فيلوسوفيا دەگەنىمىز - قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا الەمنىڭ، دۇنيەنىڭ بىرلىگى تۋرالى ءىلىم بولىپ شىعادى.   سوندىقتان دا ول وسى بىرلىك تۇزىلىمىندەگى  ورتاق زاڭدىلىقتاردىڭ ءمانىن زەرتتەۋدى ءوز موينىنا العان. ەجەلگى بالاڭ نانىم-سەنىم، ءدىني كوزقاراستار، فيلوسوفيالىق اقىل-ويلار، پايىمدار بولسىن،  مەيىلى بارشاسى جاراتىلىستىڭ تۇپكى ءمانىن، سونىڭ باستاۋ كوزىن، تۇتاستىعىن، بىرلىگىن، كەز كەلگەن قۇبىلىستىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىلىعىن مويىنداعان ءھام سونى ءسوز ەتكەن.  ماتەرياليستىك تانىمدى ايتپاعاننىڭ وزىندە  بارشا اقىل-وي يەلەرى دۇنيەنىڭ تۇپكى نەگىزىن، باستاۋ قاينارىن  قۇدىرەتتى كۇشپەن بايلانىستىرىپ، ونىڭ ءبىرىنشى  يەسىن تانىپ بىلۋگە قۇلشىنعان. سول ءبىرىنشىنى ءبىلۋ، تانۋ ارقىلى جاراتىلىستىڭ  قۇپيالارىن، كەرەك بولسا ادام ءوزىنىڭ جاراتىلىس بولمىسىن اشۋعا تالپىنعان. وعان ءبىر مىسال، فيلوسوف دەكارت بىلاي دەگەن: «ادام- تۇتاستاي شەكتەۋلى جاراتىلىس. ال سونداي شەكتەۋلى ادام شەكسىزدىكتى مۇلدەم تۇسىنە المايدى.» وسىنداي اقىل-وي دانىشپاندارى جازىپ قالدىرعان  دانالىق كىتاپتاردى بىلاي قويعان دا، پايعامبارلار ارقىلى ۋاحي ەتىلگەن كىتاپتار دا سول تۋرالى ايتىلاتىنى اقيقات قوي.  قاسيەتتى قۇراننىڭ زاريات سۇرەسىنىڭ 56-سۇرەسىندە، « مەن جىندار مەن ادام بالاسىن(مەنى تانىپ), ماعان عيبادات ەتسىن دەپ جاراتتىم»-دەپ انىق جەتكىزىلگەن.

فيلوسوفيا دەگەنىمىز - قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا الەمنىڭ، دۇنيەنىڭ بىرلىگى تۋرالى ءىلىم بولىپ شىعادى.   سوندىقتان دا ول وسى بىرلىك تۇزىلىمىندەگى  ورتاق زاڭدىلىقتاردىڭ ءمانىن زەرتتەۋدى ءوز موينىنا العان. ەجەلگى بالاڭ نانىم-سەنىم، ءدىني كوزقاراستار، فيلوسوفيالىق اقىل-ويلار، پايىمدار بولسىن،  مەيىلى بارشاسى جاراتىلىستىڭ تۇپكى ءمانىن، سونىڭ باستاۋ كوزىن، تۇتاستىعىن، بىرلىگىن، كەز كەلگەن قۇبىلىستىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىلىعىن مويىنداعان ءھام سونى ءسوز ەتكەن.  ماتەرياليستىك تانىمدى ايتپاعاننىڭ وزىندە  بارشا اقىل-وي يەلەرى دۇنيەنىڭ تۇپكى نەگىزىن، باستاۋ قاينارىن  قۇدىرەتتى كۇشپەن بايلانىستىرىپ، ونىڭ ءبىرىنشى  يەسىن تانىپ بىلۋگە قۇلشىنعان. سول ءبىرىنشىنى ءبىلۋ، تانۋ ارقىلى جاراتىلىستىڭ  قۇپيالارىن، كەرەك بولسا ادام ءوزىنىڭ جاراتىلىس بولمىسىن اشۋعا تالپىنعان. وعان ءبىر مىسال، فيلوسوف دەكارت بىلاي دەگەن: «ادام- تۇتاستاي شەكتەۋلى جاراتىلىس. ال سونداي شەكتەۋلى ادام شەكسىزدىكتى مۇلدەم تۇسىنە المايدى.» وسىنداي اقىل-وي دانىشپاندارى جازىپ قالدىرعان  دانالىق كىتاپتاردى بىلاي قويعان دا، پايعامبارلار ارقىلى ۋاحي ەتىلگەن كىتاپتار دا سول تۋرالى ايتىلاتىنى اقيقات قوي.  قاسيەتتى قۇراننىڭ زاريات سۇرەسىنىڭ 56-سۇرەسىندە، « مەن جىندار مەن ادام بالاسىن(مەنى تانىپ), ماعان عيبادات ەتسىن دەپ جاراتتىم»-دەپ انىق جەتكىزىلگەن.

اريفمەتيكالىق سانداردىڭ تىزبەگى بويىنشا ءبىر (1) دەگەن سان ساندىق جۇيەنىڭ باسىندا تۇر.    ءبىر(1) سانى- ەڭ اۋەلى دۇنيەنىڭ باسى دەگەندى ايعاقتاسا كەرەك. قازاقتىڭ قاراپايىم تۇسىنىگىمەن ايتقاندا كەز كەلگەن نارسە ءبىر نارسەدەن باستالادى عوي.  سول سياقتى ءاربىر قۇبىلىستا ءبىر سەبەپ بار.  سول سەبەپتى تۋعىزعان كۇش سول ءبىرىنشى ەمەس پە ەكەن. ءبىر(1) سانى ەكىنشىدەن بارشا دۇنيەنىڭ ءبىرىنشى كوزى.  ءبىر(1) سانىنىڭ پايدا بولۋى ارقىلى بىرلىك، وندىق، جۇزدىك سانداردىڭ جۇيەسىن قالىپتاستىردى، وسىنىڭ نەگىزىندە(بىر سانىن ايتىپ وتىرمىز)  قوسۋ، الۋ، كەيىننەن كوبەيتۋ، ءبولۋ امالدارىن  يگەردى. ۇشىنشىدەن, ءبىر (1) سانى جاسامپازدىقتىڭ سانى.  وسىعان قاتىستى  پايىمدار قىتايدىڭ داوس ىلىمىندە(ب.د.د ءۇشىنشى مىڭ جىلدىق) ورنىققان.  وندا 1 سانى الەمنىڭ، قۇبىلىستىڭ، تىرشىلىكتىڭ باستاۋىن بىلدىرەدى دەپ تۇسىندىرىلگەن. تورتىنشىدەن، 1 سانى بىرىكتىرۋشىلىك قاسيەتكە يە ەكەن. سونداي-اق، ول شىرشا اعاشىنا  بالامالانعان. ولاي بولسا، بەسىنشىدەن, ءبىر سانى ماڭگى جاسىل ءومىردىڭ، كوركەم  تۇرپاتتىڭ، بيىكتىكتىڭ ولشەمى. داوسيزمدە «رۋح ءۇيى»، «بىرلىك تىنىسى» ماعىناسىن بىلدىرەتىن ءبىر سانى باسقاداي ىلىمدەردە دە ايىرىقشا سيپاتقا  يە بولعان.

ءبىر سانىنان تۋىندايتىن  ءبىرىنشى دەگەن رەتتىك سان ەسىم باتىستاعى كورولداردىڭ، پاتشالاردىڭ  اڭسارىنا اينالدى، ولاردىڭ مارتەبەسىن اسقاقاتتى. مىسالى، ءبىرىنشى كارل، نەمەسە ءبىرىنشى پەتر... ءبىر قىزىعى ورىس تىلىندەگى رەتتىك سانداردى اۋىزشا ايتقاندا «ودين» دەگەننىڭ ورنىنا راز-دەپ باستاپ دۆا، تري-دەپ ءارى قاراي كەتە بەرەدى. مۇنداعى ءبىردىڭ ورنىنا قولدانىلعان  «راز» ءسوزى جاراتۋشىنىڭ (بوجيا) ءمانىن ايقىندايدى.  الەمدىك تيپوگرافيا تاريحىنىڭ داستۇرىندە  كىتاپتىڭ بەتى 1- نومەردەن باستالمايتىنى نەنى مەڭزەيدى؟ مۇمكىن وسىندا ادام ساناسىنا ابدەن ورنىققان ءدىني-ميستيكالىق سەبەپ  تە بار شىعار.

بىرىنشىگە ۇمتىلۋ ادامدار اراسىنداعى باسكەلەستىكتى  قوزدىردى، وشپەندىلىكتى وياتتى، جانكەشتىلىكتى تۋعىزدى. ءبىرىنشى بولۋ، ياعني ءبىر سانىن يەمدەنۋ  ۇشىنگى تارتىس ءالى توقتاعان جوق. وكىنىشكە وراي كوبىسىنىڭ تاعدىرى قايعىلى اياقتالىپ جاتتى. امەريكانى ءبىرىنشى بولىپ كىم اشتى؟-دەگەن ءدۇدامال سۇراقتىڭ جاۋابى ءالى ايقىندالعان جوق. بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىن ءبىرىنشى بولىپ كىم اشتى؟- نيۋتون. عارىشقا كىم ءبىرىنشى ۇشتى؟- گاگارين. مىنە وسىلايشا كەتە بەرەدى. ءبىر (1) سانى-التىنشىدان، ساپانىڭ وزىق ۇلگىسى بولدى.  ال ەندى 1 سانىنىڭ اريفمەتيكالىق قاسيەتىنە كەلسەك، بىرگە ءبىردى قوسساڭ ەكى(1+1=2), ەكىگە ءبىردى قوسساڭ ءۇش(2+1=3), ۇشكە ءبىردى قوسساڭ ءتورت( 3+1=4).... وسىلاي كەتە بەرەدى. جانە ءبىر وزگەرمەيتىن اقيقات: ءبىردى بىرگە كوبەيتسەڭ ءبىر( 1x1=1), ءبىردى بىرگە بولسەڭ دە ءبىر(1:1=1) كەز-كەلگەن ناتۋرال ساندى بىرگە بولسەڭ ءوزى شىعادى، ال ءوزىن وزىنە بولسەڭ ءبىر شىعادى، ياعني ءبىر ءوزىنىڭ جاسامپازدىق ءمانىن ساقتايدى، توركىنىن جوعالتپايدى.  تەگىندە قوسۋ-ارتتىرۋ، الۋ-ازايتۋ امالدارى ادام بالاسىنىڭ ەڭ العاش ءوزى ويلاپ تاپقان جانە يگەرە العان ساندىق ءتۇزىلىمنىڭ باستاۋى بولار.

ال، كوبەيتۋ، ءبولۋ- جارتاۋشىنىڭ قۇزىرەتىندەگى مۇمكىندىكتەر ەدى. شىندىعىندا ادام ەشنارسەنى كوبەيتە نە بولە المايدى، ونى ارتتىرادى، نەمەسە ازايتادى. كوبەيتۋ نەمەسە كوبەيۋ، سول سەكىلدى ءبولۋ نەمەسە ءبولىنۋ- جاراتۋشىنىڭ ۇلى مۇعجيزالارىنىڭ ءبىرى، ول جالپى تىرشىلىكتىڭ جاراتىلىسىن، كوبەيۋىن بىلدىرەدى. كوبەيۋدىڭ ءوزى ءبولىنۋدىڭ سالدارى ەكەندىگىن فيلوسوفتار دا مويىنداعان( و.شپانگلەر)  باستاپقىداعى بۇكىلالەمدىك جارىلىس (استرونوميانىڭ، فيزيكانىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرى دە قۋاتتاپ وتىرعان) ەڭ العاشقى ءبولىنۋ ەكەنى اقيقات. ول ول ما، جاتىرداعى ەمبريونداردىڭ، وسىمدىك توزاڭدارىنىڭ ءبولىنۋى كوبەيۋگە الىپ كەلەتىنى الدەقاشان دايەكتەلگەن شىندىق قوسۋ، الۋ-جانسىز زاتتارعا پايدالانىلسا، كوبەيتۋ، ءبولۋ- جاندى تىرشىلىكتىڭ ءومىر ءسۇرۋ، پايدا بولۋ نەگىزى ەكەن.  ادام بالاسى اقىل-ويىنىڭ ارقاسىندا  قوسۋدان گورى كوبەيتۋدىڭ، ازايتۋدان گورى ءبولۋدىڭ وتە-موتە ءتيىمدى امال ەكەنىن ءبىلىپ. سونى اريفمەتيكادا قولدانا باستادى. بۇل كەيىننەن حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، گەنەتيكا سەكىلدى جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنادا  ىسكە اسىردى. قاسيەتتى قراندا مىناداي ايات بار: «بولىنبەيتىندى بولمەڭدەر».  شىندىعىندا ادامنىڭ اقىل-ويى اتومدى اجىراتتى، ونى ءبولدى، ودان نە شىقتى؟ ادام بالاسى باسىنا ايىقپايتىن اسا قاۋىپتى قاتەر ءتوندىرىپ الدى. تۇبىندە ادام وركەنيەتىنىڭ جويىلىپ كەتۋىنە وسى سەبەپ بولماسىنا كىم كەپىل. كەزىندە اتوم- №1 بولاتىن.  ءبىر سانى -قاشاندا قۋاتتىڭ كوزى، ول-توپتاستىرۋشى، بىرىكتىرۋشى كۇش. اعىلشىن فيزيگى ستيۆەن حوكينگ «ۋاقىتتىڭ قىسقاشا تاريحى» اتتى كىتابىندا عالامنىڭ جاراتىلىس تاريحىن ءتورت داۋىرگە بولەدى دە ونىڭ ءبىرىنشى داۋىرىندە ۋاقىت ءالى باستالماعان شاقتا بولاشاق بۇكىل عالامنىڭ ماسساسى ءبىر-اق نۇكتەگە شوعىرلانعان، سودان ۇلكەن جارىلىس بولعان دەگەن تۇجىرىم ايتادى.* (ىبىراەۆ س. اللاھتىڭ دالەلىن ءوز شىناشاعىمنەن كورەمىن. شاپاعات-نۇر جۋرانلى 18-ب. №11 201ج) ولاي بولسا، اۋەلگى نۇكتە - بىرلىك، تۇتاستىق ەكەن.

الەمدىك ميفولوگياداعى سيمۆولدىڭ ءمانىن زەرتتەگەن عالىمدار بىلاي دەيدى: «نۇكتە(كىندىك، ورتالىق )-باستاۋ، بارلىق بارشىلىقتىڭ نەمەسە ىلكى سەبەپتىڭ باستاپقى نۇكتەسى. كىندىكتىڭ  ءپىشىنى مەن مولشەرى جوق، سوندىقتان دا ول بولىنبەيتىن نۇردىڭ، ىلكى بىرەگەيدىڭ مۇمكىن بولارلىق كەسكىنى بولىپ تابىلادى. نۇكتە-ءابساليۋتتىڭ سيمۆولى. ...ءبىر سانىنان باسقا بارلىق سان اتاۋلىنىڭ سياقتى كىندىكتەن دە ونىڭ جاريالارى(كورەسىندەرى) ارقىلى بارشا عالام (زاتتار، نارسەلەر، تىرشىلىك) پايدا بولعان.» *(قوندىباي س. ارعىقازاق ميفولوگياسى الماتى «دايك-پرەسس» 2004 47-ب.) سول سياقتى نۇكتە، شەڭبەر-سيمۆولدارىن ساندىق سيمۆولدارمەن ۇشتاستىرۋعا بولادى ەكەن.  «بۇل جاعدايدا نۇكتە ارقاشان دا  ءبىر (1) سانىمەن سيمۆولدانادى دا، شەڭبەر مەن ساۋلە بىردەن باستاپ شەكسىزدىككە دەيىنگى كەز كەلگەن ءبۇتىن سانمەن سيمۆولدانا بەرەدى.  ميفتىك داستۇرلەردە 1:3, 1:7, 1:9, 1:12 سياقتى اراقاتىناستار(پروپورتسيالار) قولدانىلادى...»(سوندا-47)  وسى نەگىزدە قاراستىراتىن  بولساق، گەومەتريالىق نۇكتەمەن نەمەسە اريفمەتيكالىق ءبىر (1) سانىمەن بەلگىلەنگەن سيمۆول - دۇنيەنىڭ تۇپكى نەگىزى، ىلكى ۋاقىت، ۋاقىتتىڭ باسى مەن اياعى بولىپ شىعادى، ياعني ابساليۋتتىك اقيقات، ءبىزدىڭ  تانىپ بىلۋىمىزگە  مۇمكىن ەمەس جاراتۋشى ۇلى كۇش.

قازاقتاعى «بىرلىك» ءسوزىنىڭ ماعىناسى اقىل-ساناسى،  ارمان-تىلەگى، ماقسات-مۇددەسى، وي-پيعىلى، قام-قاراكەتى ءبىر باعىتقا جۇمىلدىرىلعان ادامداردىڭ، الەۋمەتتىك توپتىڭ،  ءھام حالىقتىڭ  رياسىز توپتاسۋىن بىلدىرسە كەرەك. «بىرلىك ءتۇبى-تىرلىك»-دەگەن قازاق  ءبىر سانىنىڭ  توپتاستىرۋشى، بىرىكتىرۋشى كۇشىنە يلانعان جانە «ەكى اققۋدىڭ ءبىر باسشىسى بولادى» دەپ سوعان مويىن ۇسىنعان. كيەلى سانداردىڭ  قازاق ۇعىمىنداعى قاسيەتىن زەرتتەگەن عالىمدار ، ايتالىق ك. ق. رىسباەۆا ءبىر سانىنىڭ «قۇداي، اللا جاراتۋشى يەم» سوزدەرىمەن تىركەسىپ كەلەتىنىن ايتادى.*(رىسباەۆا گ. سان ەسىمدەرگە بايلانىستى كۋلتتىك فرازەولوگيزمدەر. ن.ساۋرانباەۆ جانە قازاق ءتىل ءبىلىمى الماتى. 2008.) ارينە ونىڭ نەگىزى دە جوق ەمەس.  VIII- عاسىردان باستاپ يسلام ءدىنىن اسىل ءدىنىمىز دەپ قابىلداعان اتا-بابالارىمىز  قاسيەتتى قۇراني كاريمدە تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ ۋاحي ەتىلگەن;  «(مۇحاممەد) سەنەن بۇرىنعى بارلىق پايعامبارلاردى: «كۇدىكسىز. مەنەن باسقا قۇداي جوق. ماعان عانا قۇلشىلىق  قىلىڭدار» دەگەن ۋاحيمەن جىبەردىك»- دەگەن(انبيا21/25)  اياتتاردى  جادىنا توقىپ وسكەندىگى بەلگىلى. ولار اللانى تۋماعان، تۋىلماعان جاراتۋشى جالعىز(بىر) كۇش دەپ تانىدى. ياعني ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ، عارشىنىڭ، ادامدار مەن جىنداردىڭ جالعىز يەسى، ءبىر عانا تىرەگى ول-اللا دەپ مويىندالدى.  سول سياقتى بايىرعى كوشپەلىلەر ءۇشىن ءبىر سانىنىڭ  ورنىعۋىنا يسلامعا دەيىنگى كەزەڭدەگى تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنىڭ ايىرىقشا اسەرى بولدى. ولار ەڭ اۋەلى ءتاڭىرى تۇسىنىگىن قالىپتاستىرىپ، كوكتەگى ءبىر تاڭىرىگە سىيىنعانى بەلگىلى. وسىلايشا ءتاڭىرىنىڭ بىرلىگى تۇركىلەردىڭ دۇنيە تانىمىنداعى باستى ولشەمگە اينالدى. ءVىىى-عاسىرداعى كونە تۇركى جازبالارىندا «ۇلى كوك  ءتاڭىرى قولداعانى» تۋرالى ماتىندەر بار.  ح-عاسىرداومىر سۇرگەن اراب ساياحاتشىسى يبن فادلان «تۇرىكتەردىڭ قيىن-قىستاۋ شاقتا «ءبىر ءتاڭىرى» دەپ، باسىن كوككە قاراتىپ، ءمىناجات ەتكەندەرىنە كۋا بولعانىن» جازىپ قالدىرسى، ءحىىى عاسىرداعى باتىس ساياحاتشىلارى(ماركو پولو، پلانو كارپيني) جوشى ۇلسىنداعى حانداردىڭ (موڭكە) «ءبىر تاڭىرىگە تابىناتىندارىن»  ايتادى. ولاي بولسا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ دۇنيەدەگى «ءبىر» دەگەن جاسامپازدىقتى، ونىڭ سيپاتىن، سىرىن اۋەلىدە ءتاڭىرىنىڭ ەسىمىمەن، ونىڭ ۇلى قۇدىرەتىمەن تانىپ بىلگەن. تۇركىلەردىڭ بايىرعى تانىمى بويىنشا «ءتاڭىرى» مەتافيزيكالىق كيەلى ۇعىممەن فيزيكالىق الەمنىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدىلىكتىڭ كورىنىسى.  «جوعارىدا كوك ءتاڭىرى (اسپان) تومەندە قارا جەر» ۇعىمى وسىنىڭ دالەلى. سول سەكىلدى كۇن، اي سەكىلدى اسپان دەنەلەرى جالقى  كورىنىسى باستى سەبەپتەردىڭ دە نەگىزى  بولدى.

ءبىر سانى  ەڭ اۋەلى اللا اتاۋىمەن تىركەسىپ، جاراتۋشى يەمىزدىڭ  دارالىعىنان حابار بەرەدى: «بيسسيميللا ءسوزدى باستايىن، ءبىر اللاعا تابىنىپ»، «ءبىر اللا ءوزىڭ جار بولا گور»، «ءبىر اللادان باسقا سەنەرىم جوق»، «ءبىر اللا قولداسىن»، «ءبىر قۇدايدىڭ زارىن قىلۋ»، «ءبىر قۇدايدىڭ ديدارىن سەن كورمەسەڭ كىم كورەر»(بۇقار)ت.ب جالعىزدىق، جالقى دەگەن سوزدەر ءبىر سانىنىڭ ماعىناسىن بىلدىرەتىنى تۇسىنىكتى. جالعىزدىق، جالعىزسىراۋ -جەكە تۇلعانىڭ بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن الەۋمەتتىك ورتادان قول ءۇزىپ،  وقشاۋلانعان جايىنان حابار بەرەتىن پسيحيكالىق كۇي، توماعاتۇيىق  احۋال،  دارمەنسىز حال، مۇنداي سيتۋاتسيانى بىلدىرەتىن تۇراقتى تىركەستەر، ادەبي كەيىپكەرلەر، ولەڭ جولدارى اۋىز ەكى تىلدە، فولكلورلىق مۇرالاردا، اقىنداردىڭ ولەڭ-جىرلارىندا   ءجيى كەزدەسەدى:

ا) «جالعىزدىق ءبىر قۇدايعا عانا جاراسقان»، «ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولۋ»، «جالعىز شىقپا ساپارعا، وكىنىشتە قالارسىڭ»، «جالعىز ءجۇرىپ جول تاپقانشا، كوپپەن بىرگە اداس»، «جالعىز ادام قورعان ەمەس، جالعىز اعاش ورمان ەمەس»، «جالعىزدىڭ جارى قۇداي»، «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس»، «اتادان قالعان قۋ جالعىز»، «جالعىزعا وي ۇيىرسەك» ت.ب

ب) قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ دەنى «ەرتەدە ءبىر باي بولىپتى، ونىڭ ءبىر ۇلى ءبىر قىزى نەمەسە ءبىربالاسى بولىپتى نەمەسە باياعى زاماندا ءبىر حاننىڭ جالعىز بالاسى بولىپتى...»-دەپ باستالاتىنى قالىپتى سيۋجەتتىك ەكسپوزيتسيا. ەپوستىق جىرلارىمىزدىڭ دا باستى قاھارماندارى بىرەۋدىڭ جالعىزى، جالقىسى. مىسالى: الپامىس، قوبىلاندى، قۇبىعۇل، ەر كەڭەس، بوزمۇناي، قىز جىبەك، اقجۇنىس، بايان سۇلۋ ت.ب ءبىر قۇدايدىڭ نازارى تۇسكەدىكتەن بۇلاردى پەرىشتەلەر، اۋليە-امبيەلەردىڭ ءوزى قولداپ جۇرەدى.

ۆ) «يساتايدان ايىرىلىپ، // جالعىزدىقپەن بولدىم دوس.» (ماحامبەت) «مولاسىنداي باقسىنىڭ//جالعىز قالدىم تاپ شىنىم.» «دۇنيەدە جالعىز قالعان ادام-ادامنىڭ ولگەنى. قاپاشىلىقتىڭ ءبارى سونىڭ باسىندا. دۇنيەدە بار جامان دا كوپتە، بىراق قىزىق تا، ەرمەك تەكوپتە. باستاپقىعا كىم شىدايدى؟ سوڭعىعا كىم ازبايدى؟»(اباي) «ەكىنىڭ ءبىرى بولسام ارمانىم نە// مەن قالعان ءبىر اتانىڭ جالعىزى ەدىم.»(مادي), «جارىعىم-اي، دەۋشىەدى عوي جالعىزدىڭ جارى قۇداي»(مۇقاعالي)

قازىرگى قازاق تىلىندەگى ءبىر-ءبىرىنشى دەگەن سان ەسىمدەر تۇڭعىش، العاشقى، باس، ۇلكەن، ەڭ سەكىلدى سىن ەسىمدەردىڭ، كۇشەيتكىش ۇستەۋدىڭ ماعىناسىن بەرە الادى. اتامىز قازاق ءبىرىنشى بالانى، ياعني ۇلكەن بالانى «تۇڭعىش» دەپ اتاپ، «ءتولىمنىڭ باسى، سۋىمنىڭ تۇنىعى» دەپ الپەشتەگەن، ەنشىسىن دە ەرەكشەلەپ بەرگەن. اباي قۇنانبايۇلىن قازاقتىڭ ءبىرىنشى اقىنى دەمەي، باس اقىنى دەپ تانيدى. ادامنىڭ ەڭ دانگويىن دانىشپان، ەڭ مىقتى پالۋانىن «تۇيە پالۋان»، جىلقىنىڭ ەڭ جۇيرىگىن تۇلپار، بۇركىتتىڭ ەڭ العىرىن قىران، ءيتتىڭ ەڭ  شاپشاڭىن تازى دەپ اتاعانى ءتارىزدى. وزگە حالىقتار سياقتى «ءبىرىنشى بولۋ» قازاق ءۇشىن دە قادىرلى. قازاق العاشقىعا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا بىرىنشىگە ەرەكشە ءمان بەرگەن. ءبىرىنشى رەت...

• اي جاڭاسىن كورگەندە «اي كوردىم، امان كوردىم» دەپ سالەم بەرسە، كەلىننىڭ العاشقى بوساعا كورۋىن تابالدىرىق اتتادى دەپ وتقا ماي قۇيىپ ءتاۋ ەتكىزگەن.
• بولاشاق كەلىندى ءبىرىنشى كورۋگە كەلگەندە شىمىلدىعىنا ۇكى قاداعان، كورىمدىك سۇراعان.
• ساياتشىلىقۇا شىعۋدى «قانسونار» دەپ اتاپ، قانجىعاسى مايلانىپ قايتقان قۇسبەگى ولجاسىن باسقاعا بايلاعان، قۇسقا ۇستاعان جەمىنەن تويات قىلدىرعان.
• ەر بالاعا قۇلىن نەمەسە تاي تارتۋ ەتىپ، ونى «باسىرە» دەپ اتاعان. جاس بالانى اشامايعا وتىرعىزىپ، شاشۋ شاشىپ، اۋىل-ءۇيدى ارالاتقان.
• ەل جايلاۋعا قونعان سوڭ العاش رەت بيە بايلاعاندى «قىمىزمۇرىندىق» دەپ اتاپ، كورشى-قولاڭدى شاقىرعان.
• جاقسى حابارعا ءسۇيىنشى، جاڭا كيىم، جاقسى زاتقا كورىمدىك سۇراعان ءھام ونى تارتىنباي بەرگەن.

«بىرىنشىگە» قاتىستى مۇنداي ىرىم-جورالعىلار حالقىمىزدا مول. اقىن-جىراۋلار مەن بي-شەشەندەردىڭ سوزدەرىندەگى «ءبىىرىنشى تىلەك تىلەڭى، ءبىر اللادان جازباسقا...»(بۇقار جىراۋ), «بىرىنشىدە نە جاما، ءبىلىمسىز وسكەن ۇل جامان...»، «ءبىر دەگەنىم...» بۇلار- سالت-سانامىزدا، تاريحي ادەبي مۇرالارىمىزدا ساقتالعان ءداستۇرلى مادەني قۇندىلىقتارىمىز بولىپ تابىلاتىنى ءسوزسىز. سونداي-اق، قازاق تىلىندە ءبىر سانى ارقىلى جاسالىنعان  كۋلتىك فرازولوگيزمدەرمەن قاتار ادامنىڭ مىنەز قۇلقىن، زاتتىڭ ولشەمىن، مولشەرىن بىلدىرەتىن  تىركەستەر دە بارشىلىق. مىسالى, «ءبىر اۋىز ءسوز»، «ءبىر شوكىم بۇلت»، «ءبىر شىمشىم ءشاي»، «ءبىر مىسقال سالماق»،  «ءبىر بەتكەي»، «ءبىر ۋىس توپىراق»،  «ءبىر ۇرتتام سۋ»، «ءبىر تامشى سۋ»، «ءبىر اتتام جەر»، «ءبىر قارىس»، «ءبىر سۇيەم»، «ءبىر ەلى»، «ءبىر تال» ت.ب وسى ورايدا ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءمانىن فيلوسوفيالىق-پوەتيكالىق تۇردە ورنەكتەگەن اقىننىڭ «ءبىر اۋىز ءسوز» ولەڭىنە جازىلعان ءاندى ەسكە تۇسىرسەك تە جەتىپ جاتىر.

ءبىرىنشىنى ماداقتاۋ بايىرعى تۇركىلەردىڭ، مونعولداردىڭ سالتى بولاتىن. جۇيرىك جىلقىنى، قىران قۇستى، پالۋان جىگىتتى ماقتاۋ، ياعني ماداق جىرلارىن ايتۋ ەجەلگى سالت ەدى. بۇل كورىنىس مونعولداردا ساقتالىنعان. يسلام ءدىنىڭ اسەرىنەن بولار اللادان باسقانى ماداقتاۋ زور كۇنا دەگەن سەنىمگە ساي مۇنداي ءداستۇر قازاق اراسىنان قول ءۇزىپ كەتكەن. الايدا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازبالارىندا قازاق اراسىندا اتتى ماقتاۋ جىرلارى بولعاندىعى جايلى ايتىلادى*. وسىنداي ماداق جىرلار ءار حالىقتىڭ باتىرلىق جىرلارىنىڭ تۋىپ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعانى بەلگىلى.  ەڭ اۋەلگىدە التايدى كيەلى جالعىز مەكەنىمىز دەپ تانىعان ولار التايدى ماداقتاۋدى وزدەرىنە بورىش ساناعان. ۇلى ساپارعا شىعار الدىندا، جىر تولعاۋدىڭ الدىندا التايدى ماداققا قوسقان، ويتپەگەندە التايدىڭ يەسى اۋليە قوڭىر رەنجيدى، سونىڭ قارعىسىنا ۇشىرايمىز دەپ سەنگەن.

تۇركى تىلدەرىندەگى «ءبىر»، «بير»، «ءپىر» سوزدەرى ورىس تىلىندەگى «پەرۆىي»/بىر-بير-بەر-پەر/ ءسوزىنىڭ  جاسالىمىنا  نەگىز بولعاندىعىندا داۋ جوق. الدە كەرىسىنشە. ولاي دەيىن دەسەڭىز،  و سۇلەيمەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، گرەكتەردىڭ ەجەلگى موارحيالىق تيتۋلىنان باستاۋ الاتىن لاتىن تىلىندەگى- prlnceps- ءپرينتس(بىرىنشى باسشى، كوسەم، پاتشانىڭ ۇلى), مىسىرلىقتاردىڭ fero- پىرعاۋىن(پەر-ءۇي، ون-ۋن-ۇلكەن)-سوزدەرىنىڭ توركىنىن تۇركى تىلىندەگى «ءبىر-ءپىر» سوزىمەن نەمەسە وسىنى سيمۆولداعان نۇكتەمەن بايلانىستىرادى، ۇندىەۋروپالىقتار رەتتىك سان ەسىم يدەياسىن تۇركىلەردىڭ تيتۋل قۇرامىندا پايدالانىلعان «ءبىرىنشى» سان ەسىمىنەن العانىن ايتادى. ەجەلگى سلاۆيانداردىڭ ميفتىك قۇدايى «پەرۋننىڭ» ءتۇپ توركىنى دە وسىعان سايادى. جانە بىلاي دەيدى; «سونىمەن قاتار،..رەتتىك سان ەسىم نۇكتە مەن سىزىققا باسىمدىق بەردى.» كەيىننەن ۇندىستانعا كەڭ تاراعان «ءب(ى)راحمان» ءدىنىنىڭ اتالۋىندا  نەگىزىندە «ءبىر» نەمەسە «ءپىر»، «پەرى» سوزدەرى جاتقان جوق پا ەكەن دەگەن ويدا قالاسىڭ.

قازىرگى مونعول تىلىندە ءبىر سانىن «نەكى»(نەگ) دەپ اتايدى. وسى ەكىنىڭ كومەسكىلەگەن ءتۇرى قازاق تىلىندە دە ساقتالعانىن بايقاۋعا بولادى. ول-«نەكەن ساياق»، ياعني جالعىز-جارىم دەگەندى بىلدىرەدى. س. قوندىباي ۇسىناتىن «نگ\\نت» ەتومويمىنىڭ  كەيىنگى جاڭعىرىعى تۇركى-مونعول تىلدەرىندە «نۇكتە-نەكتە» تۇرىنە ۇلاسقان دەۋگە بولادى. توركىنى لاتىن تىلىنەن دەپ تانىلىپ جۇرگەن مۋزىكا تىلىندەگى «نوت(ا)» ءسوزىنىڭ ارعى باستاۋىن وسىدان ىزدەۋگە دە بولادى. سول سياقتى ورىس تىلىندەگى «براك» ءسوزى تۇركىنى «بىر+وق بولۋ»، «بىر+اق بولۋ» تىركەسىنەن، بىلايشا ايتقاندا «ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولۋدان» باستاۋ الىپ جاتقانداي كورىنەدى. «ودين» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى تۋرالى ايتقاندا «و»، «ون(د)» سىلتەۋ ەسىمدىكتەرىنىڭ جاسىرىن تۇرعاندىعى بايقالادى. ال، «ودينوكي»-جالعىزدىق، «ەدينيتسا» ءسوزى- ءبىر، بىرلىك دەگەنگە سايكەس كەلەدى. حاكىم اباي ورىس تىلىندەگى «ەدينيتسا» ءسوزىن قولدانا وتىرىپ، ءبىر سانىنىڭ  كوشباسشىلىق سيپاتىن انىق جەتكىزەدى: «ەدينيتسا-جاقسىسى// ەرگەن ەلى بەينە ءنول.// ەدينيتسا ءنولسىز-اق،// ءوز باسىندىق بولار سول.// ەدينيتسا كەتكەندە،// نە بولادى وڭشەڭ ءنول؟» ءبىر سانى، ونىڭ تاڭباسى  ۇلى جاسامپازدىقتى بىلدىرسە، ءنول- ءوزى ايگىلەپ تۇرعانداي ەشتەمەنىڭ جوقتىعىن، بار بولسا وىنىڭ ماعىناسىزدىعىن، كەڭىستىكتەگى حاوستى بىلدىرەدى. كىلەڭ ءنولدى تىزە بەرسەڭ نە شىعادى؟ بىراق ول ءبىر(1) ەمەس. ول ءبىر سانى بار كەزدە عانا ماعىناعا يە. ءبىر(1)= بار - ابساليۋتتىك اقيقات - ماڭگىلىك. ءنول(0)= جوق - بولۋى مۇمكىن - جوق بولادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءبىر سانى -ۇلى جاراتۋشىعا قاتىستى سيمۆولدى بەلگىلەسە، ءنول، ول - جارتاۋشىنىڭ قۇدىرەتىمەن جاراتىلعاندار. سونداي-اق، ءبىر سانى ۇلى، دارا، ماڭگىلىك دەگەندى ايعاقتايدى، ال ءبىز - ءنولمىز. «ءبىر نارسەنى قالاسا، ونىڭ بۇيرىعى «بول!» دەۋ عانا. سوندا الگى نارسە بولا قالادى»- دەيدى قۇران اياتتارى(ياسين سۇرەسى 82 -ايات)

اراب الفابيتىندە ا دىبىسى، ساندىق جۇيەسىندە ءبىر سانى تىك قويىلعان جالعىز تاياقشامەن تاڭبالانعانى بەلگىلى. الفابيتتە ول ا دىبىسىن، رەتتىك ساندا ءبىر دەگەن تسيفردى بىلدىرەدى. ءبىر سانىنىڭ تاڭبالىق كەسكىنى نامازعا تۇرعان  مۇسىلماندى بەينەلەيتىندەي. ءبىر اللانىڭ الدىندا قۇلشىلىق قىلىپ تۇرعان ءبىر مۇسىلمان...

الەمدىك فيلوسوفيادا «ego»-«مەن» دەگەن سۋبەكتىنىڭ(پراكتيكالىق، ويلاۋ، تانىمدىق قىزمەت اتقاراتىن ادام) وزەگىن بەلگىلەيتىن كاتەگوريا بار. ول ونىڭ ونىڭ ىشكى رۋحاني الەمىن نەمەسە تۇتاس تىرشىلىگىن بەلگىلەيدى. «مەننىڭ» كۇش-قۋاتىن ەرەكشە دارىپتەگەن باتىستىق عىلىم ادامنىڭ جان مەن تاننەن جارالعان بيولوگيالىق وسكىن، فيزيكالىق كۇش، پسيحيكالىق سەزىم يەسى ەكەندىگىن ۇمىتىپ، جەكە تۇلعانىڭ ارتىقشىلىعىن دارىپتەۋمەن اينالىسىپ كەتتى. قۇدايىن ۇمىتقان ادامداردىڭ اراسىندا مەنمەنشىلىدىك، ياعني «ەگويزم» كەڭ ءورىس الدى. وسى «ەگو»-دان  شىققان ەگويزم دەگەنىمىز- ادامنىڭ ءوزىن ءوزى شامادان تىس جاقسى كورۋى، ءوز مۇددەسىن وزگەلەردەن جوعارى قويۋى، قارا باسىنىڭ قامىن عانا كۇيىتتەۋى. وندايلاردى باياعى قازاق، «ءوزىم دەگەننىڭ وگىز قارا كۇشى بار»-دەپ ءبىر-اق اۋىز سوزبەن تۇيىندەگەن.  «ەگو»-«يا»-«مەن» دەگەن وزدىك ەسىمدىك تۇرىندەگى ءسوز قاشاندا «مەن-ءبىرىنشىمىن!» دەگەندى ايگىلەسە، ول ءوز ورتاسىندا مەنمەندىكتىڭ، وركوكىرەكتىلىكتىڭ، استامشىلىقتىڭ، تاكاببارلىقتىڭ، داندايسۋشىلىقتىڭ قاسيەتسىزدىىگىن تانىتىپ وتىرادى. مۇنداي قاسيەتسىزدىك ادامنىڭ جەكە يۋاسىنا جانە الەۋمەتتىك ورتاعا وپا تاپتىرمايتىنى بەلگىلى. كەرىسىنشە قاراپايىمدىلىق، كىشپەيىلدىلىك، قايىرىمدىلىق، كوپشىلدىلىك سەكىلدى كوركەم مىنەزدەر دارىپتەلەتىن يسلام دىنىندە استامشىل ادامنىڭ اقىرى نە بولاتىنى جايىندا بىلاي دەيدى: «كىم دە-كىم جۇرەگىندە توزاڭداي وركوكىرەكتىك بولسا، ول كىسى جۇماققا كىرمەيدى.»(مۋسليمنەن رۋايات ەتىلگەن پايعامباردى ءحاديسى). اللاعا جاقپايتىن  ادامنىڭ ەڭ ءبىرىنشى جامان مىنەزى، ول - مەنمەندىك ءھام تاكاببارلىق.  مۇسىلماننىڭ احلاق ەتيكاسىندا جانە سوعان نەگىزدەلگەن قازاقى تاربيەدە «مەن» دەپ سويلەۋدى وتە ادەپسىزدىك دەپ تانىعان جانە وسىنىڭ ءوزى اللاعا كۇپىرلىك دەپ سانالعان، اۋىر كۇناعا ەسەپتەگەن. «مەن ەمەس اللا ىستەدى نەمەسە اللانىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن، اللانىڭ بۇيرىعىمەن-دەپ ايت»- دەگەندى قاتاڭ ەسكەرتىپ وتىرعان. ارينە ىزگىلىكتى جاقسى ىستەردى. سوعان قاراعاندا «مەن!»-دەپ ايتۋ تەك اللاعا عانا جاراسسا كەرەك.  ءبىرىنشى جاقتاعى مەن، ياعني ءبىرىنشى بولۋ  قۇدىرەتى كۇشتى اللانىڭ عانا ەنشىسىندە ەكەن. تىلدىك تۇرعىدان العاندا «ءبىرىنشى- مەن ەمەس - ول» نەمەسە ونىكى. دانىشپان اباي ول تۋرالى بىلاي دەيدى:  «اقىلعا سىيماس ول اللا...» نەمەسە «ادام عاپىل دۇنيەنى دەر «مەنىكى»// «مەنىكى» دەپ جۇرگەنى ءبارى ونىكى.» قازىرگى قازاق تىلىندەگى انا، ول تۇرىندەگى سىلتەۋ ەسىمدىكتەرىنىڭ بايىرعى ءتۇبىرى ا، و ەكەندىگىن ەسكەرسەك(م. تومانوۆ،  يباتوۆ ت.ب) ءبىر سانى «مەن ەمەس-ول» دەگەن ماعىناداعى سىلتەۋلىك تۇلعاسىندا قولدانىلعان.  ولاي بولسا، اللانىڭ ءسالبي سيپاتتارىنىڭ ءبىرى «ءال-ۋاحدانياعا»- ونىڭ بىرەۋ، دارا، جالعىز ەكەندىگىنە يللاھي يلانا وتىرىپ، ءبىر-ءبىرىنشى دەگەن ساندىق  قاتىناستىڭ سيمۆولى  سول جاراتۋشىنى تانۋعا تالپىندىراتىن ءبىر ولشەم بولعاندىعىن  ايتقىمىز كەلىپ ەدى. ارينە، ءوز قادەري حالىمىزشە. ارتىق-كەمىن  اللا كەشىرسىن!

(جالعاسى بار)

Abai.kz