-پىكىرلەرى كورىنىس تاباتىن تەلە-راديولارىمىز ءبىر تويمەن ءبىر تويدىڭ اراسىنا جۇگىرىپ جۇرگەن ەسترادا انشىلەرى مەن ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ وي تۇيە المايتىن اساباسىماقتاردىڭ قولىنا كوشتى. تەلەديدار مەن راديو ءۇشىن بۇدان اسقان سوراقىلىق بولا ما؟! سوڭعى جيىرما جىل بويى اقپاراتتىق سوعىس تاسقىنىنىڭ استىندا قالىپ، رۋحاني كونتۋزيا الىپ شىققان ادامزاتتىق، ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن قارۋلانباعان بىلىكسىز، ورەسىز بۋىننىڭ مەملەكەت يدەيالوگياسىنا قول سۇعا باستاعانىن، بيلىكتىڭ باسقارۋ تەتىكتەرىنە قولدارى جەتە باستاعانىن كورىپ وتىرمىز. بۇنىڭ سوڭى مەملەكەت ءۇشىن ورنى تولماس وكىنىشتەرگە الىپ كەلۋى مۇمكىن. ويتكەنى، جات مادەنيەتتىڭ ىقپالىندا ءوسىپ-ونگەن مارگينالدانعان، ماڭگۇرتەنگەن، ونىڭ ۇستىنە توبىرلىق مادەنيەتتىڭ شىلاۋىندا جەتىلگەن مىسكىننەن ەشقاشان دا مەملەكەتشىل تۇلعا شىقپايدى، ول ەشقاشاندا ءوز ۇلتىنىڭ ارمان-اڭسارىن تۇسىنە المايدى، ەشقاشاندا ۇلت رۋحانياتىنا كۇزەتشى بولا المايدى. مۇنداي توعىشار پەندەلەر بارلىق قۇندىلىقتاردى شوۋ دەڭگەيىنەن ارىعا كوتەرە المايدى.

- مادەني رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ مۇنداي دەڭگەيگە دەيىن قۇلدىراۋىنا نە سەبەپ؟ بۇل ءۇردىس قاشان، قالاي باستالدى؟ تەرەڭدەتىپ، تاراتا ايتىپ بەرسەڭ.

- ونەر تاريحىنىڭ  بەتتەرىنە ۇڭىلسەك، مۇنىڭ العاشقى نىشانى  وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى بىلىنە باستاعانىن بايقايمىز. وسى جىلدارى جارىق كورگەن اندەرگە سول زاماننىڭ تىڭداۋشى قاۋىمى: «ءسوزى قازاقشا، اۋەنى ورىسشا» دەپ باعا بەرگەنىنە سول كەزدەگى ءباسپاسوز بەتتەرى كۋا. ال ەلىمىزدىڭ مۋزىكا قايراتكەرلەرى سول ۋاقىتتىڭ وزىندە-اق  مۋزىكانىڭ ۇلتتىق سيپاتتان اجىراپ بارا جاتقانىن ايتىپ دابىل قاعا باستاعان-دى. ماسەلەن، ءبىر ءوزى قازاقتىڭ ەكى مىڭداي ءان، كۇيىن جيناعان كورنەكتى مۋزىكا قايراتكەرى بوريس ەرزاكوۆيچ 1988 جىلى مادەنيەتتانۋشى ءاليا بوپەجانوۆاعا بەرگەن سۇحباتىندا: «جاستار شىعارمالارىنىڭ كوپشىلىگى ازىرشە ۇلتتىق بولمىس سيپاتتان ادا، ءدۇبارالاۋ بولىپ كەلەدى. مۇنىڭ باستى ءبىر سەبەبى: ونداي شىعارما اۆتورلارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ باي ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىنەن سۋسىنداماعاندىعان. ەڭ الدىمەن حالىقتىق مۋزىكانى بويعا تەرەڭ سىڭىرمەي تۇرىپ، بۇكىل ادامزاتتىق تۋىندى جازام دەۋ بەكەرشىلىك» - دەپ الاڭداۋشىلىق بىلدىرە ايتقان بولاتىن. بۇل الاڭداۋشىلىق نەگىزسىز ەمەس ەدى. سول كەزدىڭ وزىندە رەسەيدىڭ جوعارعى مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىن، ءتىپتى، مىنا ءوزىمىزدىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتوريانى تامامداعان كاسىبي كومپوزيتورلاردىڭ بارلىعى دەرلىك ەۋروپا مۋزىكاسى ۇلگىسىندە اندەردى دۇنيەگە اكەلە باستادى. بىراق مۇنداي كوسموپوليتتەنگەن كومپوزيتورلار جازعان ول شىعارمالاردىڭ كوپشىلىگى ۇلت جۇرەگىنەن ورىن الا الماعاندىقتان، ۋاقىت سىنىنان وتە المادى; بۇقارالىق سيپاتقا يە بولا الماي كەزەڭدىك مۋزىكا كورىنىسى رەتىندە ۋاقىت كوشىنەن قالىپ قويدى.

- وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنان باستاپ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الۋىنا بايلانىستى ۇلت مۋزىكاسىنىڭ ساۋىعۋىنا قولايلى جاعداي تۋدى ەمەس پە؟

- ءيا، ونىڭىز راس. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، جالعىز مۋزىكا ەمەس، ۇلت رۋحانياتى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى بارلىق سالادا ساۋىعۋعا  قولايلى ۋاقىتتىڭ كەلگەندىگىنىڭ نىشاندارى سەزىلە باستادى. اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «داۋرەن-اي»، «سارىارقالارى» وسى كەزەڭدە اسپاندادى، سەكەن تۇرىسبەكوۆتىڭ «كوڭىل تولقىنى»، «اق جاۋىن» كۇيلەرى ەل جۇرەگىن ەلجىرەتىپ، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق مۋزىكانى توساڭسي باستاعان قۇلاعىن قازاقى بوياۋى كەلىسكەن، توتىداي تۇرلەنگەن الۋان ءۇندى قوڭىر دىبىسقا قارىق قىلىپ تاستادى. ساحناعا «كۇلدىر، كۇلدىر كۇرەڭىن كىسىنەتىپ» بەكبولات تىلەۋحان، كوڭىلاشار كۇيلەرىمەن كوڭىلدىڭ حوشىن كەلتىرتىپ ايگۇل ۇلكەنباەۆا، «سالعان ءانى سىرنايداي» جانار ايجانوۆا ت.ب. شىقتى. «جىگىتتىڭ سۇلتانى» رەسپۋبليكالىق بايقاۋى باياعىنىڭ جىگىتى، ەلىمنىڭ ءۇمىتى بولام دەيتىن ەر كوڭىلدى جاستاردىڭ تالابىنا دەم بەردى. رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسى دۇركىرەپ ءوتىپ جاتتى; «ناۋرىز» تويى سياقتى مەرەكەلەردىڭ بۇقارالىق سيپاتى كۇشەيە ءتۇستى. رەسپۋبليكالىق تەلەديدار مەن «قازاق راديوسى» وسى جاقسىلىقتاردىڭ جارشىسى بولا ءبىلدى. ەفيرلەردەن ەل ۇيقىعا كەتكەنشە ۇلتتىق قۇندىلىقتار ناسيحاتتالاتىن زامان تۋدى. ونەرپازدار ەڭسە كوتەرىپ، ەلدىڭ تۋىن كوتەرە باستاعانداي ەدى.

بىراق بۇل جارقىن كەزەڭنىڭ ءداۋىرى ۇزاققا سوزىلمادى. قازاقتىڭ ەل بولعاندىعىن، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكاعا اينالعانىن قالامايتىن شوۆينيستىك، نيگيليستىك كەرتارتپا كۇشتەر قاراپ جاتپادى. ولار تاسقىنداي تۇسكەن ۇلتتىق رۋحتىڭ ارىنىن باساتىن امالدار ىزدەي باستادى. ونداي التەرناتيۆا تاپتى دا. سونىڭ العاشقى «قارلىعاشى» - «ازيا داۋىسى» بولدى. ولاردىڭ «ا-ا-ا-ا-از-يا دا-ا-ا-ۋ-سى» دەپ كەكەشتەنە جارتى دۇنيەگە جار سالعان ساقاۋ جارناماسى قازاق مۋزىكاسىن ازدىرۋعا، ۇلت مۋزىكاسىن توزدىرۋعا جاسالعان  العاشقى ادىم ەدى. كەيىن وسى ساقاۋ جارنامادان باستالعان «حالىقارالىق» بايقاۋدان قانشاما ماقاۋ ءانشى «ونەر الەمىنە» جولداما الدى دەسەڭشى. جارناماسىنا دەيىن ساقاۋ سويلەتىپ جامان ىرىممەن كەلگەن «ازيا داۋىسى» ومىرشەڭ بولا العان جوق. بىراق ءوز تىڭدارمانىن تاۋىپ، ۇلتتىق سيپاتتا دامۋعا جانە جەتەكشى رولگە يە بولا باستاعان قازاق مۋزىكاسىنا ەسەڭگىرەتە سوققى بەرىپ ۇلگەردى. كەيىن وسى سوققىلاردان وڭالا الماعان قازاق مۋزىكاسى توبىرلىق مۋزىكانىڭ الدىندا تىزە بۇكتى.

«ءبىر قىزىمنان ءبىر قىزىم ءام سوراقى» دەگەندەي، «ازيا داۋىسىنىڭ» ورنىن  جاستارعا ارنالعان «جاس قانات» كونكۋرسى باستى. بۇلارعا قۇيىلعان قارجىدا قيساپ بولمادى. وتاندىق تەلەارنالار وسى كونكۋرستاردى كۇندىز-ءتۇنى ناسيحاتتادى. بۇل بايقاۋلاردان كەيىن ىلعي قىزتەكە داۋىستى جاستاردى جەڭىمپاز قىلۋدى ماقسات ەتكەن «سۋپەر ستار» دەگەن سۇمدىق شىقتى. قويشى، ايتەۋىر بۇلارعا تامىرىن سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنان تارتاتىن، امىرە قاشاۋباەۆ، قۇرمانعازى اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ءان، كۇي كونكۋرستارى استار بولۋعا جاراماي قالدى. قىسقاسىن ايتقاندا، اينالدىرعان از جىلدا وسىنداي ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەگە قايشى شەتەلدىك توبىرلىق مادەنيەتتى تۋ ەتۋشى جىمىسقى جوبالار ۇلتتىق مۋزىكامىزدى تۇعىرىنان تايدىرىپ، جەڭىمپاز كۇشكە اينالىپ شىعا كەلدى. گيتلەردىڭ مارش ەكپىندى مۋزىكالاردى جۇيەلى تۇردە پايدالانۋ ارقىلى اينالدىرعان بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە نەمىس حالقىنىنىڭ اۆانگاردىنان قانقۇيلى فاشيستەر «تاربيەلەپ» شىعارعانىن بىلەمىز. ال سول ءبىز كىنالاپ جۇرگەن گيتلەردىڭ قولدانعان مارش ەكپىندى مۋزىكالارى قازىرگى جاستارىمىزدىڭ تىڭداپ جۇرگەن مۋزىكاسىنا استار بولۋعا جارامايدى. ماسەلەن گيتلەر اتاقتى نەمىس كلاسسيكتەرىنىڭ ءبىرى ۆاگنەردىڭ اۋەندەرىن قولدانعان. سوندىقتان بۇل ورايدا ءبىز گيتلەردەن دە اسىپ تۇستىك. ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ تۇتىنىپ جۇرگەن مۋزىكاسى گيتلەردىكىنەن الدەقايدا قاۋىپتى، الدەقايدا قيراتۋشى كۇشكە يە، زۇلىم دا، قۇبىجىق مۋزىكا.

- توبىرلىق ونەر تۇرلەرىنىڭ وسىنشاما تۇرلەنۋى مەن گۇلدەنۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىڭ؟

- ءبىز قۇندىلىقتاردىڭ قۇنى كەتكەن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. تاۋەلسىزدىگىمىزدى العان كەزدەن باستاپ، ۇكىمەتىمىز بارلىق رەسۋرستاردى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن ورلەتۋگە جۇمىلدىردى. رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز جىلدار بويى قاراۋسىز جاتتى. «باقپاساڭ مال كەتەدى...» دەگەندەي قۇندىلىقتاردى قانداي جاعدايدا بولسىن باعۋ كەرەك، قاراۋ قاجەت. باعۋ، قاراۋ جەتكىلىكسىز، ماپەلەۋ كەرەك. بىزدە وسىنىڭ ءبىرى بولمادى. سول كەزدە توبىرلىق مادەنيەت ۇرىق شاشىپ، باقشاعا قاپتاپ كەتكەن ارام شوپتەي قاۋلاپ ءوسىپ كەتتى. شۋ القابىندا يە بەرمەي ءوسىپ جاتقان ەسىرتكى ءشوبى سياقتى، ونىمەن دە كۇرەسۋ مۇمكىن بولماي بارادى. وسىلايشا جاساندى ونەرپازدار قاپتادى. بايقاپ وتىرعانىمىزداي توبىردىڭ ءوزىنىڭ ءانشىسى، ءوزىنىڭ اقىنى، ءوزىنىڭ كومپوزيتورى، ءوزىنىڭ ءجۋرناليسى، ءوزىنىڭ پروديۋسسەرى، ءوزىنىڭ رەجيسسەرى، ءوزىنىڭ اسىرەدىنشىلى، ءوزىنىڭ كورەرمەنى بولادى ەكەن. باجايلاي قاراساڭىز، از جىلدا ەلىمىزدىڭ مادەني كەڭىستىگىندە ولاردىڭ مىزعىماستاي، بەرىك جۇيە قۇرىپ ۇلگەرگەنىن اڭعاراسىز. ەڭ سۇمدىعى رۋحاني قۇبىلىستار جاساۋعا قابىلەتسىز (ادامزاتتىق، ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن قارۋلانباعان سوڭ قايدان قابىلەت بولسىن.) وسى بۋىن رۋحانيات پەن مادەنيەتتىڭ تۇتقالارىنا يە بولىپ جاتىر. بىراق ولار وزدەرىندەگى توبىرلىق سانا دەڭگەيىمەن قازاق مادەنيەتىن ەشقاشان ۇشپاققا شىعارا المايتىنىن ەسكەرمەيدى.

سوندا ءبىز ەڭ جاۋاپتى مايداننىڭ تىزگىنىن كىمدەرگە بەرىپ جاتىرمىز؟ مەن تاياۋدا تۇركيا قازاقتارىنان ءبىر قىزىق اڭگىمە ەستىدىم. 1950 جىلداردا قىتاي بيلىگىنەن قاشىپ، ۇركىنشىلىككە ۇشىراعان قازاقتار تيبەت ارقىلى ءۇندىستان اسقانى بەلگىلى. ينديا جەرىنە ارىپ اشىپ بارعان قازاقتار جەرگىلىكتى ۇكىمەتپەن كەلىسىپ، تۇركياعا ءوتۋ ماسەلەسى شەشىلگەنشە از-كەم ايالداپ، ەس جيادى. سوندا بۇلار كۇندەلىكتى ازىققا قوي سوياتىن بولسا كەرەك. بۇلار مال سويىپ جاتقاندا مايمىلدار جاقىن كەلىپ، تال اراسىنان باسپالاپ قاراپ تۇرادى ەكەن. بىردە قاساپشىلار مال سويعان جەردە پىشاعىن ۇمتىپ كەتەدى. سوندا نە بولعان دەيسىز عوي. الگى مايمىلدار ءوزارا جيىلىسىپ، «اقىلداسىپ» ىشتەرىنەن ءبىر ميعۇلانى «قۇرباندىق» بولۋعا كەلىستىرىپتى. ءسويتىپ، الگىلەر ءبىر مايمىلدىڭ اياق قولىن جىپپەن شاندىپ بايلاپ، تاماعىنان پىشاقپەن ورىپ جىبەرىپتى. وسىلايشا مايمىلدار ىشتەرىنەن بىرنەشە مايمىلدى قۇرباندىققا «شالىپتى». ارينە، مايمىلدار نە ىستەپ جاتقانىنا ەسەپ بەرە المايدى. ويتكەنى  ادامداردان كورگەنىن ىستەگەنمەن ولاردا ادامدىق سانا جوق. ءبىزدىڭ رۋحانياتتا قالىپتاسىپ وتىرعان احۋال دا وسى مايمىل تىرلىكتىڭ ار جاق بەر جاعىنداعى شارۋا بولىپ وتىر. قازىرگى شوۋمەنگە اينالىپ، سۋپەر جۇلدىز اتانىپ جۇرگەندەر دە وسى مايمىلدار سياقتى، ەڭ اسىل قۇندىلىقتارىمىزدى قۇرباندىققا شالىپ، قازاق مادەنيەتى ءۇشىن ولشەۋسىز زارداپتار اكەلىپ جاتقاندىعىنا ەسەپ بەرە المايدى. ويتكەنى ولاردا ۇلتتىق رۋح جوق، رۋحاني سانا، زيال كەمشىن. ۇلت رۋحانياتىنا جەتەكشى بولۋ ءۇشىن تۋعان حالقىڭنىڭ پاراسات بيىگىن مەڭگەرۋىڭ كەرەك. بۇل مايداندا كومەرتسيالىق باقاي ەسەپكە ورىن جوق. وكىنىشكە قاراي، تىزگىنىنە  ورىس ءتىلدى توبىرلىق مادەنيەت وكىلدەرى يە بولىپ العان ەلىمىزدەگى مادەني جوبالاردىڭ بارلىعى دەرلىك كومەرتسيالىق ماقساتتى كوزدەيدى.  اششى اقيقاتى وسى.

- ەرلان، جاسىراتىنى جوق، كەيىنگى كەزدە دومبىرامەن ءان ايتاتىن ونەرپازدارىمىزدىڭ بويىنان دا جىگەرسىزدىك بايقايمىز. نەگە قازىر ارامىزدا قايرات بايبوسىنوۆ پەن جانىبەك كارمەنوۆ سياقتى ونەرپازدار جوق.

- قازاقتىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتى جەڭىلگەن مادەنيەت. جەڭىلگەندە دۇنيەجۇزىلىك كلاسسيكالىق مادەنيەتتەن جەڭىلسە ارمان جوق قوي. (قۇداي ونىڭ دا بەتىن اۋلاق قىلسىن) ءۇش ءجۇز جىل بويى ويران سالعان وتارشىلداردان جەڭىلمەگەن، قايتا جەتىلگەن مادەنيەتىمىز اينالدىرعان از جىلدا تەكسىز-زاتسىز افرو-امەريكاندىق توبىرلىق مۋزىكانىڭ شاپقىنشىلىعىنا توتەپ بەرە الماي جەڭىلىپ وتىر عوي. «كوپتە اقىل جوق، سوندىقتان ەبىن تاۋىپ جونگە سال» دەمەي مە، اباي جارىقتىق. كۇنى-ءتۇنى «ونەردىڭ تورەسى وسى» دەپ تەلەجاشىك بىتكەن ۇزدىكسىز ناسيحاتتاي بەرگەن سوڭ، بايعۇس بۇقارا قايتسىن، شۇبىرىپ شۋىلداق مۋزىكانىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرە بەردى ەمەس پە. ولاردىڭ بەتىن بەرمەن قاراتۋ ءۇشىن «سەندەردىڭ كورەتىندەرىڭ مىناۋ،تىڭدايتىندارىڭ مىناۋ» دەيتىندەي ۇلتتىق ناقىشى مول، نازىك تالعام قالىپتاستىرارلىقتاي تەكتى دۇنيەلەرىمىزدى تولايىم ۇسىنا المادىق. اباي ايتقانداي «ەبىن تاۋىپ جونگە سالا المادىق». شەتەلدىك جارقىلداق، جىرقىلداق دۇنيەنى كورە بەرگەن سوڭ، دارىلداق داڭعازانى تىڭداي بەرگەن سوڭ، جات مادەنيەتتىڭ سالقىنى بويىن العان ۇلتتىڭ بويىندا ءتول ونەرىن قور سەزىنۋ كومپلەكسى پايدا بولادى. ءسوتىپ باسقانى زور، ءوزىن قور سانادى. وسىنداي پسيحولوگيالىق دەرت مەڭدەگەن قازىرگى جاستارىمىزدىڭ بويىنان ءوز ۇلتىن وگەيسىنۋدى، قورسىنۋدى بايقايمىز. بۇل - ۇلتتىق قۇندىلىقتار جات مادەنيەتتەن جەڭىلگەندە پايدا بولاتىن كەلەڭسىز قۇبىلىس. جاستار تۇگىلى، قازىر جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر مەن كەكىرىك اتقان تەكسىز بايلار ماڭگۇرتتەنگەن بالالارىنىڭ ۇيلەنۋ تويىندا قوس ءتىلدى (قازاق، ورىس) ءتىلدى تامادا جالدايدى، شەتەلدەن، كورشى رەسەيدەن ءوز ەليتاسى تىڭداۋعا ارلاناتىن پوپ مۋزىكا جۇلدىزدارىن شاقىرادى. ولاردىڭ باقىرىپ، شاقىرعانىن ونەر دەپ ۇعاتىن ءوزىمىزدىڭ نامىسسىز قانداستارىمىز ساندارىن شاپاتتاپ ءماز بولادى. شەتەلدىك پوپ جۇلدىزدار بولسا، نادان، ماڭگۇرت قازاق بايىنىڭ قالتاسىن قاققانىنا ماستانىپ ەلدەرىنە قايتادى. قازاقتىڭ تويىن ورىس باسقارعان سۇمدىقتى كورىپ پە ەدىڭىز؟! مۇنداي ماسقارا ءبارىمىز اعاش اتقا مىنگىزىپ جۇرگەن كەڭەس زامانىندا بولماعان ەدى. ول كەزدەگى ۇلكەن قالالارداعى ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ ءوزى تويلارىنا مىندەتتى تۇردە قازاق ءتىلدى اسابا جالداپ، قازاقشا وتكىزەتىن. وزدەرى ورىسشا سويلەگەنىنە قورىنىپ، تويشىل قاۋىمنان كەشىرىم سۇرايتىن. ال قازىر ءبارى كەرىسىنشە. ءبىر سۇمدىعى يت باسىنا ىركىت توگىلگەن الگى تويلاردا قازاقتىڭ دومبىراسىنا ورىن جوق. كەڭەس كەزىندەگى «تاماشا» شىن مانىندەگى «تاماشا» ەدى عوي. ونىڭ استارلى، ويلى، قازاقى ازىلدەرى ءوز الدىنا، ونداعى دومبىرامەن ءان سالاتىن، كۇي تارتاتىن ونەرپازداردى تىڭداۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەدى. قازىر «تاماشا» سياقتى ازىلكەشتەر تەاترى ەلىمىزدە ونداپ سانالادى. بىراق ولار دا قازاقتىڭ دومبىراسىن اتا جاۋىنداي كورەدى; دومبىرا ۇستاعانداردى ماڭايلارىنان جۇرگىزبەيدى. ول جىگىتتەر دومبىرامەن اراز بولسا دا، نامىسى اراز بولماۋ كەرەك ەدى. دومبىرا دەگەن قازاقتىڭ نامىسى عوي. «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق» دەگەندەي، ەلىمىزدە ءوتىپ جاتقان مەملەكەتتىك مەرەكەلىك شارالاردا دومبىرامەن ءان ايتىلمايتىن، كۇي تارتىلمايتىن بولىپ بارادى. بارىندە سول بەزەك قاعىپ جۇرگەن فونوگراماشىل «ەسترادا جۇلدىزدارى». سوندىقتان بۇكىل ۇلت بولىپ ءوزىنىڭ دومبىراسىنان سىرت اينالعان سوڭ، ءبۇتىن ءبىر مەملەكەت ءتول ونەرىن كۇرەسىنگە تاستاعان سوڭ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، دومبىرا كەڭىستىگىن، ونىڭ حالىققا شىعار ءورىسىن قاسقانا تارىلتىپ، فونوگرامماشىل انشىسىماق قاۋىمعا الىپ بەرگەن سوڭ، قايرات بايبوسىنوۆ پەن جانىبەك كارمەنوۆ سياقتى انشىلەر قايدان شىقسىن. ءانشى شىعارماشىلىق بابىندا بولۋ ءۇشىن ساحناعا ءجيى شىعۋ كەرەك. ايتپەسە قارايىپ، شىعارماشىلىق بابىنان ايىرىلىپ قالادى. باپسىز، باقسىز، ايىندا-جىلىندا ەل الدىنا ءبىر شىعاتىن، تىڭدارمانى جوق جەتىم ءانشىنىڭ بويىندا قايدان جىگەر، قايتىپ جالىن بولسىن. قايرات بايبوسىنوۆتاردىڭ جوقتىعى وسىدان. ولاردىڭ ورنىن تايتاڭداعان جۇلدىز اپالارى ەركەلەتىن باسقا قايراتيكتەر مەن نۇرجانچيكتەر سياقتى توبىرلىك مۋزىكانىڭ وكىلدەرى: تۇنتەكوۆ باستى.

وسىندايدا ويىما ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءبىرىنشى عاسىردا عۇمىر كەشكەن قىتايدىڭ ۇلى تاريحشىسى سىما تسياننىڭ حالىق مۋزىكاسى جايىندا ايتقان عاجاپ پىكىرى ەسكە تۇسەدى: «ەگەر ءان-كۇي نازىك تە سازدى، توسىن دا تولعامدى بولسا، وندا حالىقتى وي مەن مۇڭ باسقانى; ەگەر ءان-كۇي ەركە دە ەركىن، سابىرلى دا سازدى بولسا، وندا حالىقتىڭ كوڭىل كۇيى جاقسى; ەگەر ءان-كۇي شامىرقانا شيرىعىپ، باس شاعى شىرقاي كوتەرىلىپ، سوڭى شابىتتى سەزىممەن كوتەرىلسە، وندا حالىقتىڭ سەنىمى ورنىقتى بولعانى; ەگەر ءان-كۇي ءبىر سارىندى، تولعامدى، ەستى، سەزىمى تەرەڭ بولسا، وندا حالىق قاناعاتشىل جانە سىي قۇرمەتشىل; ەگەر ءان-كۇي جانىڭدى جادىراتىپ، كوڭىلىڭدى كوتەرىپ، سۇلۋلىققا ىڭكار ەتسە، وندا حالىقتىڭ مەيىرىمدى دە سەزىمتال بولعانى; ال ەگەر ءان-كۇي اپىرىقتاعان، اردىڭ گۇردىڭ، الەم جالەم بولىپ، بويىڭدى ەلىكتىرىپ اكەتسە وندا حالىقتىڭ ازعىندىققا سالىنىپ، الاساپىران كۇي كەشكەنى» وسىلاردىڭ ىشىندە قازاق حالقى ارينە عۇلامانىڭ سوڭعى ايتقاندارىن باسىنان كەشىرىپ وتىرعانىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرە قويماس.

- وسىندايدا ءبىر سۇراق تۋىندايدى. نەگە دومبىراشى ونەرپازدار باستارى قوسىلىپ، وزدەرى تالاپ قىلماسقا. ماسەلەن ءان كەشتەرىن وتكىزىپ دەگەندەي.

- ونداي تالاپتار بار. ماسەلەن ەكى جىلدىڭ ءجۇزى  بولدى، جاستاردىڭ «ادىرنا» ۇلتتىق ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ءبىرجان سالدىڭ، اقان سەرىنىڭ، مۇحيتتىڭ، جاياۋ مۇسانىڭ، ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءان كەشتەرىن وتكىزىپ ۇلگەردى. الدىمىزداعى قازان ايىندا بالۋان شولاق شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ءان كەشىنە دايىندالۋدامىز. وسى يگى ىستەرىمىز جايىندا باس گازەتىمىزدىڭ بەتىندە ءوزىڭىز دە بىرنەشە مارتە جازدىڭىز. بىراق، بالۋان شولاق سياقتى حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ونەرپازىنىڭ كەشىنە دەمەۋشى تاپپاي پۇشايمانبىز. مىنە، وسى كەشتەردى ۇيىمداستىرۋدا نەنىڭ كۋاسى بولماي ءجۇرمىز دەيسىز؟ وتكىزەتىن سارايىمىزدىڭ ارەنداسىنان باستاپ، جاسايتىن جارناماسىنا دەيىن ءوز قالتامىزدان قارجى شىعارۋعا ءماجبۇرمىز. كەشتى وتكىزۋ، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى بىرلەستىكتىڭ توراعاسى ارمان اۋباكىر مەن ونىڭ پىكىرلەس سەرىكتەرى نۇرلان ءناۋرىزالى مەن ارداق بەركىمباي سياقتى وتتى، جىگەرلى جىگىتتەردىڭ موينىندا. جولامان قۇجيمانوۆ، رامازان ستامعازيەۆ، ەركىن شۇكىمانوۆ، ەرلان رىسقالي سياقتى مايتالماندار ءان كەشىنىڭ رەپەرتۋارىن جۇيەلەيدى، انشىلەردى باپتايدى. مەنىڭ موينىمدا كەشتىڭ ستسەناريى مەن جۇرگىزۋى. وسى ءان كەشتەرىن ۇيىمداستىرۋدا قاي مەكەمەنىڭ ەسىگىن قاقپادىق دەيسىز. كوپتەگەن مەكەمە باسشىلارى، ءتىپتى وتاندىق تەلەارنالاردىڭ باسى قاسىندا جۇرگەندەر دومبىرا دەسە كىرپىدەي جيىرىلادى. كەيبىرى سۇلۋ سىپايى شىعارىپ سالىپ جاتادى. «ادىرنا» جاستاردىڭ شىعارماشىلىق بىرلەستىگى بولعاندىقتان مۇنداعى ءبىزدىڭ كومەكشىلەرىمىزدىڭ بارلىعى ءبىلىمدى، وياۋ جاستار. قۋانتارلىعى - وسى جاستار حالىق مۋزىكاسىن جانىنداي جاقسى كورەدى جانە كوبىنىڭ قالام قايراتى بار جۋرناليستەر. وسى جاستارىمىز كەشتى ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا قابات-قابات توسقاۋىل، كەدەرگىلەردىڭ كۋاسى بولىپ ءجۇر. كەلەڭسىزدىكتەرمەن، كەدەرگى، بوگەتتەرمەن بەتپە-بەت كەلە بەرگەن سوڭ ولار دا قاراپ جۇرمەي، ەلىمىزدەگى مادەنيەت ساياساتى تۋرالى اقپارات، دەرەك، دايەك جيناي جۇرەدى. سويتسەك، ۇلتتىق مۋزىكاعا ۇكىمەتىمىز ماردىمسىز بولسا دا قارجى بولەتىن كورىنەدى. بىراق بۇل قارجىلار ۇلتتىق مۋزىكانى وركەندەتۋگە جۇمسايمىز دەگەن جەلەۋمەن الدەبىر ىسقاياق، پىسىقتاردىڭ كومەيىنەن ءوتىپ كەتىپ جاتقان سياقتى... سوندا دا بولسا، ۇيىمداستىرعان كەشتەرىمىزگە كورەرمەننىڭ كوپ كەلەتىنى قۋانتادى. وسىعان قاراپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق كلاسسيكالىق مۋزىكاسىنا سۇرانىس جوق دەگەن قاۋەسەتتىڭ ادەيى شىعارىلعان ميف ەكەنىنە كوزىمىز جەتكەندەي. كەشىمىزگە كەلگەن كورەرمەنگە قاراپ شۇكىرشىلىك قىلامىن. مۇندا كىم جوق دەيسىز؟ ەڭكەيگەن كارى مەن كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەر، ورىس ءتىلدى قاۋىم، ستۋدەنت جاستار. سوعان قاراعاندا قازاق قوعامىندا توبىرلىق مادەنيەتتىڭ ىقپالىنا ەشقاشان تۇسپەيتىن، رۋحاني يمۋنيتەتەتى مىقتى، ءتول ونەرىن ارداقتاي الاتىن بەكزادا، تەكتى قاۋىمنىڭ قورى ۇزىلمەك ەمەس دەگەن ويدامىن.

- دۇرىس ايتاسىڭ، ەرلان. ويتكەنى، قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ نەگىزى ونىڭ انىندە، ۇلتتىق مۋزىكاسىندا جاتىر ەمەس پە؟ ۇلتىنىڭ ءان-كۇيىن، مۋزىكاسىن سۇيمەيتىندەردە ۇلتتىق نامىس تا كەمىرەك بولاتىن شىعار؟

- ارينە، سولاي. سودان شىعاتىن باسقا دا تەكسىزدىكتەر تولىپ جاتىر. تاقاۋدا اتاقتى ءانشى، كومپوزيتور جارىلعاپبەردىنىڭ الماتىدا تۇراتىن جيەنى، ۇزاق جىلدار بويى اعارتۋشىلىق سالادا قىزمەت ىستەگەن زەينەتكەر اجەي ماعان قوڭىراۋ شالىپ، باياناۋىلدا جارىلعاپبەردىنىڭ باسى قارايتىلعانىن، قۇران وقىتىلىپ، اس بەرىلگەنىن ايتتى. سوسىن ءبىر تەلەارنادان باياناۋىلدا جاسىباي كولىنىڭ جاعاسىندا جىن ويناق جاسالىپ جاتقانىن، ەل ازاماتتارىنىڭ بۇل سۇمدىققا نەگە جول بەرىپ وتىرعانىنا قىنجىلىسىن ءبىلدىردى. نەگە مۇندايعا جول بەرەسىڭدەر دەپ رەنىشىن جەتكىزدى. قاتتى قىسىلىپ قالدىم. «ۇيالعان تەك تۇرماس» دەگەندەي، ەلىمىزدىڭ ۇلكەن قالالارىندا جاسالاتىن «جىن ويناقتىڭ» اياداي جاسىبايدا قايدان «تاپ بولعانىن»  جالما-جان انىقتاۋعا كوشتىم. سويتسەم، جىل سايىن باياناۋىلدىڭ جاسىباي كولىنىڭ جاعاسىندا ەسترادا جۇلدىزدارىنىڭ فەستيۆالىن ءداستۇرلى تۇردە وتكىزۋ جولعا قويىلىپتى. ەلىمىزدەگى توبىرلىق مادەنيەتتىڭ تۋىن كوتەرگەن كىلەڭ «جۇلدىز»، قالىڭ سايقىمازاق، وڭشەڭ «فانەرشيك» (فانەرشيك - فونوگراممامەن ءان ايتاتىندارعا جۇرتتىڭ  بەرگەن «اتاۋى») اتاۋلى جىل سايىن جاسىبايدىڭ جاعاسىندا باس قوسىپ، الا جازداي كيەلى مەكەننىڭ اينالاسىن ازان-قازان ۋ-شۋ قىلاتىن بولىپتى. جەرگىلىكتى جۇرت وسىعان نارازىلىق بىلدىرۋدە. «الكەي مارعۇلان، شاكەن، كاۋكەندەر ءتىرى بولسا، ارىزىمىزدا ايتار ەدىك، «توقتاتىڭدار، مىنا جىن ويناقتى» دەر ەدىك دەپ قامىعادى باياناۋىلدىق قاريا. الگى جىن-ويناق باسىلىپ، «جۇلدىزدار» جايىنا كەتكەن سوڭ، سوڭدارىنان شاشىلعان قوقىستان باسقا ەشتەڭە قالمايتىن كورىنەدى. وسىندايدا وي تۋادى. باياناۋىل - ۇلتتىق تابيعي قورىق دەگەن ستاتۋسى بار مەملەكەت قورعاۋىنداعى ەرەكشە ەكولوگيالىق ايماق بولىپ سانالادى. باياناۋىل ۇلتتىق پاركى - جىن ويناق جاساماق تۇگىلى كىرگەن شىققان تۋريستەر اياعىن اڭداپ باساتىن ايرىقشا رەكرەاتسيالىق ايماققا جاتادى. سوندا مەملەكەتتىك قورعاۋداعى پاركتىڭ تورىندە جىل سايىن دۇرلىكتىرىپ «جۇلدىزدار فەستيۆالىن» وتكىزۋگە كىم رۇقسات بەرىپ وتىر دەگەن ساۋال كولدەنەڭدەيدى. جارايدى، بۇل جەر ەكولوگياسى: تاپتالعان ءشوپ، سىنعان بۇتا وسەدى، سىندىرىلعان بوتەلكە مەن توككەن قوقىس جەرگە سىڭەدى، بورسىعان كول قايتادان قالپىنا كەلەدى دەپ ءوزىمىزدى جۇباتايىق. ال جان ەكولوگياسىن قايدا قويامىز؟ كولدىڭ جاعاسى حالقىمىزدىڭ نەبىر اياۋلى تۇلعالارى ماڭگىلىك تىنىس تاپقان كونە قورىم ەكەندىگى بەلگىلى. مۇندا جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە كەۋدەسىن وققا توسەپ ولگەن جاسىباي باتىردىڭ سۇيەگى جاتىر. قالماققا «تاڭ اتىرىپ، كۇن شىعارماعان» ء(ماشھۇر ءجۇسىپ) ولجاباي باتىردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى وسىندا جەرلەنگەن. حالقىمىزدىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرى: جاياۋ مۇسا مەن الكەي مارعۇلاننىڭ اتا-بابالارى وسىندا جاتىر. ءتىپتى داڭقتى اقىن ولجاس اعامىزدىڭ اتاسى ۇزىن سۇلەيمەن وسى كولدىڭ ءدال جاعاسىنداعى قورىمعا قويىلعان. مىنە، وسى كونە قورىمنىڭ ۇستىندە قازىرگى زاماننىڭ وبال ساۋاپتى، بىلمەيتىن، ارۋاق، كيە دەگەن ۇعىمداردان ايىلىن جيمايتىن «ونەر جۇلدىزدارى» تايراڭداپ بي بيلەيدى، شالىقتاپ ءان ايتادى. اراق، شاراپ، سىرا، سۋسىن ىشكەن، داڭعازا مۋزىكاعا ەلىرىپ، كوزدەرى تۇماندانعان، ەسىرىك بۋعان، ءزار قىسقان جۇرت كيەلى قورىمنىڭ اينالاسىنا بارىپ دارەت سىندىرادى... ولاردىڭ ۇعىمىنشا، ءىسلام دىنىندە ارۋاقتى ادام، كيەلى جەر جوق.  سوندىقتان يەن دالادا مۇلگىپ تۇرعان باتىرلار مەن اۋليە انبيەلەر جەرلەنگەن مازار، قورىمدارىنىڭ تۇك قاسيەت، كەپيەتى بولمايدى-مىس. سوڭعى جىلدارى سانالارىن ۋاحابتىق يدەولوگيا سانسىراتىپ جىبەرگەن جاس ۇرپاقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ تۇسىنىگى وسى. قازاق دۇنيەتانىمىنا قايشى، قاسيەتتى سەزىمدەردەن ادا. وتكەندە لوندون وليمپياداسىندا قازاق سپورتشىلارىنىڭ كۇرەستەن بىردە-ءبىر التىن ولجالاي الماعانىنىڭ كۋاسى بولدىق. كورەرمەن جۇرتشىلىق سپورتشىلارىمىزدىڭ (بوكس پەن كۇرەس) بويىندا رۋحتىڭ جوقتىعىن ايتۋدا. ماماندار كۇرەس ونەرىنە عىلىمي تۇرعىدان كەلۋ كەرەك دەپ دابىل قاعۋدا. ءيا پالۋاندارىمىزدىڭ كوزدەرىندە وت، بويلارىندا رۋح، اۋىزدارىندا ارۋاق جوق. ەجەلدەن قازاقتىڭ جەكپە-جەك ونەرى مەن ارۋاق ۇعىمى ەگىز ۇعىم. باياعىنىڭ باتىرلارى جەكپە-جەككە شىعاردا، ونەرپازى توپقا تۇسەردە ارۋاق شاقىرادى. ارۋاق سوزىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق كودىنىڭ كىلتى تۇر. ەگەر سەن شىن جاننان كەشىپ، الاش ءۇشىن، ەل نامىسى ءۇشىن ءىس قىلار بولىپ، قينالعان ساتتە ارۋاق شاقىرار بولساڭ - ول كىلت اشىلادى، سەنى تىلسىم كۇشتەر دەمەيدى، رۋحتار جەبەيدى. ارۋاق - ءىسلام دىنىنەن بۇرىن پايدا بولعان، مىڭداعان جىلدار بويى حالقىمىزبەن جاساسىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى ۇعىم. وسىدان 300 جىل بۇرىن (1712 - 1713 جىلدارى اعىلشىن بارلاۋشىلارى ۆاحابيزم اعىمىنىڭ نەگىزىن سالدى) اعىلشىن ارنايى بارلاۋ قىزمەتى ءىسلام مادەنيەتىنىڭ جاسامپاز كۇشىن السىرەتىپ، مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ الاۋىزدىعىن كۇشەيتۋ ءۇشىن دۇنيەگە اكەلگەن ۆاحابيزم سياقتى ارابتىق-اعىلشىن-امەريكاندىق توتاليتارلىق جاساندى ءدىني سەكتالار ەلىمىزدىڭ  ءدىني كۇشتەرىمەن اۋىز جالاسىپ الىپ، حالقىمىزدى كيە-قاسيەتتەرىنەن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ارۋاعىنان ايىرۋدا. وسى دەرتتەردىڭ ءتۇپ توركىنى ەلىمىزگە دەندەپ كىرىپ، ەل جاستارىن رۋحاني دىمكاستىككە ۇشىراتقان توبىرلىق مادەنيەتتىڭ تولاسسىز شابۋىلىندا جاتىر. الايدا وعان قارسى مايدان اشۋعا، «رۋحاني باسقىنشىلاردى» ەلىمىزدەن قۋىپ شىعۋعا ەشكىم بەلسەنەر ەمەس. ۇلتتىڭ جانى ء(دىلى دەپ ءتۇسىنىڭىز) ءۇش بىردەي رۋحاني قامالدىڭ ىشىندە ءومىر سۇرەدى. ول ۇلتتىڭ ءتولتۋما مۋزىكاسى - اعزانىڭ تەرىسى قىزمەتىن اتقارادى. ەكىنشىسى - ءدىنى. ول دەنەنىڭ ەتى - سۇيەكتى ساقتاۋشى; ءۇشىنشى - ءتىل. بۇل - ۇلت دەنەسىنىڭ سۇيەگى  دەسە دە بولادى. وسى قورعان-قامالداردىڭ ىشىندە (مۋزىكا، ءدىن ءتىل) - ۇلتتىڭ ءدىلى - جۇرەگى سوعىپ تۇرماق. ءدىلىمىزدىڭ وسى ءۇش قورعانىس قاباتىنىڭ دا سوزىلمالى اۋرۋعا شالدىققانىن، دەرتتىڭ كۇننەن كۇنگە دەندەپ بارا جاتقانىن كورىپ وتىرىپ ەشبىر شارا قولدانا الماۋدامىز. شەتەلدىك رۋحاني ەكسپانسياعا ەڭ اۋەلى ءتولتۋما مۋزىكامىزدىڭ ءتوتالدى جويقىندىقپەن ۇشىراعاندىعىنا، وتارشىل-ميسسيونەرلەردىڭ ءبىرىنشى ۇلتتىق مۋزىكانى ەسەڭگىرەتىپ بارىپ، اتا دىنىمىزگە اۋىز سالعاندىعىنا ءتورت كوزىمىز تۇگەل وتىرىپ كۋادار بولۋعا ءماجبۇرمىز. ءىش قازانداي، قاينايدى، كۇرەسۋگە دارمەن جوق دەپ وسىندايدا ايتىلعان بولار، ءسىرا. ماسەلەنى توتەسىنەن قويىپ ايتقاندا ءبىز ءداستۇرىمىزدى قورعاپ، ساقتاي الماۋدامىز. ال ءداستۇرىن ساقتاعان حالىققا قۇداي دا بولىسادى دەر ەدىم.

- فونوگرامما جونىندە ايتىپ قالدىڭ. قازىر مۋزىكا ماماندارى فونوگراممانىڭ قازاق مۋزىكا ونەرىنە تيگىزگەن ولشەۋسىز زيانىن ايتىپ دابىل قاعۋدا. بۇل جونىندە ءوزىڭنىڭ پىكىرىڭدى بىلسەك.

- فونوگرامما دەرتى ەل ءىشىن دەندەگەلى ون بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالدى. قازىر بەينەلەپ ايتساق، بەسىكتەگى بالادان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن، مەكتەپ  مۇعالىمىنەن، پارلامەنت دەپۋتاتىنا دەيىن فونوگرامماشىل بولىپ الدى. فونوگرامانىڭ +   - دەگەنى بار. كەڭەس زامانىندا ونەرپازدار بەلگىلى ءبىر اسپاپتىڭ سۇيەمەلىنە (دومبىرا، گيتارا، بايان، فورتەپيانو ت.ب.) سۇيەنەتىن نەمەسە وركەسترگە قوسىلا شىرقايتىن. ەسترادا انشىلەرى عانا كوپ جاعدايدا «مينۋسپەن» ايتاتىن. «پليۋس» دەگەن اتىمەن بولماۋشى ەدى. قازىرگى ءبىزدىڭ ونەرپازدارىمىز وسى «پليۋسپەن» ايتىپ ءجۇر. وسى ورايدا «پليۋس» دەگەننىڭ نە ەكەنىنە توقتاي كەتسەك. الدىمەن ءانشى داۋسى كۇنى بۇرىن كومپيۋتەرگە جازىلىپ الىنىپ، ارلەنىپ، قۇبىلتىلىپ وڭدەلەدى. سونان سوڭ وعان ارانجيروۆكا جاسالادى. وسى ءولى داۋىستى «پليۋس» دەيمىز. ياعني «پليۋسپەن» ءان ايتۋ دەپ ميكروفوندى تاقاۋ ۇستاپ، ديسكگە جازىلعان ءولى داۋىسقا ەرنىڭىزدى سايكەس كەلتىرىپ اۋزىڭىزدى ساتىمەن جىبىرلاتىپ تۇرۋدى ايتامىز. ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، وسى ونەر مە ەندى؟ قازىر تۋعان كۇننەن باستاپ، مەملەكەتتىك مەرەكەلەرگە دەيىن ونەرپازدار وسى «پليۋسپەن» «ءان سالادى». وزدەرىنە شەتەلدىك اتاۋلار مەن جىرتقىش اڭ-قۇستاردىڭ اتتارىن قويىپ العان وڭشەڭ ەكى يىعىن جۇلىپ جەگەن توپتار داڭعازا اۋەنسىماقتارىمەن قۇلاعىڭىزدى تۇندىرادى. بالا كەزىمىزدە اۋىلداعى تويلاردى كوردىك. كۇن باتا باستالعان توي دۋمانى دىبىس كۇشەيتكىش ارقىلى ەركىن ەستىلىپ، اۋىل اسپانىندا تاڭ اتقانشا قالىقتاپ تۇراتىن. كەيىن سونداعى دىبىس كۇشەيتكىشتەردىڭ قۋاتىن انىقتادىم. سويتسەم الگى تويلارعا قويىلاتىن دىبىس اپپاراتۋراسىنىڭ كۇشى بار بولعانى 100 - 200 ۆات ارالىعىندا ەكەن. قازىرگى جيىن تويلارعا قويىلىپ جۇرگەن اپپاراتۋرالاردىڭ قۋاتى 1000 ۆاتتان ءارى. دەمەك ءبىز نورمادان ون، جيىرما ەسە ارتىق جويقىن كۇشتى داڭعازانى تىڭداۋعا ءماجبۇرمىز. كەيدە تويدان شارشاپ قايتىپ بارا جاتقان كەكسە كىسىلەردى كورەمىن. ولار قۇلاعىن سارسىتقان داڭعازا مۋزىكادان شارشاپ بارا جاتقانىن ايتادى. ۇلكەندەر جاعى: «دومبىرامەن ءان ايتىلمادى، كۇي تارتىلمادى» دەپ رەنجىپ بارا جاتادى. وسىندايدا «دومبىراسىز، ديسكىلەرمەن كەش وتپەك» دەگەن قاراعاندىلىق رۋسلان نۇرباي اتتى اقىننىڭ وسىدان كوپ جىل بۇرىن جازىلعان ولەڭى ەسكە تۇسەدى. اقىننىڭ ايتقانى اۋليەدەي كەلدى. فونوگرامما ەل رۋحانياتىنان دومبىرانى ءبىرجولا ىعىستىرىپ شىعاردى دەسە دە بولادى. ويتكەنى كومپيۋتەردە وڭدەلىپ، ارلەنىپ جاساندى قۋات بەرىلىپ، كۇشەيتىلگەن داۋىسپەن دومبىرا سۇيەمەلىندەگى تابيعي داۋىستىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا فونوگرامما ءتول ونەرىمىزگە جويقىن سوققى جاسادى. فونوگراممامەن تۇتاس ءبىر بۋىن «تاربيەلەنىپ» شىقتى. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قادىرىن بىلمەيتىن بۇل بۋىن كەلەشەكتە قازاق قوعامىنىڭ سورى بولماق. ەڭ وكىنىشتىسى، فونوگرامما قولدانۋدى زاڭمەن رەتتەۋگە تالپىنىس تانىتپاي وتىرعان دۇنيەجۇزىندە ەكى-اق مەملەكەت - قازاقستان مەن قىرعىزستان بولىپ وتىر. ماسەلەن ءازىربايجاننىڭ مادەنيەت ءمينيسترى، ءوزى ءانشى پولات بۇلبۇلوعلى ءبىر قاۋلىنىڭ كۇشىمەن فونوگراماعا تيىم سالعىزدى. كورشى قىتايدا فونوگرامامەن ءان ايتۋ تۋرالى مۇلدە ۇعىم جوق جانە ءپورنوونىم ناسيحاتتاعاندار بىردەن ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. تۇركىمەنستان دا فونوگرامماسىز ەلدەردىڭ قاتارىندا. گەرمانيادا فونوگرامما پايدالانعان ونەرپازدىڭ ورنى - اباقتى. امەريكادا فونوگرامما پايدالاندىم دەگەنشە انشىلىك كارەراما بالتا شاپتىم دەي بەر. بىردە يتالياعا بارىپ ءان سالعان جاس قازاق قىزى: «ول جاقتا فونوگرامامەن ءان سالعىزبايدى ەكەن» دەپ تاڭدانىسىن جاسىرما الماي تەلەديداردان سۇحبات بەرىپ جاتىر. تاياۋدا ءبىر قىزىق اڭگىمە ەستىدىم. ءبىزدىڭ ءبىر توپ بايشىكەش فرانتسياعا بارىپتى. ورتالارىندا ءبىر ءانشى قىزدارى بار ەكەن. رەستوراندا، فرانتسۋز شارابىنا قىزارا ءبورتىپ، بوگىپ العان الگىلەر ورتالارىنداعى ءانشى قىزعا ءان سالدىرماق بولىپ گۋلەسىپتى. بارلىعى كەۋ-كەۋلەپ قويماعان سوڭ قارىنداسىمىز سومكەسىنەن ديسكىسىن سۋىرىپ الىپ، رەستوران مۋزىكانتتارىنا ويناتۋدى وتىنەدى. الگىلەر قىزدىڭ بۇل قىلىعىنا تاڭ قالىپ، فرانتسيادا فونوگراممامەن ءان ايتۋ اقىلعا سيمايتىنىن ايتىپ، ءتىپتى فونوگرامما ويناتاتىن كۇيتاباقتىڭ بۇل جاقتا بولمايتىنىن ءتۇسىندىرىپتى. ءبىزدىڭ ءبىر اتقامىنەرىمىز بۇعان جاتىپ كەلىپ اشۋلانىپتى. ىشتەرىنەن ويى «ۇشقىر» بىرەۋى: «فونوگراممامەن مۇنداعى ورىس رەستوراندارىندا ايتۋعا بولادى، سوندا بارىپ شىرقايىق» دەگەن سوڭ، جەلىگىپ العان جۇرت قويسىن با، پاريجدەن ورىس رەستورانىن ىزدەپ تاۋىپتى. مۇندا كەلسە دە سول جاعداي: «فرانتسيادا فونوگراما قولدانۋ قىلمىسقا پارا-پار دۇنيە، مەن ەل زاڭىنا تومپاق ارەكەت جاساي المايمىن، مىنەكي گيتارا، مىنەكي فورتەپيانو، الدا شىرقاڭدار»،  - دەپ اعىنان جارىلىپتى رەستوران قوجايىنى. ءسويتىپ ءبىزدىڭ «دەلەگاتسيا» مويىندارى سالبىراپ كەرى قايتىپتى. بۇل نە سوندا، ورەسىزدىك پە، الدە پارىقسىزدىق پا؟ فرانتسۋزدار دۇرلىگىپ فونوگراما ىزدەپ جۇرگەن ءبىزدىڭ جاڭا قازاقتارىمىز تۋرالى نە ويلادى ەكەن؟  ۇيات-اي. سوندىقتان فونوگرامما جونىندە ۇكىمەتىمىز تەز ارادا شارا قولدانباسا بولمايدى. ەگەر وسىلاي كەتە بەرسەك، حالىق اسىل مەن جاسىقتى پارىقتاۋدان، ونەرپاز بەن ولەرمەندى  اجىراتۋدان قالادى. بارىنەن دە ءانشى بولام دەگەن جاسقا وبال بولۋدا. نەگىزىنەن ءانشىنىڭ داۋىسى جيىرما بەس جاسقا كەلگەندە ءپىسىپ جەتىلەدى. ونىڭ وزىندە كۇنىنە التى-جەتى ساعات تالماي ەڭبەكتەنگەن جاعدايدا عانا. ال قازىرگى انشىلەرىمىز تاپ ءبىر اناسىنان ميكروفون مەن ديسك ۇستاپ تۋعانداي ەرىن جىبىرلاتقانعا ءماز. مەن وسى فونوگرامماشىل ەسترادا انشىلەرىنىڭ كوبىنىڭ ناماز وقىپ، حالال جولمەن جۇرەتىندىگىن جاريا ماقتانىش ەتەتىنىن بايقادىم. سويتە تۇرا فونوگرامامەن ءان ايتىپ پۇل تابۋدىڭ ناعىز حارام ءىس ەكەندىگىن ولار جورتا بىلمەگەنسيدى. ەگەر فونوگراممانى زاڭ جولىمەن رەتتەپ تيىم سالاتىن بولساق، بەينەلەپ ايتقاندا ءبىزدىڭ انشىلەرىمىز حارامنان تيىلىپ، حالال ستاندارتىنا كوشەر ەدى. انشىلەر اراسىندا ادال باسەكەلەستىك ارتىپ، ونەردىڭ ءورىسى تازارار ەدى، كىم كورىنگەن حارام داۋىسپەن ءان ايتىپ، ەل ساناسىن ارامداۋ تيىلار ەدى، حالىقتىڭ تالعامى قالپىنا كەلەر ەدى. ازىرشە بۇنىڭ ءبارى ارمان كۇيىندە قالىپ وتىرعانى وكىنىشتى

- وسىدان ءبىراز بۇرىن ونەرتانۋشى، كومپوزيتور يليا جاقانوۆتىڭ ءباسپاسوز بەتتەرىندە «قازاقتىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاسى ەندى تۋمايدى» دەگەن سۇحباتى جاريالاندى. وسى پىكىرمەن كەلىسەسىڭ بە؟

- كەلىسەمىن. ىلەكەڭ قازاق ونەرتانۋ سالاسىنىڭ قارت تارلانى رەتتىندە ءوزى كوزى جەتكەن اششى اقيقاتتى ايتىپ وتىر. ىلەكەڭ نە ايتسا دا ويلانىپ، تولعانىپ بارىپ پىكىر ايتاتىن ادام. ونىڭ «ەسترادا تۋرالى ايتپاڭدار، ول مەنىڭ قاسىرەتىم» دەگەنىن قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ ۇلكەن بىلگىرىنىڭ، ءوزى دە ۇلى كومپوزيتور يليا اعامىزدىڭ جان ايقايى دەپ ۇققانىمىز ءجون. كەڭەس زامانىندا قازاق ونەرىن وگىزدەي ورگە سۇيرەگەن ساۋساقپەن سانارلىقتاي بىرنەشە عانا ادام بار. ولار: احمەت جۇبانوۆ، ءىلياس وماروۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، جەكسەنبەك ەركىنبەكوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، يليا جاقانوۆ، جارقىن شاكەرىم. بۇل تىزىمگە جات جۇرتتان ا. زاتاەۆيچ پەن ب. ەرزاكوۆيچتى قوسامىن. مىنە، وسى اياۋلى اعالارىمىز حالىق ونەرىنىڭ حالىقتىڭ جانى ەكەنىن، ەگەر ونەر ازسا حالىق تا ازاتىنىن، ۇلتتىق بولمىستىڭ قۇردىمعا كەتەتىنىن جان-جۇرەگىمەن سەزىنىپ، ۇلت ونەرىن امان ساقتاۋ جولىندا جانقيارلىقپەن كۇرەسكەندەر. ماسەلەن يليا جاقانوۆ اعامىز ەلىمىزدىڭ تەلەۆيزيا راديو سالالارىنىڭ مۋزىكالىق رەداكتسيالارىن شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت باسقارعان ادام. (يليا جاقانوۆ 1963 - 1984 جىلدار ارالىعىندا قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى مەملەكەتتىك تەلەديدار مەن راديوحابارلار كوميتەتىندە رەداكتور، اعا رەداكتور، قازاق راديوسى مۋزىكا رەداكتسياسىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتتەرىن اتقارعان) وسى جىلدار ىشىندە ىلەكەڭ حالىق مۋزىكاسىنىڭ نەبىر ءىنجۋ-مارجاندارىن ەفير ارقىلى جۇرت جۇرەگىنە جەتكىزۋشى بولدى. ىلەكەڭ ەفيردى وتە تازا ۇستادى. ول كىسى قازاق مۋزىكاسىنا كۇزەتشى بولىپ تۇرعان كەزدە ەفيردەن ساپاسىز دۇنيەلەر وتپەيتىن. يليا جاقانوۆ زامانىندا ەفيردى لاستايتىن كوشە اندەرى، باتىستىڭ داڭعازا مۋزىكاسى، ساپاسىز جازىلعان قازاقستاندىق كومپوزيتورلاردىڭ ناشار شىعارمالارى ەفيرگە جىبەرىلمەيتىن. بىلايشا ايتقاندا ىلەكەڭ «كورىنبەيتىن يمپەريا» قۇرعان ادام. ول يەلىك ەتكەن مۋزىكا يمپەرياسى وتىز جىلعا جۋىق قازاقتىڭ تالعامىن تاربيەلەدى، ۇلت جانىن اسىلداندىردى، وي-ساناسىن كورىكتەندىردى. مەن ول زاماننىڭ ادامدارىن جانى نۇرلى ادامدار دەپ بىلەمىن. ويتكەنى بۇل ۇرپاق حالىق مۋزىكاسى مەن الەمدىك كلاسسيكانىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىن تىڭداپ وسكەن جاندار. وسىنىڭ بارلىعى ۇلت مۋزىكاسىن ناسيحاتتاۋداعى «قازاق راديوسى» ۇجىمىنىڭ ادامگەرشىلىك بيىك ۇستانىمىنىڭ، تىڭدارمان الدىنداعى كاسىبي جاۋاپكەرشىلىكتەرىن تەرەڭ سەزىنە ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى. وسىنداي يگىلىكتى ءىستىڭ باسى-قاسىندا ءبىزدىڭ ءىليا اعامىز ءجۇردى. ال ەندى قازىر نە بولدى؟ «تەڭىز باستان بىلعاندى...» دەگەندەي ەفيرلەردىڭ بارلىعىن بىلعانىشقا تولى داڭعازا باستى. ءتىپتى دارەجەسى كوشە اندەرىنەن تومەن اۋەنسىماقتار، افريكادان امەريكاعا اپارعان قۇلداردىڭ مۋزىكاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن افروامەريكاندىق پورنوىرعاقتار ءۇيىڭىزدىڭ تورىندەگى تەلەديدار مەن راديودان كۇنى ءتۇنى ۇزدىكسىز ىڭقىلدايدى. قاپتاعان «قازاقستاندىق كومپوزيتورسىماقتاردىڭ»: ءسوزى - بال- دىر-باتپاق، ءانى - شالدىر-شاتپاق «تۋىندىلارى» جۇيكەڭىزدى كەمىرە ىزىڭدايدى. مىنە، وسىنىڭ بارلىعىن كورىپ ءبىلىپ وتىرعان يليا اعامىز قايدان كۇيىنبەسىن. كەزىندە ءوزى قۇرعان، ءوزى قالىپتاستىرعان مۋزىكا يمپەرياسىنىڭ كوز الدىندا كۇلگە اينالعانىن كورگەننەن اۋىر نە بار؟ ىلەكەڭ تۇگىلى ودان كوپ جاس كىشى مەنىڭ ءوزىم دە وسى سۇمدىققا پۇشايمانمىن. باياعىدا ءوزىمىز توتاليتارلىق كەزەڭ دەپ ايتىپ جۇرگەن كەڭەس زامىنىندا تەلەديدار مەن راديومىزداعى قازاق ءتىلىنىڭ ۇلەسى 70 پايىز بولعان ەكەن. (قازىر 5-6 پايىزدان اسپايدى) ول كەزدە بالا بولساق، سول زاماننىڭ تىنىسىن سەزىپ ۇلگەرگەن ۇرپاقپىز. تەلەديداردان ىلعي قازاقستاننىڭ ونەر شەبەرلەرىنىڭ كونتسەرتتەرى ءجيى بەرىلىپ جاتاتىن. ەسترادا انشىلەرىنەن باستاپ، بالەتكە دەيىن كورسەتىلەتىن كونتسەرتتەردەن مەن دومبىرادان باسقا ەشقايسىسىنا دەن قويماۋشى ەدىم. تەلەديداردان قايرات بايبوسىنوۆ، جانىبەك كارمەنوۆ، اسكەربەك ەڭكەباەۆتار ءان سالعاندا كەۋدەمدى كەرەمەت ماقتانىش سەزىمى كەرنەۋشى ەدى. ءوزىمنىڭ قازاق بولىپ تۋعانىما شاتتاناتىنمىن. مەن ءۇشىن دومبىرا ءۇنى بارىنەن ارتىق ەدى، بارىنەن اسقاق ەدى. ەسترادا، وپەرا دەگەندەردى كوزىمە ىلمەۋشى ەدىم. ماعان ولار دومبىرامەن، دومبىراعا قوسىلىپ سالعان انمەن، تارتقان كۇيمەن ەشقاشاندا شەندەسە المايتىنداي كورىنەتىن. ەندى، مىنە سول جات جۇرتتىق كەلىمسەك ونەردىڭ سىعالاپ كەلىپ، ىشىمىزگە سىنالاپ كىرگەنىن، تايراڭداپ تورگە وزعانىن، حالقىمىزدىڭ كيەلى قارا دومبىراسىن قور ەتكەنىن كۋاسى بولدىق. ارابتان كەلگەن قوجا-مولدانىڭ مەن سامارقان مەن بۇحارادان كەلگەن سارت-ساۋاننىڭ ء(ماشھۇر ءجۇسىپ) اپتىعىن باسقان، ورمانداي ورىس پەن قاراقۇرتتاي قاپتاعان قىتايدىڭ قايراتىن قايتارعان، سان عاسىر بويى قازاقتىڭ رۋحاني قارۋى بولعان قايران قارا دومبىرا! وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا قىرعىز رەجيسسەرىنىڭ «قىزىل الما» دەگەن ءفيلمىن كورگەنىم بار ەدى. سوندا تەلەديداردان قارت ماناسشىنىڭ جىرىن اكەسىنىڭ قولقالاۋىمەن ەرىكسىز كورىپ وتىرعان كىشكەنتاي قالالىق قىز: «پاپا، مەن مىنا شالدان قورقام» دەيدى ۇرەيلەنىپ. قىرعىزدىڭ رۋحاني دەگراداتسياعا ۇشىراعانىن رەجيسسەر كينوتىلىندە وسىلاي جەتكىزىپ ەدى. بالا بولسام دا وسىناۋ سۇمدىق سۋرەتتى الدەبىر تىلسىم تۇيسىكپەن تۇيسىنگەن مەن وزىمە ەشقاشاندا مىنا قىز سياقتى بولماۋىم كەرەك دەپ سەرت بەرگەندەي بولعان ەدىم ىشىمننەن. قازىر قالا تۇگىلى قازاق اۋىلىندا وسىنداي جاعداي. اۋىلدارعا بارعان ساپارلارىمدا تەلەديدار كورىپ وتىرعان بالالاردى باقىلايمىن. الدا جالدا دومبىرامەن ءان ايتىلا قالسا، بالالار سونداي زاۋىقسىز، سۇلەسوق قانا  كوز تاستاپ وتىرادى، ءتىپتى تۇرىپ كەتىپ جاتادى. سوندايدا باياعى بالا كەزىمدەگى ماناسشىعا قورقىنىشپەن قاراعان قىرعىزدىڭ تۇلىمى جەلكىلدەگەن قىزى ەسىمە تۇسەدى. سول كەزدە ءىشىمدى ۋداي اششى بىردەمە وسىپ وتەدى.

- ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ توبىرلىق مادەنيەت الدىندا تومەنشىك تارتۋىنىڭ زالال، زارداپتارى قانداي بولماق.

- ەڭ باستىسى - تالاي عاسىرلار بويى ۇلى دالادا ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، حالىق بولىپ قالىپتاسقان ىرگەلى جۇرتىمىزدىڭ كىسىلىك قالىبى بۇزىلماق. باياعىدان «دۇنيە بۇزىلسا بۇحاراعا سيادى، بۇحارا بۇزىلسا دۇنيەگە سيمايدى» دەگەن ءتامسىل جەتكەن. كىسىلىگى بۇزىلعان ۇلت ەلدىك ساناسىنان ايىرىلادى. ەلدىك ساناسىنان ايىرىلعان ۇلت اتا-بابا سالتىن قاستەرلەۋ، ءداستۇرىن ساقتاۋ، ونەرىن قادىرلەۋ دەگەن قاسيەتتى سەزىمدەردەن ادا بولادى. الەمدىك الپاۋىتتارعا كەرەگى وسىنداي ءدۇبارا جۇرت. ولار جەرىمىزدىڭ استى-ءۇستى بايلىعىن وڭاي جولمەن يەلەنىپ الۋ ءۇشىن قازاقتىڭ قۋاتتى، رۋحى بيىك ەل بولماعانىنا مۇددەلى. حالىقتى توبىرلىق مادەنيەت ارقىلى توپاستاندىرۋ الەمدىك كۇشتەردىڭ تالايدان بەرگى ەڭ باسىم باعىتتى جوبالارىنىڭ ءبىرى. بۇل جولدا ولار ەشتەڭەدەن تايىنباۋدا. الەمدىك الپاۋىتاردىڭ باستى ماقساتى - ءبىز سياقتى وتارسىزدانۋ ۇدەرىسى جۇرگىزىلمەگەن، ءالى قۇلدىق سانادان ساۋىعا الماي جاتقان ەلدەردىڭ حالقىنان ءىشىپ جەۋدى عانا بىلەتىن تۇتىنۋشى قاۋىم جاساپ شىعارۋ. ەلىمىزدە كۇنى-ءتۇنى پورنوارنالار كورىپ، پوپكورن جەپ، كولا سۋسىنىن ءىشىپ، يلەنىپ ديۆاندا جاتاتىن، سەلەڭدەپ ويسىز، قامسىز ءومىر وتكىزەتىن ماسىل مىسكىندەردىڭ كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلە جاتقانى وسىنىڭ ايعاعى.

- ال ەندى، ەرلان، بۇل كەلەڭسىز ءۇردىستى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

- ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتپاقشى «... وسى كەرەكتەر جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك». ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق مۋزىكا ونەرى تۋرالى زاڭ قابىلداۋ كەرەك. ول زاڭ قازاق مۋزىكاسىن ۇلتتىق جانە الەمدىك قۇندىلىق رەتىندە قورعاۋعا پارمەندى جانە مۋزىكا ونەرىنىڭ بۇتكىل پروبلەمالارىن: فونوگراممادان  باستاپ، باق-داعى  جونسىزدىكتەر مەن جۇگەنسىزدىكتەردى شەشۋگە الەۋەتتى بولۋى كەرەك. ەڭ باستىسى - ۇلتتىق مۋزىكامىزعا مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرىلۋى كەرەك. سوندا مۋزىكا مادەنيەتى سالاسىنداعى تالاي جىلدار بويى قوردالانىپ، ەل كەلەشەگىنە قاتەر توندىرە باستاعان پروبلەمالار بىرتىندەپ شەشىلەتىن بولادى. ايتپەسە سان الۋان ءدىني سەكتالار ساناسىن سانسىراتقان، جىلاۋىق اۋەندەر سۇيەگىن جاسىتقان، توبىرلىق مادەنيەت رۋحىن تالاپايعا تۇسىرگەن، ءسويتىپ ۇلتتىق ءھام ادامزاتتىق قۇندىلىققا بارار جولدا باعىت-باعدارسىز قالعان اداسقاق ۇرپاق ءۇشىن ەرتەڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرى بولماي قالادى.

اڭگىمەلەسكەن قورعانبەك امانجول

Abai.kz