حانيف دجەيمس وليۆەر: «ۋاححابيزم» ويدان شىعارىلعان داقپىرت
حانيف دجەيمس وليۆەر: «ۋاححابيزم» ويدان شىعارىلعان داقپىرت
رەداكتسيادان: تومەندەگى اۋدارما ماقالا الدىمەن ءدىن ماسەلەسىن تۇراقتى قاۋزايتىن قازاق سايتتارىنىڭ بىرنەشەۋىنە جولدانعان ەكەن. بىراق، جاريا كورمەپتى. ويتكەنى امەريكاندىق مۇسىلمان دجەيمس وليۆەر «ۋاححابيزم» تۋرالى داقپىرتتىڭ دۇرىس ەمەستىگىن باتىستاعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماتەريالدارىنا جانە قۇران مەن سۇننەتكە سۇيەنە وتىرىپ دالەلدەپ شىعۋعا تىرىسىپتى. دجەيمس وليۆەردىڭ دە، ونىڭ كىتابىنىڭ مازمۇنىن بايان ەتكەن جاناي جاۋعاشاردىڭ دا ۇستانىمىنان قالىس قالا وتىرىپ، ءبىز بۇل تاقىرىپتى وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
.............................................................................
حانيف دجەيمس وليۆەر: «ۋاححابيزم» ويدان شىعارىلعان داقپىرت
رەداكتسيادان: تومەندەگى اۋدارما ماقالا الدىمەن ءدىن ماسەلەسىن تۇراقتى قاۋزايتىن قازاق سايتتارىنىڭ بىرنەشەۋىنە جولدانعان ەكەن. بىراق، جاريا كورمەپتى. ويتكەنى امەريكاندىق مۇسىلمان دجەيمس وليۆەر «ۋاححابيزم» تۋرالى داقپىرتتىڭ دۇرىس ەمەستىگىن باتىستاعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماتەريالدارىنا جانە قۇران مەن سۇننەتكە سۇيەنە وتىرىپ دالەلدەپ شىعۋعا تىرىسىپتى. دجەيمس وليۆەردىڭ دە، ونىڭ كىتابىنىڭ مازمۇنىن بايان ەتكەن جاناي جاۋعاشاردىڭ دا ۇستانىمىنان قالىس قالا وتىرىپ، ءبىز بۇل تاقىرىپتى وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
.............................................................................
«قازىرگى تاڭدا ءدىني ءبىلىمىنىڭ ازدىعىنان جۇرتتىڭ اراسىندا يسلام ءدىنى مەن مۇسىلماندارعا قاتىستى قاراما-قايشى پىكىرلەر وتە كوپ ايتىلىپ ءجۇر. سونىڭ ءبىرى «ۋاححابيزم» تەرمينىنە قاتىستى قالىپتاسقان تۇسىنىككە توقتالعىمىز كەلەدى. سوڭعى كەزدەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جازىلىپ جۇرگەن جايتتارعا نازار اۋدارساق، «ءۋاححابيزمنىڭ» عىلىمي تەرمينگە جاتپايتىندىعىنا جانە ونىڭ ناقتى انىقتاماسى جوق ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. بۇل ءارتۇرلى تاريحي جانە جاعراپيالىق جاعدايلارعا بايلانىستى يسلامنىڭ ىشىندەگى ءبىر-بىرىمەن مۇلدە بايلانىسپايتىن بىرنەشە اعىمدارعا قاراتا ايتىلىپ كەلە جاتقان اتاۋ بولىپ تابىلادى. تمد ەلدەرىندە دە راديكالدىق اعىمدارعا قاتىسى بولماسا دا شالبارىنىڭ بالاعىن قىسقارتىپ، ساقال قويعانى ءۇشىن كوبىنە سۋننيت مۇسىلمانداردى «ۋاححاب» دەپ ءجۇر. كەيدە ءتىپتى ناماز وقيتىن جالپى مۇسىلمانعا وسىلايشا جالا جاباتىندار دا بار. جالپى «ءۋاححابيزمدى» وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر-بىرىمەن جاۋلاسىپ جۇرگەن تايپالاردى بىرىكتىرۋ ءۇشىن 18 عاسىردا ورتالىق ارابياداعى پايدا بولعان تاريحي-ساياسي قوزعالىس دەپ قاراستىرىپ كەلدى. قازىر بۇل ساۋد ارابياسى ورنالاسقان ءوڭىر. ال «ۋاححابيزم» ءسوزى سۋننيت تەولوگى مۇحامماد يبن ۋاححابتىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستىرىلادى. بۇگىندەرى «ۋاححابيزم» دەپ اتالىپ جۇرگەن مۇحامماد يبن ۋاححابتىڭ ءدىني-بىرىكتىرۋشىلىك باعىتتاعى قوزعالىسى اۋەلدە تۋعان اۋىلى نەدجدەن باستالعان بولاتىن. كەيىن شەيح مۇحاممادتىڭ ۋاعىزى بىرتە-بىرتە وزگە ادامداردىڭ دا نازارىپ اۋدارىپ، ونى جاقتايتىنداردىڭ قاراسى كوبەيەدى. ال قازىر «ۋاححابيزم» دەلىنەتىن ونىڭ ءىلىمى حانباليت مازحابىنىڭ ىقپالىمەن قالىپتاسقانىن اتاپ ايتۋ قاجەت. ال يسلامداعى ءداستۇرلى ءتورت مازحابتىڭ ءبىرى سانالاتىن حانباليزم- قۇران مەن سۇنەتكە سۇيەنىپ، شاريعاتتىڭ شارتىمەن جۇرەتىن ءدىني-قۇقىقتىق مەكتەپ بولىپ تابىلادى. مۇحامماد يبن ۋاححاب وسىلايشا جۇرتتى يسلامنىڭ اۋەلگى نەگىزدەرىنە ورالۋعا ۇندەپ، ءدىندى ءارتۇرلى كىرمە تۇسىنىكتەردەن تازارتۋعا شاقىرعان. «ساۋب ارابياسى امىرلىگى، ورتا عاسىردان 21 عاسىرعا سەكىرىس» دەپ اتالاتىن ءوزىنىڭ كىتابىندا بىرنەشە جىل بويى ءازىربايجاننىڭ ساۋد ارابياسىنداعى ەلشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان ساياساتكەر ەلمان اراسلى بىلاي دەگەن ەدى:
« يسلامعا كەيىندەپ كىرگەن جاڭالىقتارعا جان-تانىمەن قارسى شىعىپ، «جاڭارعان» اعىمداردى ءۇزىلدى-كەسىلدى جاقتىرماعان جاڭا وقىمىستىنىڭ تاعى ءبىر سەكتانى قۇرۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس».
وسىنداي سانسىز پىكىرلەردى ساراپتاي كەلە، قازىرگى تاڭدا ءارتۇرلى ءدىني جانە ساياسي كۇشتەردىڭ «ۋاححابيزم» تەرمينىن ءوز قارسىلاستارىن تۇقىرتاتىن تاسىلگە اينالدىرعانىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. الدەكىمگە ەكسترەميت دەپ جالا جاۋىپ، بىرەۋدى قارالاعىسى كەلگەندەرگە بۇل وتە قولايلى قۇرال بولىپ كەتتى. مۇنداي ەرسى قىلىقتاردىڭ كەسىرىنەن، كەيدە قاتارداعى مۇسىلمانداردىڭ ەكسترەميستىك باعىتتاعى حاريدجيدتىك سەكتالار ءتارىزدى ءارتۇرلى نيەتى كۇماندى ۇيىمدارعا كىرۋىنە ءوزىمىز مۇرىندىق بولىپ جاتىرمىز.
«ميف «ۆاححابيزما» كىتابىنىڭ اۆتورى امەريكالىق مۇسىلمان حانيف دجەيمس وليۆەر وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردى ءوز ەڭبەگىندە اشىپ جازعان. كىتاپتىڭ ەرەكشەلىگى، اۆتور وندا «ۋاححابيزم» تۋرالى داقپىرتتىڭ دۇرىس ەمەستىگىن باتىستاعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماتەريالدارىنا جانە قۇران مەن سۇننەتكە سۇيەنە وتىرىپ دالەلدەپ شىعادى. ال «ۋاححابيت» ءسوزى كىتاپتا كوبىنە تىرناقشامەن بەرىلگەن.. سەبەبى «ۋاححابيت» اتالىپ جۇرگەن ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ وكىلدەرى بۇنىڭ جالا ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ەڭبەكتە سونىمەن بىرگە بۇل اتاۋدى قولدانۋدى ءۇزىلدى-كەسىلدى توقتاتۋ كەرەكتىگى ءسوز بولادى. مۇسىلمانداردى ودان گورى «سۋننيت» يا بولماسا «سالافيت» (پايعامبارىمىزدىڭ ءىزباسارلارىنىڭ جولىمەن جۇرەتىندەر) دەگەن ابزالىراق بولار ەدى،-دەيدى كىتاپ اۆتورى. سۇننەت جولىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان بۇل كىتاپتا ءال كايدا ۇيىمى تۋرالى دا كوپ نارسە قامتىلعان. ماسەلەن، اۆتور ءوز ەڭبەگىندە ،ءال كايدانى يسلامداعى اداسىپ جۇرگەن قاۋىپتى سەكتالاردىڭ ءبىرى اتانعان حاريدجيتتەردىڭ قازىرگى ءىزباسارلارى دەپ كورسەتكەن. يسلامدى قابىلداعان حانيف دجەيمس وليۆەر كىتابىنىڭ باسقى بەتىندە بىلاي دەگەن ەكەن:
«11 قىركۇيەكتەگى وقيعادان كەيىن مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان يسلام جونىندە كوپتەگەن ماقالالار وقىدىم. ولاردىڭ كوبى «ۋاححابيزم» مەن سالافيزم ماسەلەلەرىنە قاتىستى ەدى. اسىرەسە باق-تا ۋساما بەن لادەن مەن ونىڭ ءىزباسارلارى ءسالافيزمدى ۇستانادى دەگەن جاڭساق پىكىرلەردى وقىعاندا قاتتى قاپا بولدىم. بۇلاردىڭ ءجونسىز ايىپتاۋلارىن جوققا شىعارۋ ءۇشىن قولىما قالام الۋىما تۋرا كەلدى. ۇممەتىمىزگە قاستىق ويلاعان ءدىن دۇشپاندارىنىڭ جىمىسقى ويىنا جاۋاپسىز تىرلىكتەرى ارقىلى جاردەمدەسىپ جاتقان «يسلامدىق» ۇيىمدار مەن توپتاردى جاقتاعالى وتىرعان جوقپىن. مەنىڭ ماقساتىم يسلامعا قاراتا ايتىلعان، اسىرەسە سالافيزمگە قاتىستى ءجونسىز قارالاۋلاردىڭ دۇرىس ەمەستىگىن دالەلدەپ شىعۋ ەدى.»
بۇدان ارى قاراي كىتاپ اۆتورى سونىمەن «ۋاححابيت» دەگەنىمىز نە دەگەن تاقىرىپ قويىپ، ونى جان-جاقتى تالقىلايدى: «وكىنىشكە قاراي، دىنگە كەيىننەن قوسىلعان نانىم-سەنىمدەر مەن يسلامعا ەش قاتىسى جوق جەرگىلىكتى ءداستۇرلى ىرىمداردى قابىلدامايتىنداردى كەيبىر مۇسىلماندار قازىر «ۋاححابيت» دەپ اتاپ ءجۇر. وعان ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا بويلاپ ۇلگەرمەگەن وزگە ادامدار دا قوسىلىپ كەتۋدە. قازىرگە دەيىن الەمنىڭ كوپ ەلىندە مۇحاممەد يبن ءابد ءال-ۋاححابتى يسلامدى وزگەرتكىسى كەلگەن ديسسيدەنت سانايدى. بۇل ءجونى جوق جالا. كەز-كەلگەن وبەكتيۆتى وقىرمان ونىڭ ءوز ەڭبەكتەرىن قۇران مەن سۇنەتتى باسشىلىققا الا وتىرىپ جازعانىن اشىق مويىندايدى. مۇحاممەد يبن ءابد ءال-ۋاححابقا ءجونسىز جالا جاۋىپ جۇرگەندەردىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءوزى يسلامدى بۇرمالاپ جىبەرگەنىن اشىق ايتۋىمىز قاجەت. ال بۇل وقىمىستى قولعا العان رەفورماسى ارقىلى يسلامدى ءارتۇرلى كىرمە تۇسىنىكتەردەن تازارتىپ، ءدىنىمىزدى اۋەلگى تازا قالپىنا كەلتىرۋدى عانا كوزدەگەن بولاتىن. پايعامبارىمىزدىڭ (ساللا اللاحۋ الەيحي ءۋا ءسالام) بىلاي دەگەنى بار:
«ءاربىر ۇرپاقتا ءبىزدىڭ وسيەتىمىزدى كەيىنگىلەرگە تابىس ەتىپ وتىراتىن سەنىمدى ادامدار بولادى. ولار ءدىنىمىزدى ويدان شىعارىلعان ءارتۇرلى نانىم-سەنىمدەر مەن دۇمشەلەردىڭ قاتە كوزقاراستارىنان تازارتىپ، ءدىندى قورعاپ وتىرادى»... مۇسىلماندار مۇحاممەد يبن ءابد ءال-ۋاححابتى وزىنە دەيىنگى كوپتەگەن وقىمىستىلار ءتارىزدى قارىمدى ءدىن قايراتكەرى ، تاماشا تەولوگ دەپ بىلەدى. مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا اداسۋ ەتەك العان كەزدە، ءدىندى بۇرمالاۋدان اراشالاپ قالىپ، ونىڭ بىردەن-ءبىر جاناشىرى بولعاندىقتان عانا ونىڭ ەسىمى تىم تانىمال بولىپ كەتتى. ارينە، وعان دەيىن ءومىر سۇرگەن تالاي وقىمىستىلارعا قالاي قاراساق، مۇحاممەد يبن ءابد ءال-ۋاححابتىڭ پىكىرلەرىن دە سىن كوزىمەن ساراپتاي ءبىلۋىمىز قاجەت. ءبىر وقىمىستى وسىلاي دەدى ەكەن دەپ ونىڭ سوڭىنان كوزسىز ىلەسۋدى شاريعات ەشقاشان قوستاعان ەمەس. ءار نارسەنى بايىپتاي بىلمەسەك، قۇران مەن پايعامبارىمىزدىڭ قاديستەرىندە ايتىلعان اقيقاتتان اداسىپ كەتەرىمىز انىق.»
ورىس تىلىنەن اۋدارعان جاناي جاۋعاشار.
كىتاپتىڭ نارمينا اليەۆا ورىسشاعا تارجىمالاعان تولىق نۇسقاسىن مىنا سايتتان وقي الاسىزدار: http://sunna-press.com/files/books/Mif_vahhabizma.pdf
