(قىتاي كۇندەلىكتەرى)

(قىتاي كۇندەلىكتەرى)

جازۋشى، عالىم تۇرسىن جۇرتباي قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بەيجىڭ قالاسىنداعى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى فاكۋلتەتىندە 2006 جىلى ناۋرىز-شىلدە ايلارىندا جانە 2012 جىلى قىركۇيەك-جەلتوقسان ايلارىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى، شىعارماشىلىق پسيحولوگياسى، قازىرگى قازاق ادەبيەتى، ابايتانۋ، اۋەزوۆتانۋ، قازاق اسىرەافساناسىنداعى كوركەمدىك جۇيە ءپانى مەن ارنايى كۋرس بويىنشا ءدارىس بەرىپ، «قازاقستان عىلىمىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتكەنى ءۇشىن» وعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ «قۇرمەتتى پروفەسسورى» اتاعى بەرىلگەنى تۋرالى گازەتىمىزدە كەزىندە قۇتتىقتاۋ جاريالانعان بولاتىن. قالامگەر ارىپتەسىمىز مامىر ايىنان باستاپ بەيجىڭدەگى ءدارىسىن ودان ءارى جالعاستىرماق. قىتاي سياقتى كۇرمەۋى مەن قاتپارى كۇردەلى ۇلى ەلدىڭ جاندۇنيەسىن ءوز جاندۇنيەسى ارقىلى سارالاعان، كوپتەگەن توسىن بايقاۋلار مەن ويلارعا تولى «كۇندەلىگىن» ارالاسى مەن قۇرالاسى مولايىپ بارا جاتقان كورشىمىزدىڭ پسيحولوگياسىن تۇسىنۋگە سەپتىگىن تيگىزەر دەگەن پايىممەن وقىرماندارعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

بەيجىڭ. 7 ناۋرىز 2006 جىل. ءدام تارتىپ تۇنگى وننىڭ مولشەرىندە بەيجىڭگە دە كەلىپ تۇستىك. بار الاڭداعانىم كىتاپتار ەدى. كىتاپسىز قالاي ءدارىس وتكىزۋگە بولادى جانە بەيجىڭدە مۇنداي كوپ تومدىقتار قات شىعار. ونى كىم ەڭبەكتەنىپ اكەلە قويسىن. ەكى قوراپ. ەكى ورىس ايەلى الماتى اەروپورتىندا ءوز جۇكتەرىنىڭ ەسەبىنەن ارتىق سالماق ۇستاپ تۇرعان كىتاپتاردى تىركەۋدەن وتكىزىپ بەردى. پەكيندە دە سول ەكى كەلىنشەكتى قاراعا ۇستاپ سوڭىنان ءجۇرىپ وتىرىپ كەدەننەن وتە شىقتىم. شىڭجاڭدا بولسا عوي مۇنىڭ ءوزى ءبىر اپتالىق اڭگىمە. كوپتىڭ سوڭىنان ىلەسىپ كەلە جاتسام:
- تۇرسىن اعا! - دەگەن داۋىستى ەستىدىم.
دەنەلى، شاشى ارتىنا قايىرىلعان، ۇلكەن دوڭگەلەك كوزدى، گالستۋكتى، قارا تورى جىگىت سول جاقتاعى شىنتاقباساردىڭ ارتىندا تۇر. پروفەسسور، فاكۋلتەتتىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى مۇحتار ابىلقاقۇلىمەن وسىلاي تانىستىق. تاعى دا ءبىر تورى جىگىت:
- اسسالاۋماعالەيكۋم، تۇرسىن مىرزا! - دەدى.
مەنى «مىرزالاتىپ» جىبەرگەن بۇل قاي قازاق دەپ ويلانعانىمشا مۇحتاردىڭ:
- پروفەسسور جان-دين-جين! - دەگەنى.
استانادا ءبىر ساستىرعان (تەلەفونمەن) جان-دين-جين (بەيجىڭدىك جان) پروفەسسور ءوستىپ ەكى ساستىردى.
كولىكپەن بەيجىنگە تارتتىق. قىزىل شامنىڭ قىزىل ساۋلەسىنە ورانعان، جاھانعا جالپاعىنان جايىلىپ جاتقان قالانىڭ كولەمىن ۇشاق اينالىپ بارىپ قوناردا كورگەم. جاتسىنباعانىمەن دە تۇسىنىكسىزدەۋ راي تانىتتى. تاڭدانىپ تا، جاتسىنىپ تا ۇلگەرمەدىم. «اعىلىپ، جوسىلىپ، قىبىرلاپ-جىبىرلاعان ءنوپىر جۇرت شىعار الدىمنان»، - دەپ كۇتكەن قالامىز، تۇرعىنى قالىپتى عانا ساندى قامتيتىن شاھار سياقتى كورىنىپ كەتتى.
قوناقۇيگە كەلدىك. جايلى بولمە. مۇحتاردى بۇرىننان كورگەن جىگىتىمدەي ەركىن سەزىندىم. سۇلتان (جانبولاتۇلى) اعانىڭ تانىستىرۋى ەكەۋمىزدىڭ دە سۇيەگىمىزدەن ءوتىپ كەتكەندەي. سىپايى ءجون-جوبامەن قوشتاستىق. ىستىق (قايناق) سۋ دايىن ەكەن. ءشول باستىم. سەبەزگىگە شايىنىپ، سەرگىپ الدىم.
8.03.06. بەيجىڭ - كۇن بيشىلەرى تۇراتىن شاھار ەكەن. تاڭ سىز بەرە سىزىلعان اۋەننەن وياندىم. سويتسەم تەرەزەنىڭ الدىنداعى مايداندا بەس جۇزگە تارتا ادام بي اۋەنىنە ىلەسىپ باياۋ ىرعاقپەن جايلاپ قانا بيلەپ جاتىر. جاسى مەن قارتى، ەرى مەن ايەلى ارالاس. ورەنجىلەردىڭ سانى مول. ءار قايسىسى ءار جاققا ءيىلىپ، شالقايىپ، بۇرالىپ، ىرعالادى. بەت-بەتىمەن بيلەسە دە جالپى تۇتاس مايداندى الىپ قاراعاندا اۋەن مەن قيمىل ءوزارا ۇندەسىپ كەتەدى ەكەن. مىنا قاراما-قارسى، قىم-قۋىت ارەكەت پەن اۋەننىڭ ۇندەسۋىنىڭ ءوزى ميللياردتار ەلىندەگى ميلليارد ءتان مەن جاننىڭ ۇيلەسىمىن تانىتقانداي. مۇحيتتىڭ الىپ ارپالىستى تولقىندارىنىڭ قاراما-قارسى باعىتتا ەكپىندەي توعىسىپ، ىلە تىنا قالعان تولاس كۇيىنىڭ مىنەزى ونىڭ حالقىنا دا مىنەز بوپ جۇققانداي. ايتپەسە، قۇداي ساقتاسىن... مىناۋ دۇرمەكتىڭ ۇيلەسىمى كەتسە ءۇيىندى عانا قالدىراتىن دۇلەي كۇش ەكەنى انىق. ايتەۋىر، بۇل - ۇيقىسى اشىلماعان ادامداردىڭ تاڭ ءسارىسىن جامىلعان ۇيقىاشارى عانا. كۇندەلىكتىڭ تاقىرىبىن «كۇن بيشىلەرى ەلىندە» دەپ قويعىم كەلدى.
تۇسىمە جاراسقان مەن ءىنىسى اۋەسحان كىردى. قوڭىر بوياۋلى ءتۇس. قاباعىندا ءبىر الاڭى بار. قاتۋلى ەمەس، بىراق جاراسقاننىڭ شيرىعىپ العانداعى كۇيى.
وسىنداي ەكىويلى ەلەگىزگەن بويدا سىرتقا شىقتىم. بەيجىڭدەگى العاشقى قارسى العان تاڭىم. تاڭعى التىنىڭ مولشەرى بولسا كەرەك. قوناقۇيدىڭ الدىن «ءۇشىنشى بەلدەۋ» جولى كەسىپ وتەدى ەكەن. ايالداماعا كولىك قاۋىرت كەلىپ، قاۋىرت كەتەدى. قالىڭ ءنوپىر ۇشىپ شىققان شىبىن سياقتى بىج ەتە قالادى دا، زۋ ەتىپ جوعالىپ كەتەدى. ىلە قاس-قاعىمنان كەيىن سول كورىنىس تاعى قايتالانادى. جاعانى ۇزدىكسىز لىقسىپ شايعان تەڭىز تولقىنى سياقتى. سول ارالىقتا ءبىرىنىڭ وكشەسىن ءبىرى باسقان كوشە سىپىرۋشىلار جانە سانسىز «شايتاناربا» - ۆەلوسيپەد جۇرگىنشىلەرى وتەدى. كەمپىر مەن شالدار «شايتاناربانى» قوساياقتاپ قايشىلاعاندا جاستارعا جەتكىزبەيدى. تاعى دا كولىك، تاعى دا ادام ءنوپىرى، تاعى دا سىپىرۋشىلار تىزبەگى... سىپىرۋشىلار نەگە وسىنشا ءجيى؟ كولىكتەگى جۇرگىنشىلەر تاسقىنى ءسال توساڭسىعان ساتتە بايقادىم، جولدىڭ ءۇستى «اق جوڭقا» ... تۇكىرىك پەن قاقىرىق بولىپ قالادى ەكەن. جولدىڭ مايلانىپ كەتەتىنى سونداي، ادام تايىپ جىعىلاتىنداي (اراعا التى جىل سالىپ بارعانىمدا بەيجىڭدەگى بۇل «اق جوڭقانىڭ» مۇلدەم جويىلعانىنىڭ كۋاسى بولدىم. وليمپيادا تۇسىندا تازالىق تۇرعىسىنان قاتاڭ مەملەكەتتىك شارالار جۇرگىزىلىپتى. رەستورانداعى قاقىرىنىپ-تۇكىرىنىپ وتىراتىندار دا تيىلىپتى - ت.ج.).
ايالدامادان الىستاي بەرگەنىمدە قوبىزدىڭ تالىپ جەتكەن اششى ءۇنى شىقتى. ىلگەرى ءجۇرىپ ەدىم باسەڭسىدى، كەرى ءجۇرىپ كوپىردىڭ قاسىنان ءوتىپ ەم، تاعى دا كومەسكى تارتتى. اڭ-تاڭمىن. اقىرى جاياۋ كوپىردىڭ ۇستىنە شىعىپ ىلگەرى ءجۇردىم. باسپالداقتىڭ قالتارىسىندا ءبىر قايىرشى، كادىمگى وزىمىزگە تانىس ەكى كوزى باسىر سوقىر قايىرشى الدىنا باس كيىمىن جايىپ قويىپ، جۇدىرىقتاي عانا شاناعى بار، مويىنى ۇزىن ساز اسپابىن تارتىپ وتىر. ءۇنى قوبىزدان اينىمايدى. ىشەگى دە قىل، ءوزى ەسپەمەن تارتىلادى. ال تاڭ قالماي كور. قازاق ەمەس ەكەنى انىق. موڭعول ما، تيبەت پە؟ ولاردا قوبىز بار ما ەدى؟ ۇزاق تىڭداپ، ناپاقاسىن بەردىم. (ەرتەڭىندە وسى ارادان وتكەندە نۇرباقانعا شايتانقۇلاقپەن حابارلاسىپ، داۋىسىن «شايتانقۇلاق» ارقىلى ەستىرتىپ، مۇنىڭ «ارحۋ حۋن» (حۇن قوبىزى) دەپ اتالاتىن سولتۇستىك از ۇلتتارىنان تاراعان ساز اسپابى ەكەنىن ءبىلدىم - ت.ج.). ءسويتىپ، بەيجىڭدەگى العاشقى تاڭىمدى قوبىز ۇنىمەن قارسى الدىم. بۇل اسەر جاڭاعى «تاڭ بيشىلەرىنىڭ» اسەرىن باسەڭسىتىپ جىبەردى.
ەندى ۇزاڭقىراپ سەرۋەندەپ ەم ۇلكەن باقشاعا كەزدەستىم. قىزىقتىڭ كوكەسى، «ءبيدىڭ» اكەسى سوندا ەكەن. تەمىر شارباقتىڭ سىرتىنان ءبىر شاقىرىمداي اۋماقتى شولىپ شىقتىم. ءبىر جەردە - كونە قىتاي ءبيى، ءبىر جەردە - ۆالس، ءبىر جەردە - باتىس ءبيى، ءبىر توبەشىكتە - ساكسافون، ءبىر توبەشىكتە - سىبىزعى، بىرىندە - سىرناي، بىرىندە - وركەستر ويناپ، بىرىندە - حورمەن ءان ايتىپ جاتقان ادام. ەڭ بيىك توبەشىكتە ءبىر ايەل جوعارى داۋىسپەن، ەكىنشى بۇيىردە ءبىر ەركەك جۋان داۋىسپەن اريادان ءۇزىندى ورىنداپ جاتىر. ىشىنە كىرۋگە ۇمتىلىپ ەم، ارنايى رۇقسات قاعازى نە اقشا تولەۋ كەرەك ەكەن. قالايدا ءبىر سوعارمىن دەپ قوناقجايعا قايتتىم (كەيىن بۇل باقشا مەنىڭ بەيجىڭدەگى ەڭ سۇيىكتى ساياباعىما اينالدى - ت.ج.).
ەرتەلەتىپ مۇحتار كەلدى. ەكەۋمىز ىرگەسى ءتيىپ تۇرعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقۋ عيماراتىنا باردىق. فاكۋلتەتتىڭ ادامدارىمەن تانىس­تىردى، نۇرگۇل، توقان، شاۋليان ىسپەتتى كافەدرا قىزدارى ىزەتتى جاندار كورىندى. ەركىن - ءتىل مامانى. نۇرباقان - ادەبيەتشى. جاس. سول جىگىت مەنىڭ بەيجىڭدەگى جانسارىم بولدى. تۇستەندىك. مۇندا مۇسىلمان وقىتۋشىلارى مەن شاكىرتتەرگە ارنالعان جەكە اسحانا بار. مۇندا اس ماسەلەسىنە قاتاڭ قارايدى. (تازا قىتاي ءمازىرىن ازىرلەيتىن اسپۇزىلدار ىشىنە كىرىپ بارعانىڭدا ەسكەرتۋ جاسايدى. سودان كەيىنگى تاڭداۋ وزىڭدە. ۇشىنساڭ دا جاۋاپ بەرمەيدى. ءبىزدىڭ «باتىرلاردىڭ» بىردەن اسپۇزىلعا باس قويىپ كەرتىپ، پىسقىرىنىپ-تۇشكىرىنىپ جۇرەتىنى سوندىقتان - ت.ج.). الگى اسحاناعا شامالى نەسيە وتكىزەسىڭ. تىم ارزان بولعاندىقتان دا ءبىر ماۋسىم تەگىن تاماقتانعانداي بولاسىڭ. مىسالى، مەن وتكىزگەن 100 يۋان ءتورت ايدىڭ ىشىندە تاۋسىلمادى).
تۇستەن كەيىن نۇرباقان قالانىڭ جايى مەن جاپسارىن ءتۇسىندىردى. «بوعدا» ءدامحاناسىنان الگى نەسيە شەكتى بەرىپ كەشكى اس ىشتىك. مۇحتار مەيمانحاناعا كەشتەتىپ كەلدى. ءبىراز سۇحباتتاستىق. مادەني دەمالىس بولدى.
ساعات 10-دا ءدارىستى - قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا قىسقاشا شولۋدى - باستاپ كەتتىم. الدەبىر نارسە قيتىعىما تيسە بولدى، شيرىعىپ، شاڭداتا جونەلۋشى ەدىم. ەبەپكە سەبەپ وڭاي تابىلدى. دارىسكە وسى بەيجىڭدەگى ەرەسەك ادامدار، شانحاي مەن دالياننان شاكىرتتەر كەلىپ وتىر ەكەن. بۇل - ۇلكەن سىن. «سىناسساق - سىناسايىق» دەدىم دە، «نە بولسا دا - تاۋەكەل» دەپ «دۋلىعانى» نەگىز ەتىپ، تارعىتاي مەن يشپاقايدان باستاي جونەلدىم. جان، مۇحتار جانە وزگە دە بەيتانىس ادامدار قاتىسىپ وتىردى. بايقايمىن ءدارىستىڭ قۇلاق كۇيى دۇرىس. ەندى ەرتوقىمىمنىڭ وڭالاتىنىنا سەندىم.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

10.03.06. بۇگىن تۇسىمە ورالحان كىردى. ايمان ەكەۋى قاتار ءجۇر. ولاردىڭ دا ءتۇر-ءتۇسى قوڭىر.
جۇما، سەنبى، جەكسەنبى - ءۇش كۇن ءشا­كىرتتەر بوس. «ۇلتتار باسپاسىنىڭ» ناۋ­رىزىنا باردىق. شىعارماسى بۇرىننان تانىس، جاسى قاتارلاس جازۋشى اكبارمەن تانىسا المادىم. ناۋرىزدى اتاۋعا: بەيجىڭدەگى حالىق كەڭەسىنىڭ قۇرىلتايى مەن مەملەكەتتىك جينالىسقا كەلگەن حالىق كەڭەسىنىڭ ۋاكىلى - زادىحان، شىڭجانداعى پارتيا حاتشىسى - اسقات باستاتقان وبلىس اكىمدەرى مەن ەلشىلىكتىڭ وكىلدەرى كەلىپتى. پەكيندەگى اقساقالدار تۇگەل جينالىپتى. جانبولاتتىڭ (اۋىپباەۆتىڭ - ت.ج.)) قالامىنا ىلىككەن مۇحامەدجان اقساقالمەن تىزەرلەسە وتىردىم. بۇل كىسى ەرەكشە ءتارتىپ ساقشىسى كورىنەدى. بىردەن سەزدىم. ءوزىنىڭ دە جاسىرعىسى جوق. زەينەتكەرلىككە دايىندالىپ ءجۇر ەكەن. «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە بەيجىڭگە كەلىپ، جاسىل جاساقشى بوپ ورنىعىپ قالعان. ءوزى: «ساۋاتىم شامالى. بىراق پارتيا ءتارتىبىن ساقتاۋعا بارىمدى سالامىن. وسىنداعى قازاقتاردىڭ قارياسىمىن. حاسەن گەنەرالدىڭ دوسىمىن. از كۇندە زەينەتكە شىعامىن»، - دەپ اشىق ايتادى. اتى ايگىلى، ماونىڭ وققاعارلارىنىڭ ءبىرى بولعان حاسەن گەنەرالدىڭ كەلىنىمەن تانىستىردى، ءجون سۇراستىم. حاسەننىڭ ءۇش بالاسى بار ەكەن. ۇلىنىڭ اتى - قايسار، مۋزىكانت، كومپوزيتور. نەمەرەسى جاينا الماتىدا - قازۇۋ-دە وقيدى ەكەن. جۇما كۇنگە قوناققا شاقىردى. ماونىڭ ايگىلى: «ۇلى قورعانعا شىقپاعان، بەيجىڭنىڭ جونىما ۇيرەگىن جەمەگەن جىگىت - جىگىت ەمەس» - دەگەن ولەڭىن ءتامسىل ەتىپ، «ۇيرەكتىڭ جون ەتىنەن جونىلعان بەيجىڭنىڭ اتاقتى قۋىرداعىن جاساپ بەرۋگە» ۋادە ەتتى (سول جولى دا، التى جىلدان كەيىن بارعان سوڭ دا بۇل ۋادە ورىندالمادى. قايساردىڭ وزىمەن داستارحانداس بولدىق. بىراق ءبىز سۇيىنەر ونەرىن كورە المادىق. ازداپ قازاقشا تۇسىنەدى. جيىرما جاسىندا قازاقتى تۇڭعىش رەت كورگەن ادام ءۇشىن بۇل دا ۇلكەن جەتىستىك - ت.ج.). وسىنداعى قازاق راديوسى ءبولىمىنىڭ باستىعى جۇمابايدىڭ ۇلى قاناتبەكپەن تانىستىم. وتانبەك ءان ايتتى (ول كەيىن ەلگە قونىس اۋداردى- ت.ج.). ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قىزدارى «قارا جورعانى» بىلقىلداتىپ تا، سىلقىلداتىپ تا بيلەيدى ەكەن. «قارتتار مەن اجەلەرسىز» بەيجىڭدەگى كۇندەردىڭ ماعىناسى بولمايتىنىن، كوپ نارسەگە قولىم جەتپەيتىنىن بىلەمىن. ءبارىن بىردەي باۋىرىڭا باسا المايسىڭ، سوندىقتان دا بىردەن اڭگىمەسى مەن ءازىلى جاراسقان تۇرسىن اپايدىڭ قولتىعىنا كىرۋگە تىرىس­تىم. «جىگىتى» دە، ءوزى دە تورە ەكەن. ءجىپتىڭ ۇشىعى بولاتىن تاقىرىپتىڭ ءوزى سۇرانىپ تۇرعاندىقتان دا تەز شۇيىركەلەستىك... «ۇلتتار باسپاسىنىڭ» قازاق ءبولىمىنىڭ باس رەداكتورى ءالىمجاندى كوردىم. بۇرىننان ەتباۋىر «بالا» ەدى. مەنىڭ «كەتبۇعا» اتتى كىتاپشام بەيجىڭنەن بىلتىر شىعىپتى دەپ ەستىگەم. راس ەكەن.
كوڭىلدى كۇن، كوڭىلدى وتىرىس، بار تانىستىقتىڭ باسى باستالعان قۇتتى كۇن بولدى. بۇل كۇنگى اڭگىمە ۇشى كەيىن سۋىرتپاقتالا جاتار. سوندىقتان دا تاراتىپ جاتپايمىن.
كەشكە بولمەگە نۇرباقان كەلدى. ۇزاق اڭگىمەلەستىك. تاريحي ساناسى تۇنىق جىگىت ەكەن.
11.03.06. تۇسىمە زاكي (اكادەميك احمەتوۆ - ت.ج.) مارقۇم كىردى، كىتابىن بەرىپ ءجۇر. نەگە؟ كوڭىلىمە ءبىر ءتۇرلى الاڭ كىردى.
«ءتارتىپ ساقشىسى» مۇحامەدجان اقساقال تاڭعى 8.00-دە كەلدى. ساعات 11.00-گە ۇيىنە قوناققا شاقىردى. ءماجبۇرلى مەيمان بولدىم. اڭدىسقان ءسوزدىڭ دانەگى بولا ما. زورلاپ «ۇرتتاتىپ» ەدى، اللەرگيام ۇستاپ قىزارىپ، قىشىنىپ كەتكەن سوڭ، زورلىعىن قويدى. قوناقۇيدە وسىندا دايىندىق كۋرسىنا كەلگەن سالتانات (المۇرزاەۆا) بالاممەن تانىستىم. اكەلى-بالالى بولدىق. كۇندىز نۇرباقانمەن قىدىردىم.
تۇسكى مىزعۋدا تۇسىمە ءايىمحان، اسەل، ديار كىردى. ماشينا. قار. تاۋداعى ءۇي. د. - سونداي كەكتى ىزعارىن ىشىنە ساقتاعان. ىشىندەگى ىزادان جارىلىپ كەتە جازداپ، مەنى تاۋداعى ۇيىنە اپارىپ، شيەبورىلەنىپ جەك كورىپ ءجۇر. ماس تا بولسام ارىستان ەكەم. سودان جۇرەكسىنىپ تۇر... قىزىق. «ءتۇس تۇلكىنىڭ تەزەگى» دەگەن وسى ەكەن-اۋ!
بۇل نەنىڭ نىساناسى؟ تاعى دا قارا باسىپ جۇرمەسىن؟!
12.03.06. تۇسىمە جانىبەك (كارمەنوۆ - ت.ج.) كىردى. بۇل نە بوپ كەتتى؟ كىلەڭ (كوبى) ولگەن ادامدار. ءايىمحان مەن اسەل، د. ولاردىڭ ىشىندە نەعىپ ءجۇر؟ قوناقۇيدىڭ استىندا بۇرىن زيرات بولماپ پا ەكەن (سەكەمشىل جۇرەك سەزگەن ەكەن ءبىر جاماندىقتى. جالعىز اپايىم ءايىمحاننىڭ باۋىرىنا سول كوكتەم كۇندەرى ايىقپايتىن دەرت جابىسا باستاپتى - ت.ج.).
تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ قىزىل بامبۋك باعىن تاعى دا سىرتىنان شولىپ شىقتىم. نۇرباقانمەن تاڭعى ءشاي ءىشتىم. مۇحتار كەلدى. تۇستە شىڭجاڭنىڭ اكىمدەرىنە ارنالعان تۇستىككە شاقىردى. كەلىستىم.
ساعات 11.00-دە ورتالىق حالىق قۇ­رىلتايىنىڭ ۋاكىلى زادىحان ت.ب. ەل ءتىز­گىنىن ۇستاعان ادامدارمەن اياتوللا حامەنەي، رافسانجاني وتىرعان مۇسىلمان رەس­تورانىنا باردىم. بۇل ءوزى ءبىر ءتۇرلى مىرزا، سىرالعىسىز سىرلاسۋ بولدى. التايدىڭ اكىمى ماۋلەنمەن تانىستىم. ىشتارتقانداي سىڭايلاستىق. ساياسات پەن بيلىكتىڭ ادامدارى بولعاندىقتان دا ارتىق-اۋىس ءسوز قوزعالعان جوق. وسى بەيجىڭدەگى مەملەكەتتىك اۋدارمانىڭ تىزگىنىن ۇستاعان، قاسىنىڭ قالىڭدىعىنا وراي ءوزىم «قۇيجىڭتاۋ» دەپ قاعىتقان جارقىننىڭ ءبىر ءازىلى كوڭىلىمە كەلسە دە، بەتىن قايتارعىم كەلمەدى. ءوزى دە «مامىلەگەر» قۋ عوي، سەزدى. ماۋلەن اكىم يۋانشيكاي مەن بايمولدا، قارا وسپان جايلى جەلەۋسىز دەرەكپەن جۋىپ-شايعان بولدى. سوعان دا ءتاۋبا (ماۋلەنمەن سول جولعى تانىستىق كەيىن التاي ولكەسىن ارالاۋعا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى - ت.ج.). ءمازىر دە ەرەكشە، ءدامى دە ەرەكشە، تۇزدىعى دا ەرەكشە، ال قۇنىنىڭ تۇزدىعى بارىنەن ەرەكشە بولدى. اسىرەسە، كيتتىڭ ەكى ەلى مۇرتى سالىنعان سورپاسىنىڭ ءباسى التىننان قىمبات ەكەن. ىشكە جۇتىلىپ كەتتى. ايتپەسە، قۇرت قوسقان قويدىڭ سورپاسىنىڭ قولىنا سۋ قۇيا المايتىن قىلدىڭ وسىنشا قىمباتقا ءتۇسىپ، جىگىتتەردى قينايتىنداي «شىكىنايى» بايقالعان جوق.
كەشكە، قوناقجايدا مۇحتار قىتايداعى اتاقتى ەكى قاتىن پاتشا - ۋزى تيان مەن سى چي تايحۋ حانىمداردىڭ حيكايالارىن ۇزاق اڭگىمەلەدى. مەن ۇيىپ تىڭدادىم:
- شي-ان - قىتايدىڭ ەسكى استاناسى. قىتاي قورعانى سول شاھاردان باستالادى. تاڭ داۋىرىندە ەرەكشە داۋىرلەگەن. اسىرەسە، ۋزى تيان پاتشايىمنىڭ تۇسىندا قۇپيا وقيعالارعا تولى بولىپتى. ۋزى ءتياننىڭ كۇيەۋى ەرتە ولگەن. سونىڭ ورنىنا ءوزى پاتشايىم بولعان. تاقتى ەكى ۇلىنا دا بەرمەگەن. ال قىزى جاس كەزىندە مۇنىڭ ويناسىن كورىپ قويعان. ۇزاتىلىپ كەتكەن سوڭ، ەكى قابات كەزىندە ۋ بەرىپ (نە قىتىقتاتىپ) ولتىرگەن. 150 مەتر تەرەڭ ۇڭگى قازدىرىپ، سوعان كومگەن. كوزى تىرىسىندە تۇتاس تاۋدان ساراي سالدىرعان. ول تاۋ الىستان ومىراۋى اشىق ايەلدىڭ ءتوسى سياقتى بوپ كورىنىپ تۇرادى. ەكى اياعى - ەكى تاۋ جوتاسى. شوقىنىڭ باسىنداعى كۇيەۋىنىڭ قابىرىنىڭ قاسىنا ءوزىنىڭ قابىرىن تىرىسىندە سالدىرعان. قۇلپىتاستىڭ الدىنا ازا تۇتىپ كەلگەن 60-تان اسا ادامنىڭ ءمۇسىنى قويىلعان. كەلگەن ەلشىلەردىڭ كوڭىل بىلدىرگەن جازۋلارىن قۇلپىتاستارعا جازدىرماعان. كەرىسىنشە، ەلشىلەردىڭ كىم ەكەنىن ولاردىڭ ءمۇسىنىنىڭ ارقاسىنا جازدىرعان. كەيىن مۇسىندەردىڭ ءبارىنىڭ باسى شابىلعان. ىشىندە كىسەسى بار تۇركى ەلشىسىنىڭ دە ءمۇسىنى بار. ۋزى تياننىڭ قابىرستانىن گومينداڭ اسكەرى زەڭبىرەكپەن اتقان. تاستاردىڭ كەي جەرى عانا سىنعان. بۇل ساراي ءالى ءوز جۇمباعىن اشقان جوق. اشقىزبايدى.
ال سى چي حانىم، ياعني، «شىمىلدىق سىرتىنان بيلەۋشى» پاتشايىم 1911 جىلى جاسى 60-تان اسقاندا جۇكتى بولىپ قالىپ، تۇسىك تاستاۋعا كەلمەگەن سوڭ، جۇمباق جاعدايدا ولگەن. سويتسە، 45 جاسىندا بويىن لاززاتقا بيلەتىپتى. ەل ىشىنەن ەگىز بالانى تاپقىزىپ الىپ، ونىڭ بىرەۋىن جۇرتتىڭ كوزىنشە اتەك ەتكەن. كەيىن ونى ءولتىرىپ، سىڭارىن ءوزىنىڭ قاسىنا كۇزەتكە الدىرعان. سودان سى چي تايحۋ پاتشا سارايىنان بەيجىڭنىڭ تاۋ بەتكەيىندەگى يحويان باقشاسىنا قاراي جازدا سەيىلگە شىعادى. جولاي قازىرگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى ۇلتتىق كىتاپحانا ورنالاسقان كولگە توقتاپ، شاتىر تىگىپ جاتقان. تۇندە اتەكتى شاقىرعان. ءسويتىپ، اتەكتى وزىنە جاقىنداتىپ... دەنەسىن سيپاتىپ بويىنا ۇيرەتكەن. 60 جاستان اسقاندا ساقتىقتى ۇمىتىپ، اڭداۋسىزدا جۇكتى بوپ قالعان. بۇل بەيجىڭنىڭ كونەكوز شالدارىنىڭ ءافسانالارى. شىندىعىن كىم بىلگەن؟
مۇحتاردىڭ ەكى قاتىن پاتشا تۋرالى حيكاياسى مەنى جازۋشى رەتىندە قاتتى ىنتىقتىردى. ەندى وسى ەكى حانىمنىڭ تۇسىنداعى تاريحي وقيعالارعا ەرەكشە دەن قويۋعا بەكىندىم. زيناقورلىق ءوز الدىندا، مۇندا قىتايدىڭ ۇلى قاسىرەتى جاتىر. ءتۇن ورتاسىندا تارقاستىق. قىتايدى ىشتەن تانۋدىڭ باسى وسىلاي باستالىپ كەتتى. اللا ءساتىن سالعان كۇنى ءشياندى دە كورەتىن شىعارمىن دەگەن ءتۇبىرلى بايلام جاسادىم جانە ەندى وسىنداي اۋىزەكى اڭگىمەلەردى قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرۋعا بەكىندىم. شىندىعى رەتىنە قاراي انىقتالا جاتار.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

سەبەزگى قابىلداپ، سەرگىپ الدىم. بۇگىن تۇسىمە كىم كىرەر ەكەن؟
13.03. تۇسىمە نۇرعازى اعا مەن جەڭگەم ساكەش كىردى. تۇستەرى قوڭىرقاي، الدە ءبىر نارسەگە الاڭداۋلى ما، وكپەلى مە، ايتەۋىر، وڭدەرى قاتىڭقى كورىندى. كەشە دە شايتانقۇلاقپەن سويلەسكەمىن. ەل-جۇرت، اعايىن-اجىن امان بولاتىن.
لەكتسيا رەسمي تۇردە باستالدى. ءدارىستىڭ ءوز قىزىعى وزىندە. ارينە، بۇگىنگى كەزەكتە ابايتانۋ. ىرگەلەتە، كەڭىنەن قامتىپ، تەرەڭدەتە شىرعا تارتتىم. اباي جارىقتىق، ەل، مەملەكەت، ساياسات تاڭدامايدى. قايسى قياعا سالساڭ دا، قانداي تاقىرىپتى قوزعاساڭ دە، قانداي ەمەۋىرىن ءبىلدىرسىڭ دە، نەعىلايىنى بولساشى. ءتىلىڭدى ءتۇرتىپ، جۇرەگىڭدى سۋىرىپ، اقىلىڭدى ساۋىپ شىعا بەرەدى. راحات. ورەنجىلەردىڭ ىنتاسى، وي اۋا­نى، تانىمى تابەتتى اشادى. ساباقتان سوڭ باقىتبەك، ومىربەك، ەركىنجان، قۇرمانگۇل ت.ب. بالالار شىعارىپ سالدى. جولاي ەركىن اڭگىمەلەستىك. ولار ماعان باۋىر باسا باس­تادى، مەن دە ولاردى باۋىرىما تارتتىم.
14.03.06. بۇگىن باقىتبەك پەن ومىربەك شىعارىپ سالدى ساباقتان. سەرۋەندەي ءجۇرىپ اڭگىمەلەستىك. ماعان بەيمالىم ءارى ەستە ۇستاۋعا ءتيىستى جەر تاريحى تۋرالى اڭگىمەلەر ايتتى. باقىتبەك - بۇراتولادان ەكەن. بۇل الاكول مەن قاپالدىڭ جەلكەسىنەن ءتونىپ تۇرعان جوڭعار الاتاۋىنىڭ جوتاسى، جوڭعار قاقپاسىنىڭ اۋىزى، كادىمگى «الاشانكوۋ» دەپ جۇرگەن «الاتاۋ ساعاسىنىڭ» ءوزى. ءبىر ءبۇيىرى جاركەنتتىڭ قازانتاپقان مۇزدى اسۋىمەن جالعاسادى. بۇل ءوزى تاريحي وقيعالاردىڭ قامباسى. نە ءبىز جاقتان، نە بۇل جاقتان تاريحشى، جازۋشى شىعىپ جارىتپاعان جۇرت. ايتپەسە، ارىسى شىڭعىس پەن جوشى، قازاق حاندىعى، جوڭعار شاپقىنشىلىعى مەن قابانبايدىڭ قارسى شابۋىلى، بەرىسى شەكارا ءبولىسى مەن اق پەن قىزىل تۇسىنداعى ۇركىن تۇسىنداعى قۇپيالى، قاتپارلى وقيعالار مەن جەر بەدەرىنە قاتىستى تاريحي شىندىقتار تۇمسا كۇيىندە جاتقان مىقتىڭ ءۇيى سياقتى ءوڭىر. مارالدىساي، بۇعىلىساي، قورعاسىنقۇيعان، قازانجاپقان، توقتا، باردىق (بارلىق), ارقانكەرگەن سياقتى ەرەكشە قاسيەتتى دارىلىك شوپكە يە، ەستە جوق ەسكى زاماننان بۇگىنگە دەيىن ساياق اڭشىلار مەن جورتۋىلشىلاردىڭ، ءدارۋىش دۇنگەندەر مەن لاقپا قىتايلاردىڭ ىندىنىن كەپتىرىپ كەلگەن، كەشەگى شەكارا ءبولىسى كەزىندە دە كەرىلگەن وڭەشتى سوزدىرىپ، كونىن كەپتىرگەن كەپيەتتى جەر. ارينە، ول بوپسادا ءبىزدىڭ ساتىمساق مامىلەگەرلەردىڭ جۇتقىنشاعى تىعىندالىپ قالدى دا، كوزىن ماي باستى.
باقتىبەكتىڭ ايتۋىنشا: سول قاپال مەن الاكولگە سۇڭگىدەي قادالعان ءمۇيىس مۇزتاۋلار - ارعىتاۋ، ورتاساي، شەتكىساي، تاستۇعىر دەپ اتالادى ەكەن. تاستۇعىردىڭ مۇزداعىندا ەرىمەگەن مۇردە ساقتالىپتى.
جايلاۋعا بارعان كەزىندە ومىربەكتىڭ كورگەندەرى:
1) ارعىتاۋدىڭ اسۋىنىڭ اۋىزىندا «قوسجۇرەك» دەپ اتالاتىن جوتادا قازاق بەيىتى بار ەكەن. بەتى كەۋدەدەن كەلەتىن دوڭگەلەك تاسپەن جابىلعان. ءىشى دوڭگەلەنىپ بىتكەن. شاڭىراق پەن كۇلدىرەۋىشى بار. تۋرا ورتاسىندا - سىرىق. ىشىندەگى قازىناسىن بىرەۋلەر ۇرلاعان. وندا ادام مەن ات كومىلگەن. قازىر جايلاۋعا بارعان جۇرتتار سىرىققا ات بايلايدى ەكەن. ەجەلگى زيرات ەكەنى انىق. 2) ارعىتاۋعا اپاراتىن جىڭىشكە جولدىڭ بويىندا ادامنىڭ باسىنان اساتىن دوڭگەلەك تاس بار. سونىڭ بەتىنە بالانىڭ ساۋساعىمەن ەكى قارىستاي 2 تاعانىڭ بەدەرى ويىلعان.
ەكىنتىدە كەلگەن ەركىنجان: «سۋدا وسەتىن گۇلدىڭ اتىن «تۇڭعيىق»، - دەدى.
كەشكى سەرۋەندە مۇحتار ابىلقاق: «بۇكىل قىتايدى بۋلىقتىرىپ، تۇنشىقتىرىپ، قۇسا مەن ۇرەيدەن ولتىرە جازداعان جوتەلدى ءبىز «سارىس» دەپ اتايمىز. وبادان بەتەر ۇرەي تۋعىزدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ دە توبە شاشى تىك تۇردى. بۇكىل مەملەكەت شەكاراسى، بارلىق قالا جابىلدى. شاكىرتتەر جازعى دەمالىسقا شىعارىلمادى. ۇيلەرىمەن قوشتاسىپ، كوزدەرى جىلاۋدان بىلاۋداي بولىپ ءىسىپ ءجۇردى. ءبىز دە اعايىنمەن قوشتاسىپ قويدىق. سارىس جۇققان ادامنىڭ وكپەسى ءبىر اپتادا ءىرىپ كەتەدى ەكەن. سوعان التى ايدىڭ ىشىندە ەم تاپتى. ايتپەسە... ال سول تۇماۋدىڭ تۇسىندا ءبىر دە ءبىر قازاق اۋىرعان جوق. سەبەبى، قازاقتىڭ ەتتى پايدالانۋى سارىستى جۇقتىرمايدى ەكەن. سودان بەرى قىتايلار شوپتەرىن ەتپەن ارالاستىرىپ جەيتىن بولدى»، - دەگەندى ايتتى.
شىنىندا دا دۇنيەجۇزىن ۇرەيلەندىرگەن سول سارىس - «تاۋىق تۇماۋى» مىنا ميلليارد تىلسىمنىڭ ىشىندە ءولىم ۇرەيىن سەپكەنى قانداي قورقىنىشتى. اللا بەتىن ارى قىلسىن.
مۇنىڭ بارلىعى كەرەك ماعلۇماتتار.
17.03.06. جۇما كۇنى پەكيننىڭ حايۋا­ناتتار پاركىنە ءوزىم جاياۋ بارىپ، بيلەت الىپ كىردىم. جولدا، جاياۋ كوپىردىڭ تۇسىنان وتكەندە باياعى قوبىزدىڭ داۋىسىن تاعى دا ەستىپ بارسام، سول سوقىر ابىزىم سول باياعى قوبىزعا ۇقساس توستاعانداي اسپابىن - «ارحۋىن» تارتىپ وتىر. ءسال قىمقىرىڭقى داۋىسى بار. باعزى عۇن ءداۋىرىنىڭ ءبىر بەلگىسى. وسىنىڭ ءوزى سول عۇنداردىڭ تۇقىمى بولىپ جۇرمەسىن! ساناسى مەن قانى سۇيىلىپ كەتسە دە، كوكىرەگىندەگى ارعى ءبىر اڭسار ارحۋ ارقىلى ءتۇپ تۇقيانىنىڭ اۋەنىن سىرتقا شىعارتىپ تۇر ما، كىم ءبىلسىن. قىتايدىڭ سولتۇستىك ولكەلەرىندەگىلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە «لي» نىسپىلاردىڭ تۇپكى تەگى تۇركىلەر دەپ ەسەپتەلەدى ەكەن. راسىندا دا، ارعى عۇندى بىلاي قويىپ، بەرگى تۇركى، مونعول داۋىرىندەگى ون مىڭداپ، ءجۇز مىڭداپ ىشكەرىگە قونىستانعان، تونىكوك پەن بىلگە قاعاننىڭ جاساقتارى مەن تۇقىمدارى ءىز-ءتۇسسىز ءسىڭىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس قوي. بىراق ولاردىڭ ساناسىندا تۇركىلىك ساڭلاۋ قالماعان. تەك مىنا ارحۋ عانا الىس تۇقىمدارىن ىزدەگەن كارى كوكشۋلان ءبورى سياقتى تەگىن ىزدەپ تۇر ما؟ ءونىمسىز وي. بىراق نەگىزسىز ەمەس. بۇل نىشاندى دا ەسكەرە ءجۇرىپ، جۇقاناعىن جۇيەلەۋ كەرەك ەكەن.
زووپارككە كىرە بەرىستەگى وڭ جاقتاعى توردىڭ ىشىنەن ۇلاردى كوردىم.
و، شاراسىز قۇستارىم-اۋ! ماعان قاراپ، توردى تىرمالاپ، موينىڭدى سوزىپ، ەكەۋىڭ نەگە شىر-شىر ەتەسىڭدەر. نەگە سونشا شىرىلدايسىڭدار؟ دالانىڭ ءيىسىن سەزدىڭ بە؟ تورداعى سەندە نە شارا؟ ەركىندىكتەگى مەندە نە شارا؟
كايردە وسىنداي ءبىر شاراسىز شىرىلداعان قاراتورعايدى كورىپ ەم.
بالا نە باسقا ۇلت وكىلدەرى كورۋگە كەلگەندە ىشكە - ۇيشىگىنە كىرىپ كەتەدى. وزگەلەر كەتىپ، مەن جالعىز قالىپ ەدىم، ۇيشىگىنەن شىعىپ، قايتادان تورعا جابىسىپ، ەكەۋى قوسىلا سۇڭقىلداي جونەلدى.
نە دەيسىڭدەر، ۇلار؟ حان ءتاڭىر مەن ۇلىتاۋدىڭ تاستاعى مەن سامالىن ساعىندىڭ با؟ ۇيشىگىڭە ءوزىڭنىڭ اتىڭ دا جازىلماپتى-اۋ؟ بىلمەگەن بە؟
مەن ايتار ەدىم، «ۇلار» دەپ، «ۇلىتاۋدىڭ ۇلارى» دەپ.
بىراق تاماعىما وكسىك تىعىلىپ تۇر، ۇلار؟
انا ارحۋدىڭ سوزىلىڭقى ىڭىرسۋى، ۇلاردىڭ سۇڭقىلى كوڭىلىمدى كادىمگىدەي الاعىزىتىپ كەتتى.

تۇرسىن جۇرتباي

"تۇركىستان" گازەتى