«ەۋرازيالىق ەل»:
ۇيىڭىزدە اللا تاعالانىڭ شەتسىز-شەكسىز قايىرىمدىلىعىمەن، مەيىرىمدىلىگىمەن بەرگەن 3-4 بالاڭىز بار ما؟ بار بولسا، سولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ مىنەزى، ومىرگە كوزقاراسى ءارتۇرلى مە؟ ءدال سولاي. ەندەشە، جەر جاھاندى جايلاعان الۋان-الۋان ۇلت تا اللا تاعالانىڭ الگى ءسىزدىڭ ۇيدەگى پەرزەنتتەرىڭىز سياقتى مىنەز-قۇلقى، قىلۋاسى، ارەكەتى ارقيلى ءبىر پەرزەنتتەرى دەسەڭىز ەش قاتەلەسپەيسىز.

ءار ۇلت - اللانىڭ پەرزەنت-جاراتىلىسى. ونى شارتتى تۇردە ەكىگە بولۋگە بولادى. مىسالى، ولاردىڭ ءبىرىنشىسى ءوزىن باسقارىپ وتىرعان ۇكىمەت، ياعني، بيلىك نە ايتسا سونى قۇپ الىپ، نە ىستەسە سوعان باس ءيىپ، ايتەۋىر ىشكەن-جەگەنىنە ءماز بولىپ جۇرە بەرەدى. مۇنداي ۇلت وسىنداي بويكۇيەزدىگىنىڭ، ساياسي سامسوزدىعىنىڭ، ياكي، كەرەناۋلىعىنىڭ، مارعاۋلىعىنىڭ سالدارىنان ءوز ەلىندە ۇلتتىق سالت-ءداستۇرى، عادەت-عۇرىپتارى، ۇلتتىق ەرەكشەلىگى جانە انا ءتىلى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بولماعاندىقتان ءارتۇرلى الداۋسىراتۋعا كونە بەرەدى. جانە وسىلايشا ۋاقىتتى سوزۋ ارقىلى ءوزىنىڭ جويىلىپ كەتەتىنىن، ءتىپتى ءال-ميساقتان بەرى بابالارى مەكەندەگەن اتامەكەن - جەر سۋى وزگە ءبىر مەملەكەتكە ءوتىپ، قالىپ قويعانىن دا بىلمەيدى. بۇنداي ۇلت ءوز ەلىندە وزگە ءبىر ءتىل ۇستەمدىك قۇرىپ، جاستارى سول تىلدە ءبىر-بىرىمەن شۇلدىرلەسىپ جۇرسە دە، قىسقاسى، ۇلت رەتىندە جويىلىپ بارا جاتسا دا «ەلىمىزدە تىنىشتىق» دەگەن ءسوزدى دەمەۋ قىپ ءىلىنىپ-سالىنىپ جۇرە بەرەدى. ول ۇلت سول «ەلىمىزدە تىنىشتىق»-تىڭ مۇنى الگى ءتىل، ءدىن، سالت-سانا سياقتى بۇكىل كيەلىلەرىنەن ايىرۋ مەن جەر-سۋىن كەلىمسەكتەر ەركىن پايدالانۋى ارقىلى ورناعان «تىنىشتىق» ەكەنىن دە ويلاۋعا قابىلەتسىز.
ال ەكىنشى ءبىر ۇلت بۇعان قاراما-قارسى قايتكەن كۇندە، ەڭ بولماسا ءوز ەلىندە، قالا بەردى ءوزى وزگە ەلدە جۇرسە دە ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن، ۇلتتىق بەت-بەينەسىن اسقاق ۇستاۋدى باستى مىندەتىم دەپ بىلەدى. ول ەشۋاقىتتا ءوز ەلى تۇگىل، وزگە ەلدە ءوزىنىڭ قاي ۇلت وكىلى ەكەنىن ماقتانىش تۇتادى. ونىڭ رەس­پۋبليكاسىنا سىرتتان كەلگەن جات جەرلىك بۇل ەلدە ورىس ءتىلى ەمەس، وسى ەلدىڭ ۇلتتىق ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك ەكەنىن كەلۋ بويدا تۇسىنە قويادى. بۇل ۇلت ورىسشا، اعىلشىنشا نەمەسە تاعى ءبىر وزگە ءتىلدى بىلەمىز دەپ ماقتانبايدى. ەگەر ءوز ەلىندە تىلىنە، دىنىنە، قاتەر ءتونىپ، جوعارىداعى بىرەۋلەر جەرىن، قازبا بايلىعىن جات جۇرتقا بەرىپ جاتقانىن سەزىپ قالسا... وندا قۇداي باسقا سالماسىن... قىسقاسى بۇل:
وزگەنىڭ كوڭىلىن تابام دەپ،
ولەكسە ءومىر سۇرگەنشە،
ارىستانداي الىسىپ،
قانجىعادا باس كەتسىن، - دەيتىن ناعىز نامىسقوي، ناعىز ەرجۇرەك، ءارى ءبىلىم-بىلىگى جوعارى ۇلت. ولاردىڭ بۇنداي ەرجۇرەك، ءارى باتىل، ءارى تىلىنە، دىنىنە، دىلىنە بەرىك بولۋى ەڭ الدىمەن ۇكىمەت باسىندا قانداي ادامدار وتىرعانى تىكەلەي بايلانىستى. ارينە، بۇنىڭ ءبارى دۇرىس نە بۇرىس ەكەنىنە ءبىزدىڭ انىق كوزىمىز جەتكەن دەي قويۋ قيىن. بىراق ءار ۇلتتىڭ، ءار حالىقتىڭ ۇزاق جىلدىق، بىرنەشە عاسىرلىق تاريحىن ەرىنبەي-جالىقپاي زەرتتەپ، وسىنداي قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى. قالاي دەگەندە دە ءبىر حالىقتى نە ولاي دەپ ارتىق ساناۋ، نە بۇلاي دەپ كەمسىتۋ ۇلكەن قاتەلىك. جوعارىدا ءبىز ايتىپ وتىرعان ءارتۇرلى جاعداياتتار كوپ رەتتە قابىلەتتى جوعارعى بيلىكتەگىلەردىڭ ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ەڭ اۋەلى جەرگىلىكتى ءوز ۇلتىنىڭ دالىرەك ايتساق، ەڭ اۋەلى قازاقتىڭ قامىن ويلايتىن ءىس-ارەكەتىنە، ۇلجاندىلىعىنا، بيىك ادامگەرشىلىگىنە بايلانىستى. ال، بيىك ادامگەرشىلىك دەگەنىمىز ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىڭنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن ءدىنىن قادىرلەۋ، ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىڭنىڭ قامىن ويلاۋ. ويتكەنى، ۇلتىڭ - سەنىڭ اتا-اناڭ. ەڭ اۋەلى اتا-اناسىنىڭ قامىن ويلايتىن ادامنان عانا باسقالارعا جاقسىلىق جاساۋدى كۇتۋگە بولادى. ەندەشە، ءبىزدىڭ جوعارىداعىلار، كەيبىر شونجارلار بايقاۋسىزدا بىرەۋمىزدىڭ اۋزىمىزدان
قاشان قازاق مەملەكەتىن قۇرامىز؟

-دەگەن لەبىز شىعىپ كەتسە، شايان شاعىپ العانداي شورشىپ تۇسەدى. سولاردىڭ سول بوسبوكسەلىگىنىڭ سالدارىنان جەر بەتىندە قازاق مەملەكەتى دەگەن مەملەكەت قۇرۋ مۇمكىن بولماي تۇر. قازاق مەملەكەتى تۇگىل، اڭگىمەسىن ءبىر-بىرىنە «اعاشكا»، «سەسترەنكا»، «كوروچە» دەپ باستايتىن ءال-ءازىر قازاق دەگەن اتى عانا بار جان يەلەرىنىڭ ار-نامىسى، ۇلتتىعى، اقىل-پاراساتى قانداي بەيشارالىق كۇيگە تۇسكەنىن ولار شىعارىپ جاتقان كينولارىنان-اق اپ-انىق كورۋگە بولادى. ەگەر ءبىزدىڭ استىنا ءجۇز مىڭ دوللارلىق زىلقارا ماشينا ءمىنىپ، ىڭىرانىپ سويلەپ، ماڭ-ماڭ باسقان بايسىماقتار مەن ءىرىلى-ۋاقتى اكىمشىلىكتەردە، بيلەر كەڭەسىندەگى (پارلامەنتتەگى) بەدەلدىلەردە ۇلتتىق نامىس، ۇلتىمنىڭ ار-ۇياتىن قورعايىن دەگەن قۇرتتاي ءبىر پارىق، پاراسات بولسا، قازاق ۇلتىنىڭ قىلىق-قىلۋالارىن ەكى اياقتى مالعۇننىڭ و جاق بۇ جاعى قىپ كورسەتەتىن «كەلىن»، «قايرات چەمپيون»، اندا-ساندا «جانىم»، «ويباي» دەگەن ەكى-ءۇش اۋىز قازاقشانى ارالاستىرىپ، تەك ورىسشا سويلەيتىن «جانىم» سياقتى فيلمدەردى نە ورتەتىپ، نە سولاردى شىعارعاندارعا، كتك-نىڭ «ناشا كازاشاسىنداعى» جاس جۇبايلارعا بەرەتىن اق تىلەك، اق باتانى ورىسشا سايقىمازاق ولەڭگە اينالدىرىپ، اۋزىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ ءوزى دە مازاق بولىپ، قازاقتى دا مازاق قىپ تۇرعان انەبىرەۋلەرگە توقتاۋ سالار ەدى-اۋ. امال نە، بۇگىنگى قازاق ونداي ۇلتتىق دەگدارلىقتان، ونداي ۇلتتىق جانكۇيەرلىكتەن، ۇلتتىق نامىستان ماقۇرىم بولدى. نەمەسە سوڭعى 20 جىل بويى تەلەديدار، ءباسپاسوز، شەتەلدىڭ قانقاساپ فيلمدەرى ارقىلى ادەيى جۇرگىزىلگەن بەيباعىت، بەيماقسات، باتىسقا جالاڭ ەلىكتەۋ يدەولوگياسى ءبىزدى ۇلتتىق نامىستان ادەيى ماقۇرىم قىلۋ ءۇشىن ادەيى جاسالدى ما دەپ تە قورقاسىڭ. وسى ارادا بەلگىلى دراماتۋرگ، جازۋشى اكىم ءتارازيدىڭ وتە ءبىر ناعىز اقساقالدىق سوزتۇتقاسىن كەلتىرمەي كەتە المايسىڭ. جوعارىدا ءبىز ايتىپ وتىرعان ۇلت ۋايىمىمەن ۇندەس ويلارىن توعىتا كەلە ول كىسى: «بۇيتە بەرسەك، حالقىمىز قالتاسىنداعى ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەنىمەن سابيلەرىمىزدىڭ ساناسىنداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى شايىپ كەتەتىن جات جۇرتتىق، ءبىزدىڭ ۇلتتىعىمىزعا مۇلدە جات بۇلدىرگى مادەنيەتتەرگە قولداۋ جاسايتىن بولادى. ءبىز قازىر امەريكالىق كينولاردى، امەريكالىق جانە باتىس ەۋروپالىق پوپ-اۋەندەردى، جىلتىراق شەتەلدىك جۋرنالداردى ءوزىمىزدىڭ باق-تار ارقىلى ءوزىمىز كەرەمەت ناسيحاتتاپ، ءوزىمىز سولاردى اسىراپ بايىتىپ وتىرمىز. ءيا، امەريكا قۇراما شتاتتارىندا جازۋشىلار وداعى دەگەن جوق، ويتكەنى ولاردىڭ بۇكىل مادەنيەتىنىڭ پايدا بولعانىنا ەكى ءجۇز جىل دا تولعان جوق. ول جاققا بارعان يرلانديالىق تا، اعىلشىن دا جەرگىلىكتى ۇندىستەردىڭ ساۋاتىن اشايىق دەپ شەكسپيردىڭ كىتابىن كوتەرىپ ەمەس، مىلتىق كەزەنىپ، بايلىق ىزدەپ باردى. ورىس اڭىز-اڭگىمەلەرىندە اتاقتى ءۇش باتىر بار، قازاقتا قوبىلاندى، الپامىستار تۋرالى تولىپ جاتقان جىر، قيسسالار بار. ال ولاردىڭ «قيسساسى» - شۆارتسەنەگگەر. سوندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ تالاي عاسىرلىق تاريحىمىز، تالاي عاسىرلىق ادەبيەتىمىز بولا تۇرا جات جۇرتتىقتاردىڭ وسىندايلارىنا ەلپىلدەيتىندەي نە كۇن تۋدى؟» - دەگەن وي تاستايدى. («پروستور» №9, 2010). بۇگىنگى ۇلتتىق ونەرىڭە، ۇلتتىق ادەبيەتىڭە دەگەن زاپىرانىڭدى بۇدان ارتىق اقتارىپ كورسەتۋ مۇمكىن بە؟
ارينە، ءبىز سوڭعى 300 جىل بويى رەسەي وتارشىلدىعىنىڭ قۇرساۋىندا بولۋىمىز دا وسىلايشا ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىزدەن ايرىلىپ قالۋىمىزعا اكەپ سوقتىردى. ايتسە دە، سوڭعى 70 جىلدىق ورىس-وتارشىلدىعىنان بوساي سالىسىمەن وزگە تمد رەسپۋبليكالارى ارقايسىسى ءوز الدىنا ناعىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا اشىقتان-اشىق بەت بۇرىپ، ارقايسىسى ءوز جولىمەن ءدىنىن، ءتىلىن، ۇلتتىق مادەنيەتىن، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن ۇلتتىق ونەرىن ساف كۇيىندە ساقتاپ، جاڭا ءبىر ۇلتتىق كەلەشەككە بەت بۇردى. ال ءبىز ءويتۋدىڭ ورنىنا ءبارىن «حالىقارالىق ستاندارتقا» سالۋعا كىرىسكەنىمىزدى كورگەندە، ءسىرا، ءبىزدىڭ قازەكەڭ، قاي نارسەنىڭ دە ۇلتقا زياندى تۇستارى بولاتىنىنا «باس قاتىرعىسى» كەلمەيدى-اۋ دەگەن ويعا كەتەسىڭ. سويتەسىڭ دە، قۇساڭدى كىمگە ايتارىڭدى بىلمەي، شەرمەندە ءبىر كۇيگە تۇسەسىڭ.
وتكەن ءبىر جولى كينو تۋرالى مالىمەتتەردى اقتارىپ وتىرىپ، وزبەكستاندا كينودان تۇسەتىن پايدانىڭ 90 پايىزدان استامى ولاردىڭ وزدەرى شىعارعان فيلمدەردەن، ياكي ىشكى پروكاتتان تۇسەتىنىن كوردىم. جانە ولاردىڭ فيلمدەرى كوبىنە شىعىسقا، مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ادامگەرشىلىك سانا-سەزىمىنە، وي-تۇيسىگىنە بەيىمدەلىپ، ارينە، ەڭ اۋەلى وزبەك حالقىنىڭ ۇلتتىق جاندۇنيەسىنە ساي ۇرپاق تاربيەلەۋگە باعىشتالادى. مىنە، شىن تاۋەلسىزدىك العان ەل دەپ وسىنى ايت! ال ءبىزدىڭ الگى «جانىم»، «استانا - ليۋبوۆ مويا»، «كەلىن»، «پەرەكرەستوكتار» شە؟ قۇدايشىلىعىن ايتىڭىزشى، بۇلار قازاقتى بىرىنشىدەن مازاق ەتۋ، ەكىنشىدەن قازاقتى نە ورىس، نە قازاق ەمەس ارالاس ءتىلدى، قانى دا اركىممەن ارالاسىپ كەتكەن بۋدان بىرنارسەگە، ورىستىڭ جالپاق تىلىمەن ايتقاندا «سمەس بۋلدوگا س نوساروگوم»-عا اينالدىرۋ ەمەس پە؟ ال كتك-داعى «ناشا كازاشانى» جاس بالالارعا ءدارىس بەرىپ جاتقان سىنىپ مۇعالىمىمەن جانە جاس جۇبايلارعا ورىسشالاپ مازاق قىپ تۇرعان باتاسىمەن قوسىپ سوتقا بەرەتىن كەز الدەقاشان كەلگەن. جالپى «كتك» ارناسىنداعى «جاڭالىقتاردىڭ» دەنى كىسى ءولىمى، جول، كولىك اپاتتارى، ءورت اپاتى، ەسىرتكىمەن ۇستالعاندار، ادام توناۋ تۋرالى عانا ەكەنى قالاي؟
ايتپاقشى، وزبەك فيلمدەرى دەمەكشى، ءبىزدىڭ قازاقتاردا قازىر بىزبەن ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر ومىرباقي قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ وتىرعان باۋىرلاس وزبەك حالقى تۋرالى وتە ناشار پىكىر قالىپتاستىرىلۋدا. ءبىز قازىر اباي ايتقان ماقتانشاق («بەكەر مال شاشپاق» ءوز الدىنا) ۇلتقا اينالدىق. ءبىز ورىس تىلىندە سويلەيتىن جاستارىمىز بەن سابيلەرىمىز بۇرىنعىدان دا كوبەيىپ، ەندى قالعاندارى ۇشتىلدىلىككە كوشىپ، ەندى ءبىرازى وزگە دىندەرگە ءوتىپ كەتىپ جاتقانىن، ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان قىزدارىمىز ءتۇن ورتاسىندا پوەزد جاعالاپ، 1-2 شولمەك سىرا، مينەرال سۋ، تەمەكى ساتىپ كۇن كورىپ جۇرگەنىمەن جۇمىسىمىز بولماي، وزبەكتەردى كۇنىن كورە الماي قازاقستانعا كەلىپ مالاي بولىپ ءجۇر دەگەن ناداندىق ءسوزدى كوپ ايتاتىن بولدىق. ءبىزدىڭ تەلەارنالاردا كورشىلەس وزبەكستان، ءازىربايجان، تاجىكستان، تۇركىمەنستاندا نە بولىپ جاتقانى، ولار قازىر ناعىز تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ العانى، ولاردا دا ەشكىم اشتان قاتىپ، كوشتەن قالىپ جاتپاعانى، قايتا ءار وتباسى 8,9,10 بالادان تاربيەلەپ وتىرعانى تۋرالى ادەيى كوپ ايتىلمايدى. بىزگە ول ەلدەردىڭ جاعدايى تۋرالى ەشنارسە بىلگىزبەۋ ءۇشىن ەۋروپالىقتاردىڭ ۆاننادا شومىلىپ، ۆاننادا جىنىستىق قاتىناس جاساپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءار جەرىن سورىپ جاتقان ازعىندىقتارىن، قىزى مەن اناسىنىڭ ءبىر ەركەكپەن قاتىناس جاساۋى سياقتى باس-اياعى جوق، ءبىزدىڭ جاندۇنيەمىزگە ءۇردىس-عۇرىپتارىمىزعا جات جابايىلىق سەريالدارى كورسەتىلەدى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، قازاقستانعا كەلىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن وزبەكتەر اۋىلىندا نەمەسە قىشلاعىندا اشتان ولە جازداپ كەلىپ جۇرگەندەر ەمەس. بۇل ولاردىڭ قوسىمشا تابىسى. بىرىنشىدەن، بۇل قازىر دۇنيەجۇزىندە بار نارسە. قازىر اقش-تاعى قىتايلاردىڭ سانى 30 ميلليوننىڭ و جاق بۇ جاعىندا. ال ەكىنشىدەن، ەل ارالاپ ساۋدا-ساتتىق جاساۋ، بىرەۋلەردىڭ ءۇيىن سالىپ، باۋ-باقشاسىنا كۇتىم جاساۋ، كوشپەلى قولونەرشىلىك دەگەنىڭىز وزبەك حالقىنىڭ قاشانعى اتا كاسىبى. قازىر وزبەكستان حالقىنىڭ سانى 30 ميلليون بولدى. راس، جەر كولەمى شاعىن. جەر استى بايلىعى وزىنە دە، سىرتقا شىعارۋعا دا جەتەرلىك. بىراق ولار سول جەر بايلىعىن توگىپ-شاشپاي، شەتەل كومپانيالارىنا ساتپاي، ءراسۋا قىلماي، ۇقىپتى پايدالانىپ، ارتىلعانىن كەلەر ۇرپاعىنا ساقتاپ وتىر. ءار جاز ايىندا 30 ميلليون وزبەكتىڭ 8-9 ميلليونى پۇل تابۋعا 5-6 ايعا باسقا رەسپۋبليكالارعا كەتەدى. ولاردىڭ وتباسى اسىراۋشىسى كەلگەنشە مەملەكەتتەن الاتىن ءارتۇرلى جاردەماقىمەن، ازىن-اۋلاق جەكە شارۋاشىلىعىمەن، مەملەكەتتىك نەمەسە جەكەمەنشىك جۇمىستاردان الاتىن جالاقىمەن جۇرت قاتارلى كۇن كورەدى. ال قازاقتار كۇنىن كورە الماي كەلىپ ءجۇر دەيتىن وزبەكتەردىڭ بىزدەن ۇيىنە اپارعان پۇلى قوسىمشا تابىس. ەگەر ءبىر وزبەك باسقا ەلدە ءجۇرىپ، ءبىر ماۋسىمدا كەم دەگەندە 2-3 مىڭ دوللار تابادى دەسەك، الگى 8-9 ميلليون سىرتتا جۇرگەن وزبەك ءوز ەلىنە قانشاما ينۆەستيتسيا قۇيىپ جاتقانىن ەسەپتەي بەرىڭىز.
اشىق ايتقاننىڭ ايىبى جوق، بىزگە كەلىپ، ماۋسىمدىق جۇمىس ىستەپ جۇرگەن وزبەك جىگىتتەرى تالاي-تالاي ايەل جىنىستىلارىمىز بەن كۇنكورىسى ناشار وتباسىلارىنداعى قىز-كەلىنشەكتەردى ەكىقابات قىپ كەتىپ جاتقانىن بىلەمىز. ولاردىڭ قايسىبىرەۋلەرى وزبەكستاندا ايەل بالا-شاعاسى بارلار. ەندى مىنا قاسىرەتكە قاراڭىز: جاڭاعى وزبەكتەن زاڭسىز تۋعان بالا كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا اناسىنان ءوز اكەسى كىم ەكەنىن سۇراي باستايدى. اقىرى ايتۋعا تۋرا كەلەدى. دەمەك، ەسەيە كەلە ءبىزدىڭ قىزىمىزدان، نە كۇيەۋى جوق كەلىنشەكتەرىمىزدەن تۋعان ول بالانىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە مەنىڭ اكەم - وزبەك دەگەن ءبىر وي تۇرادى. ياعني، ول بولاشاقتا كوڭىلى الاڭ، ويى باسقا جاققا اۋەيىلەنىپ تۇراتىن الا-كوڭىل ازامات دەگەن ءسوز. جالپى وزبەكستاندا وزگە ۇلت وكىلدەرىن وزبەكتەندىرۋ ساياساتى سوناۋ كەڭەس زامانىنان بار ەدى. سول ءداستۇر ءالى دە جالعاسۋدا. ال قازاقستاندا شە؟
اۋرۋدى جاسىرۋ جاقسىلىققا اپارمايدى. قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى ازاماتتاردىڭ تولقۇجاتىنا ۇلتىن جازۋ كەرەك پە دەگەن ماسەلە قايتا-قايتا كوتەرىلۋى قالاي؟ ءبىزدىڭ ءارى اڭقاۋ، ءارى ارامزا سوزدەرگە سەنگىش كەيبىر قازاق ءوزىن ەۋرازيالىق ۇلت دەگەنگە دە ءماز بولادى. ولار بۇل ءسوزدىڭ ار جاعىندا قانداي جىمىسقى، قانداي ءانجى ساياسات جاتقانىن سەزۋگە اقىلى جەتپەيدى. بۇل - ۇلتتى ءدۇبارالاندىرۋ، ۇلتسىزداندىرۋ ءۇشىن ايتىلاتىن جادىگويلىك ءسوز. بۇعان تەك نادان ادام عانا ماقتانادى. ءبىزدىڭ كەيبىر «بىلگىشتەر» امەريكادا ۇلت جوق، ولاردىڭ ءبارى وزدەرىن امەريكالىقپىز دەپ ايتادى دەگەنى دە وتىرىك. ءبىز امەريكالىقپىز دەيتىندەر ورتا عاسىردا اتا-باباسى افريكانىڭ قاي تۇكپىرىنەن كەلگەنىن بىلمەيتىن نەگرلەر عانا. قازىر ولار دا ءتۇپ اتا-تەگىن ىزدەستىرىپ جاتىر. امەريكادا اعىلشىن اعىلشىنمىن، نەمىس نەمىسپىن، فرانتسۋز فرانتسۋزبىن، يسپان يسپانمىن دەپ ارقايسىسى ءوز ۇلتىن ايتادى.
ۇلتىم - «امەريكانەتس» دەمەيدى ولار. بۇل ءبىزدى اداستىرۋ ءۇشىن ايتىلىپ جۇرگەن وتىرىك. جالپى، ەۋرازيالىق ۇلت جاسايمىز دەۋ بەلگىلى ءبىر ۇلتتى نە ول، نە بۇل ەمەس ءدۇبارالاندىرۋ دەۋگە دە بولادى. ياعني، ۇلتسىزداندىرۋ دەگەن ءسوز. تەك قازاقستاندا عانا ايتىلاتىن قوستىلدىلىك نەمەسە ۇشتىلدىلىك دەگەن ساياسات نەگىزىنەن وسىنداي ءدۇبارا ۇلتقا اينالدىرۋدىڭ جولى. شىعىپ جاتقان كينولارىمىزدا ارا-تۇرا «ويباي»، «اينالايىن»، «جانىم» دەگەن قازاقشالاردى ارالاستىرىپ قويۋدىڭ ءتىپتى، دۇكەندەر مەن دۇڭگىرشەكتەردىڭ ەسىگىنە «اشىق»، «وتكرىتو»، «open» دەپ ءۇش تىلدە جازىپ قويۋدىڭ ار جاعىندا ۇلتتى ءدۇبارالاندىرۋدىڭ جىمىسقىلىعى جاتىر. ايتپەسە، «وتكرىتو» دەگەن جازۋ تۇرماسا ورىس، «open» دەگەن جازۋ تۇرماسا اعىلشىن اداسىپ، باسقا جاققا قاڭعىرىپ كەتە قويماس ەدى عوي. ءتىپتى، شەتەلدەن كەلگەن اعىلشىن دا، فرانتسۋز دا، يسپان دا سەنىڭ سول دۇڭگىرشەگىڭ مەن بۋتيگىڭ تۇگىل اناۋ «سارىارقا» بازارى مەن «شوقپىتحاناڭا» دا (باراحولكا دەپ ءجۇرسىڭ عوي) اياق باسا قويمايدى.
قازاقستاندا كوشەگە شىقساڭ، سانالى قازاقتى ۇياتتان، ۇلتتىق نامىستان دا قىپ-قىزىل قىلاتىن ەرسىلىكتەردى تۇگەسۋ قيىن. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك. اشيىندە قارا قازاق جوعارىعا شاعىم ايتسا ونى ورىنداماۋدىڭ ەڭ باستى سىلتاۋى «وعان قارجى كەرەك» دەگەن ءسوز. سوندا ءبىز تاۋەلسىز، ياعني ورىستان ازاتتىق العان مەملەكەت ەكەنىمىز راس پا؟ الدە وعان دا قارجى كەرەك پە؟ ال ءبۇتىل قالالارىمىزدىڭ كوشەلەرىندەگى اباي كوشەسى - ابايا، سەيفۋللين-سەيفۋللينا، ساتباەۆ-ساتباەۆا، گاگارين-گاگارينا دەگەن سياقتى ءسوز سوڭىنداعى «ا» دەگەن ءبىر ورىسشاعا بولا ەكىنشى تاقتايشا جاساپ، ونى سىرلاپ، سۋرەتشىگە اقشا تولەپ شىعىنعا قالىپ جاتىرمىز؟! الدە ولاردىڭ استىنا «ا» ءارپى قوسىلعان تاقتايشانى قوسا ىلمەسەك، ورىستار تاعى دا اداسىپ، باسقا جاققا كاڭعىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ ال پاۆلودار مەن پەتروپاۆلدىڭ اتىن وزگەرتۋگە بۇكىل قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى مەن پارلامەنتىنىڭ دارمەنى جەتپەي وتىرعانى نەسى؟ الدە وعان دا قارجىمىز جەتپەي مە؟ جوق. بۇل تەك قازاق ازاماتتارىنىڭ نامىسسىزدىعى، ءوز-وزىنەن الدەنەگە ەلەگىزىپ وتىراتىن ۇرگەدەكتىگى. بۇل - ەشقانداي مادەنيەتتىلىك ەمەس. وسى رەتتە رەسەيدىڭ وزگە قالالارىن ايتپاعاندا ماسكەۋدىڭ، سانكت-پەتەربۋرگتىڭ كوشەلەرىنىڭ اتاۋلارى نەگە ورىسشا، تاتارشا، باشقۇرتشا، چەچەنشە، ەۆەنكىشە، كورياكشا، چۋكچاشا، ساحاشا، ياعني، رەسەي فەدەراتسياسىنداعى مەملەكەتتەردىڭ تىلىندە دە قوسارلانا جازىلمايدى؟ كوردىڭىز بە؟! ولار بۇل رەسەي! - تەك ورىستىڭ مەملەكەتى دەگەندى كوزىڭدى باقىرايتىپ قويىپ ايتادى. ال قر شە؟
ءتىپتى، كوشەدەگى «الماتى - موي گورود»، «الماتى - مەنىڭ قالام» دەگەن جازۋدى كىمدەر، قاي ۇلتتىڭ ادامدارى جازىپ جۇرگەنىن، ونىڭ ءار جاعىندا قانداي سۇمدىق وي جاتقانىن ءبىر اللا بىلەدى.
تۇيىندەي ايتار بولساق، ءبىز جالپى ەۋرازيالىق دوستىق، ەۋرازيالىق كەلىسىم-شارت، تاعى دا تولىپ جاتقان «ەۋرازيالىق» دەگەندەرگە قارسىلىعىمىز دا ونشا كوپ ەمەس. ءبىزدى كۇيىندىرەتىنى قازاقتى ەۋرازيالىق ۇلت دەپ جانە قازاقستاندى ەۋرازيالىق ەل دەپ ءدۇبارالاندىرۋ عانا. ءبىزدىڭ بىرەۋ ايتاق دەسە تۇرا شاباتىن جارتىكەش عالىمسىماقتار، جارتىكەش مادەنيەتتانۋشىلار مەن كۇشتى مەملەكەتتەردىڭ كوڭىلىنە قارايتىن جارتىكەش ساياساتكەرلەر، كەشەگى كوممۋنيستەردىڭ بۇگىندە جوعارىدا وتىرعان بالالارى بىرىگىپ، اۋەلى وزدەرى تولىق، قازاقى كۇيگە اينالىپ، ەڭ الدىمەن 300 جىل ورىس ەزگىسىندە بولعان، ۇلتتىق كوپ ەرەكشەلىگىنەن، اسىرەسە، ءتىلى مەن اتا-بابا پەداگوگيكاسىنان اداسىپ قالعان قازاقتى ناعىز قازاق ەتۋگە كىرىسسە دەيمىز!
اناۋ، لاتىشتار، ليتۆاندار، مولداۆاندار، ەستوندار، ۋكراين، بەلورۋستار، مىناۋ وزبەك، تاجىك، ءازىربايجان، تۇركىمەندەر بۇدان 20 جىل بۇرىن ورىس ەزگىسىنەن شىعا سالىسىمەن ەڭ اۋەلى سوعان كىرىسىپ، سونى جۇزەگە اسىردى عوي.
ولار قازاقشىلاپ شىلقىتىپ مۇناي، بۇرقىراتىپ گازىن ساتپاي-اق اشتان قاتىپ، كوشتەن قالىپ جاتقان جوق. ولار ءسويتىپ-اق وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرىپ الدى عوي؟! ءبىز قاشان؟
ءبىز، اللاعا شۇكىر، ەشبىر باسقا ۇلتقا، باسقا مەملەكەتكە كوز الارتىپ، ءوز ىقپالىمىزدى ەنگىزۋگە تىرىسپايتىن، يماندى، جاقسىلىققا باس ءيىپ، جامانشىلىقتان، بىرەۋگە زورلىق، ۇستەمدىك كورسەتۋدەن اۋلاق مۇسىلمان، ياعني، قاسيەتتى يسلام ءدىنىن ۇستانعان ۇلتپىز. بىراق اللا تاعالانىڭ شەتسىز-شەكسىز مەيىرىمدىلىگى مەن قايىرىمدىلىعىنىڭ ارقاسىندا كەلگەن ازاتتىق دەپ اتالاتىن كيەلى ۇعىمدى قاستەرلەپ، ەشكىمگە جالتاقتامايتىن، ەڭ الدىمەن قازاق ۇلتىنىڭ ار-نامىسىن قورعايتىن ناعىز ازات قازاقستان مەملەكەتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قىزمەت قىلۋىمىز كەرەك. باسقالار سويتۋدە!

مىرزان كەنجەباي،
جۋرناليست

"تۇركىستان" گازەتى