قازىرگى  وقىرماننىڭ ءداستۇرلى ادەبيەتتە جازىلا-جازىلا جاۋىر بولعان تاقىرىپتاردان گورى بۇگىنگى كۇننىڭ وقيعاسى باياندالعان، جاڭاشا جازىلعان شىعارمالار  ىزدەيدى. وقىرمان ءداستۇرلى ادەبيەتتەن جەرىدى دەگىمىز كەلىپ وتىرعان جوق. بىراق تىڭ تاقىرىپتاعى، جاڭا ادىسپەن جازىلعان، جاڭا ىزدەنىستەگى شىعارمالار ءبارىبىر كەرەك. بۇگىندە سونداي تۋىندىلار بار ما؟ جاڭا باعىتتا، سوڭعى ىزدەنىستەردىڭ اينالاسىندا ەكسپەريمەنت جاساپ جۇرگەندەر كىمدەر؟ جاساعان ادەبي ەكسپەريمەنتى ءساتتى اقتالىپ، تۋىندىسىنداعى جاڭالىقتى مويىنداتقان جازۋشىلار كىمدەر؟ وسى ساۋالداردى بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ اينالاسىنداعى ءبىراز ادامعا قويىپ كورگەن ەدىك.
«ونەردىڭ ءوزىنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارى  بار. جانە ول ۇنەمى كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ىزدەنىستەر كوكجيەگىنىڭ كەڭەيە ءتۇسۋىن، وزگەشە ايتقاندا،  ەكسپەريمەنتتى  تالاپ ەتەدى.  ەكسپەريمەنت دەگەنىمىز - جاڭا كوركەمدىك تاجىريبە جيناقتاۋ دەگەن ءسوز. بۇگىنگى ادەبيەتتە كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ىزدەنىستەر بارشىلىق، مەنىڭشە، بۇل، اسىرەسە، پروزادا قاتتى بايقالادى»، - دەيدى ادەبيەت سىنشىسى ءاليا بوپەجانوۆا. ال ونداي سيپات ناقتى قاي جازۋشىنىڭ شىعارمالارىندا بايقالاتىنىن بوپەجانوۆا اشىپ ايتپادى.

قازىرگى  وقىرماننىڭ ءداستۇرلى ادەبيەتتە جازىلا-جازىلا جاۋىر بولعان تاقىرىپتاردان گورى بۇگىنگى كۇننىڭ وقيعاسى باياندالعان، جاڭاشا جازىلعان شىعارمالار  ىزدەيدى. وقىرمان ءداستۇرلى ادەبيەتتەن جەرىدى دەگىمىز كەلىپ وتىرعان جوق. بىراق تىڭ تاقىرىپتاعى، جاڭا ادىسپەن جازىلعان، جاڭا ىزدەنىستەگى شىعارمالار ءبارىبىر كەرەك. بۇگىندە سونداي تۋىندىلار بار ما؟ جاڭا باعىتتا، سوڭعى ىزدەنىستەردىڭ اينالاسىندا ەكسپەريمەنت جاساپ جۇرگەندەر كىمدەر؟ جاساعان ادەبي ەكسپەريمەنتى ءساتتى اقتالىپ، تۋىندىسىنداعى جاڭالىقتى مويىنداتقان جازۋشىلار كىمدەر؟ وسى ساۋالداردى بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ اينالاسىنداعى ءبىراز ادامعا قويىپ كورگەن ەدىك.
«ونەردىڭ ءوزىنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارى  بار. جانە ول ۇنەمى كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ىزدەنىستەر كوكجيەگىنىڭ كەڭەيە ءتۇسۋىن، وزگەشە ايتقاندا،  ەكسپەريمەنتتى  تالاپ ەتەدى.  ەكسپەريمەنت دەگەنىمىز - جاڭا كوركەمدىك تاجىريبە جيناقتاۋ دەگەن ءسوز. بۇگىنگى ادەبيەتتە كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ىزدەنىستەر بارشىلىق، مەنىڭشە، بۇل، اسىرەسە، پروزادا قاتتى بايقالادى»، - دەيدى ادەبيەت سىنشىسى ءاليا بوپەجانوۆا. ال ونداي سيپات ناقتى قاي جازۋشىنىڭ شىعارمالارىندا بايقالاتىنىن بوپەجانوۆا اشىپ ايتپادى.
قۇلبەك ەرگوبەك جاستاردان جاڭا ىزدەنىستەگى جازۋشىلار دەپ ماقسات مالىك پەن ءمادينا وماردى اتادى. «جيىرماسىنشى عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنا دەيىن كوپ جازۋشىمىز ءداستۇرلى ايادا جازىپ كەلدى. بەرىدە اسقار سۇلەيمەنوۆ، زەينوللا سەرىكقاليەۆتەر جاڭا ىزدەنىسپەن «ادەبي بۋنت» ياعني  «كوتەرىلىس» جاسادى.  بايانداۋدىڭ جاڭا فورماسىن تابۋىمىز كەرەك، ول كەيىپكەردىڭ ىشكى اعىنى بولۋى مۇمكىن دەپ، سول باعىتتا ىزدەندى. قازىر بىزدە دە پوستمودەرنيستىك ادەبيەت بوي كورسەتە باستادى. ەكى دۇنيەنى دە قامتيتىن شىعارمالار پايدا بولدى. كەيدە جازۋشىلار و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن ارۋاقپەن  ءتىرى ادامدى شىعارمالارىندا ءبىر جۇرگىزىپ قويادى. بۇل دا قازىرگى ادەبيەتتەگى جاڭاشا ءتاسىلدىڭ ءبىرى. قازىرگى ادەبيەتتە كينوستيلى دە كورىنىس بەرەدى.  بۇل ءستيلدى قازاق ادەبيەتىندە ەڭ العاش ساتتار ەرۋباەۆ «مەنىڭ قۇرداستارىم» رومانى ارقىلى اكەلگەن. بۇگىنگى پروزاعا كينوستيلىن ساتىبالدى نارىمبەتوۆ  اكەلدى. مەن مۇنى بەلگىلى دارەجەدە پروزاداعى جاڭالىق دەپ ويلايمىن. مۇحتار ماعاۋيننىڭ, «جارماعىندا»، تولەن ابدىكوۆتىڭ «وڭ قول» اڭگىمەسىندە، «رازدۆوەنيە ليچنوستي» دەيدى ورىستار، ادامنىڭ ەكىگە جارىلۋى بار. بۇل دا قازاق پروزاسىنداعى جاڭالىقتىڭ ءبىرى.  قازاق پروزاسىنداعى سوڭعى ىزدەنىستەردىڭ ءبىرى دەگەندە ماقساتتىڭ «اجالدى قۋعان جىگىت»، «اجالمەن بەتپە-بەت»، ءمادينا وماردىڭ «جول ۇستىندە» اتتى اڭگىمەلەرى تىڭ دۇنيەلەر بولىپ كورىنەدى.  بۇل شىعارمالاردى اياعىنان ءتورت تاعانداپ تىك تۇرعان، ادەبي تالاپتاردىڭ بارلىعىنا جاۋاپ بەرەتىن دۇنيەلەر دەمەيمىن. بىراق  اۆتورلاردىڭ وزگەلەردەن ەرەكشە جازسام دەگەن تالابى بايقالادى.  جاڭاشا جازۋعا ەكسپەريمەنت جاساپ جۇرگەندەرى بىلىنەدى»، - دەيدى.
ادەبي ەكسپەريمەنت جايلى اقىن ءامىرحان بالقىبەكتىڭ دە ويىن بىلدىك. «ەكسپەريمەنت قالامگەردىڭ ءوز-ءوزىن، وزىندىك ءستيلىن قالىپتاستىرۋعا تالپىنىسى. ءبىر جاعىنان وزگە جازۋشىلاردان بولەكتەۋ جازىپ، ەرەكشەلەنۋ ءتاسىلى دە. قازىر قازاق ادەبيەتىندە اناۋ ايتقانداي جاڭالىق جوق.  سوندىقتان ناقتى ءبىر ادەبي ەكسپەريمەنت جاسالىنىپ جاتقان جوق»، - دەپ كەسىپ ايتتى اعامىز. «قازىرگى جاستاردان ماقسات مالىكتىڭ شىعارماشىلىعىندا ەرەكشەلىك بار. ول ەرەكشەلىك - اۆتوردىڭ ورتا عاسىرداعى جاپون ەرتەگىلەرى مەن شىعىستىڭ پالساپالىق  پروزاسى ارقىلى جاڭا دۇنيە جاساۋعا تالپىنىسى. ءمادينا وماردا گوتيكالىق ياعني ەۋروپالىق ادەبيەتتىڭ ۇلگىسى بايقالادى.  بىراق ماقسات پەن مادينانىكى قازاق ادەبيەتى ءۇشىن جاڭالىق بولسا بولار، الەمدىك ادەبيەت ءۇشىن جاڭالىق ەمەس. ويتكەنى، الەم ادەبيەتىندە بۇل ءۇردىس بار. پوەزيادا ەرلان ءجۇنىس جاڭاشا جازىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى. ونداعى جاڭاشىلدىق ولەڭدەرىندەگى فيلوسوفيالىق يىرىمدەردە»، - دەيدى اقىن. مەيلى، الەم ادەبيەتىندە بار ءداستۇردى جاڭعىرتسا دا، ءمادينا مەن ماقسات قىسقا دا جيناقى جازۋ ستيلىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇگىنگى وقىرمانعا كەرەگى دە ۇباق-شۇباق سۋرەتتەۋدەن ادا، باس اياعى جۇمىر، ءبىر دەممەن وقىلاتىن تۋىندىلار شىعار، بالكىم.
قالامگەرلەردىڭ ءداستۇرلى ادەبيەتتەن بويىن اۋلاق سالىپ، جاڭا باعىتتا ەكسپەريمەنت جاساۋىنا قارسى سىنشىلاردىڭ ءبىرى امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى. ول ەكسپەريمەنت رەتىندە جازىلعان تۋىندىلاردى ونشا تۇسىنە دە، قابىلداي دا قويمايدى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا قابىلداعىسى دا كەلمەيدى.
«شىعارماشىلىعىندا ەكسپەريمەنتكە بارعان اقىنداردىڭ ءبىرى تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم. تىنىشتىقبەك شىنايى، تازا ولەڭدەرىمەن ادەبيەتكە تابيعيلىعىمەن قوسىلعان جاقسى اقىن ەدى.  كەيىن جاڭاشا جازامىن دەپ، ەكسپەريمەنت جاساپ نە بولدى؟ تىنىشتىقبەكتى تاني الماي قالدىق.  ولەڭدەرىن قاراپايىم وقىرماندى بىلاي قويىپ، ادەبيەتتەن حابارى بار ءبىزدىڭ ءوزىمىز تۇسىنبەگەننەن كەيىن، ونداي ەكسپەريمەنتتىڭ نە قاجەتى بار؟ جازعان دۇنيەڭ  جالپىحالىققا تۇسىنىكتى بولۋى كەرەك قوي. سەرىك اقسۇڭقارۇلىنىڭ دا ەكسپەريمەنتتىك تۇرعىدا جازىلعان ولەڭدەرى بار. كەيبىرى ءساتتى، كەيبىرى ءساتسىز. پروزادا ماقسات مالىكتىڭ اڭگىمەلەرىن وقىپ ءجۇرمىن. ماقساتتىڭ جاڭاشا جازعانى دۇرىس تا. بىراق ءتىل جۇتاڭدىعى ءبىلىنىپ تۇرادى. ويتكەنى، جاڭاشا جازۋدىڭ، ەكسپەريمەنتتىڭ جەكەلەگەن زاڭدىلىقتارىن ەسكەرە بەرمەيدى. قازاق پروزاسىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ مەكتەبى بار. جازۋشىلارىمىز وسى ەكى قالامگەردىڭ سۇرلەۋ سوقپاعىمەن كەلەدى دەۋگە بولادى. پروزادا ادەبي ەكسپەريمەنتكە بارىپ، ول ەكسپەريمەنتى ءوز-ءوزىن اقتاعان، ەلدى مويىنداتقان شىعارمالار بولا قويعان جوق ازىرگە»، - دەيدى سىنشى.
پوستمودەرنيزمدى العا تارتىپ، «تاكسيدەن ءۇش ادام اقتارىلىپ ءتۇستى» دەپ جازاتىن، قىز بالانى ءوڭىن «سۇيىق قوڭىر ءجۇزدى» دەپ سۋرەتتەيتىن ديدار امانتايدان قازىرگى ادەبيەتتەگى جاڭا ءداستۇر، وزىق ۇلگى، ەكسپەريمەنتتەر جايلى سۇراپ ەدىك، جاۋاپ بەرۋگە  قۇلىقسىزدىق تانىتتى. قازىرگى ادەبي ەكسپەريمەنتتەرگە اسا قانىقپاي، گەرولد بەلگەردىڭ ويىن بىلمەككە حابارلاسقانبىز. ول كىسىدەن «مەن باسقا شارۋامەن، ءوزىمنىڭ شىعارماشىلىعىممەن باس قاتىرىپ جاتىرمىن. بىراق قازاقتار جاڭاشىلدىقتى جاقتىرمايدى عوي»، - دەگەن جاۋاپ ەستىدىك. ءبىردى-ەكىلى جازۋشىنى اتاعانى بولماسا قۇلبەك ەرگوبەك پەن امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى ەكسپەريمەنتى ەلدى مويىنداتقان، بولماسا ءساتسىز جازىلىپ، جاڭاشىلدىقتىڭ ۇدەسىنەن شىعا الماعان شىعارمالاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ بەرە المادى.
بۇگىنگى ادەبيەتتە ادەبي ەكسپەريمەنت جوق، جاڭاشىل قالامگەر تابا المادىق دەسەك، سول باعىتتا تالاپتانىپ جۇرگەندەردىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەگىنە وبال بولار.  پوستمودەرنيستىك باعىتتا جازىپ، وزدەرىنشە مودەرن شىعارما تۋدىرىپ، ادەبيەتسۇيەر قاۋىمنىڭ پىكىرىن ەكىگە جارىپ جۇرگەن جازۋشىلار جوق ەمەس، بار. سىنشىلار  ءداستۇرلى ادەبيەتتەن وزگەشە «توتى قۇس ءتۇستى كوبەلەك»، «گۇلدەر مەن كىتاپتار» سىندى دۇنيەلەر تۋدىرعان ديدار امانتايدى نەگە ايتپادى؟ شىعارمالارى ەكسپەريمەنت تۇرىندە جازىلىپ،   ديداردىڭ اينالاسىنا ونى قولداۋشى وقىرمان مەن «ءداستۇر بۇزار» «ءتىل بۇزار» دەپ قارالاۋشى وقىرماندى جيدى ماسەلەن. ولەڭدەرىندە پوستمودەرنيستىك سيپات بار مارالتاي رايىمبەكۇلىنىڭ، اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ، ەرلان ءجۇنىستىڭ ەسىمدەرى نەگە اتالمادى؟ قازىرگى زامانعى پوستمودەرنيزمنىڭ وزىق ۇلگىسىن جاساعان سۇراعان راحمەتۇلى قايدا قالدى؟ پروزادا  فورمالىق ىزدەنىستەرگە ءجيى باراتىن «ەكسپەريمەنتشىل» ليرا قونىستى نەگە ۇمىتتىق؟ داستۇردەن تىس، جاڭاشىلدىقپەن تانىلىپ جۇرگەن اقىندار توبىندا اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ ەسىمى ءجيى اتالادى.  ونى نەگە اۋىزعا المايمىز؟ وسىدان ىلگەرىدە بىزگە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا جازۋشى اسقار التاي: «جاپوندىق نەمەسە باتىستىق ادەبيەتتىڭ ەرەكشەلىگىن قازاق ادەبيەتىنە اكەلىپ، سول ارقىلى مودەرن جاساۋدى ءوز باسىم قۇپتامايمىن. بىزگە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان الىستاماعان مودەرن كەرەك»، - دەگەن ەدى. جاڭاشىل ۇردىستەگى قالامگەرلەردىڭ شىعارماشىلىعى  تۋرالى ءسوز بولعاندا ادەبيەتشىلەر ولاردىڭ تىلگە سالاقتىقتى، سيۋجەت جەلىسىندەگى «كەدىر-بۇدىرلىقتى»، «شىعارماسىنداعى كۇڭگىرتتىكتى» سىنايدى. ءداستۇرلى ادەبيەتتىڭ شىرقىن بۇزدى دەيتىندەر دە بار. الايدا شىعارماسىنداعى فورمالىق ەرەكشەلىكپەن بولماسا قاراپايىم سويلەمنىڭ سينتاكسيسىن بۇزىپ، وزگەشە قۇرۋىمەن ەرەكشەلەنىپ جۇرگەن جازۋشىلار وقىلماي نەمەسە تانىلماي جاتقان جوق. قايتا سول ەرەكشەلىگىمەن دە ءداستۇرلى ادەبيەت شەبەرلەرىنەن ەرەكشەلەنىپ، «الا-قۇلا» پىكىر تۋدىرىپ، جۇرت نازارىن اۋدارۋدا.
ارداقتىكى اق ولەڭ بولماي شىقتى
قازىرگى پوەزيادا ۇيقاسسىز ولەڭ جازىپ، وزگەشەلەردەن «بولەكتەۋ» جۇرگەن اقىننىڭ ءبىرى ارداق نۇرعازى.
كومiلدi كور،
اسىپ قالدى
بiر ۋىس توپىراق،
جارالعان قويۋ ءتۇننiڭ قاباعىنان
ءۇزiلiپ.
ۇنسiزدiكتi كوتەرە الماي قاناتى
بiر تامشى جاس
توپىراققا قۇلادى،
اعىپ تۇسكەن شىراقتاي.
ماحاببات، گۇل، توزاڭ، جارىق، كولەڭكە  -
ەدi ول
قارا تۇندە
شىقتاي تۇنعان.
ارداق نۇرعازىۇلىنىڭ «ەسكەرتكىش» ولەڭىن وقىعان وقىرمانعا ەڭ الدىمەن  «ۇيقاسى جوق، وسى دا ولەڭ بولىپ پا» دەگەن وي كەلەرى انىق. ءبىر كەزدەرى مۇنداي پىكىرلەر ايتىلىپ، ارداقتىڭ ولەڭدەرىن ادەبيەتشىلەر «اراشا تالاعان» دا.  سوندا  سەرىك بوقانۇلى ارداقتىڭ ولەڭدەرىنە «سيقىرلى سىرعا كومiلگەن جۇمباق ولەڭدەر» دەپ باعا بەرىپ،  «بۇل اق ولەڭ ياعني، ۇيقاسسىز بولعانىمەن، ماعىنا جاعىنان دىبىس پەن فيلوسوفيانىڭ بۇزىلمايتىن ۇيلەسiمi بار»، - دەپ پىكىر بىلدىرگەن ەدى.  ءامىرحان بالقىبەك بولسا، «كوبى ارداقدىڭ  ۇيقاسسىز ولەڭدەرىنە پوەزياداعى جاڭالىق دەپ قارادى. ول ەشقانداي دا جاڭالىق ەمەس. ۇيقاسسىز اق ولەڭ. قازاققا تاڭسىق دۇنيە كورىنۋى مۇمكىن. بىراق اق ولەڭ الەم ادەبيەتىندە بۇرىننان بار»، - دەدى. الايدا ءبىز اق ولەڭ دەپ جۇرگەن ولەڭدەردىڭ يەسى ءوز جازعاندارىن اق ولەڭگە جاتقىزبايدى ەكەن. مۇنى ارداق اقىنعا حابارلاسقاندا انىق بىلدىك. «قارا ولەڭ ۇيقاسپەن جازىلسا، اق ولەڭ ۇيقاسسىز بولادى. سالىستىرمالى تۇردە مەنىڭ ولەڭدەرىمدە ۇيقاسسىزدىق ماسەلەسى قامتىلماعان.  مەن ءوز ولەڭىمدى اق ولەڭ دەپ ەسەپتەمەيمىن. ءاليا بوپەجانوۆا سوڭى قارا ولەڭگە ۇقسامايتىن ءۇش تارماقتان كەلەتىن كلاسسيكالىق جاپون ولەڭىنىڭ ۇلگىسى سياقتى ەركىن جازىلعان  ولەڭ دەپ باعا بەرگەن كەزىندە. ولەڭدەرىمدەگى ەرەكشەلىك ۇيقاسسىزدىققا ەمەس، ويلاۋ فورماسىنا بارىپ تىرەلەدى. مۇنى ەكسپەريمەنت دەۋگە دە، بولماسا بىرەۋگە ەلىكتەۋ دەۋگە دە بولمايدى. مەنىڭ ولەڭدەرىمدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن تەرەڭدىك قاجەت»، - دەيدى اقىن. ونىڭ بۇل ويىن ءاليا بوپەجانوۆا دا دالەلدەي تۇسكەندەي. «ارداق نۇرعازى قۇرىلىمدىق ويلاۋ جۇيەسىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول نەگىزىنەن ونەر كەڭىستىگىندە جازادى» دەگەن پىكىر ەستىدىك سىنشىدان.
سونىمەن ادەبيەتتەگى ءداستۇرلى داڭعىلدا ەمەس، جاڭاشا سۇرلەۋ، سونى سوقپاقتا جاڭا ىزدەنىستەرمەن ەكسپەريمەنت جاساپ جۇرگەن اقىن-جازۋشى ارامىزدا جوق ەمەس دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك. ال ازىرگە ايتپاعىمىز، جاڭالىققا ءۇيىر وقىرمان ادەبيەتتەن جەرىمەسە ەكەن دەگەن نيەتتىڭ اينالاسىنان تابىلىپ وتىر. توق ەتەرىن ايتقاندا، جاڭا زاماننىڭ جاڭا ادەبيەتى بولماۋى مۇمكىن ەمەس. كەرەك دەسەڭىز، جارناماسى كەم ادەبيەتكە بۇل دا جارناما دەپ ءبىلىڭىز!

قارلىعا يبراگيموۆا

"حالىق ءسوزى" گازەتى