«ەكى» دەگەنىمىز ەجەلگى ساندىق ءسوز

«ەكى» دەگەنىمىز ەجەلگى ساندىق ءسوز

«ەكى» سانى- ادام بالاسىنىڭ  زەردەلى ويىنىڭ، سانالى اركەتىنىڭ جەمىسى. دۇنيە جاراتىلىستىڭ سىرىن ۇعۋ، سيپاتىن تانۋ بارىسىندا الەمدەگى بارشا دۇنيەنىڭ ەكى تۇزىلىمنەن، ياعني جۇپتاسۋدان تۇراتىندىعىن سەزىنە باستادى. مۇنى فيلوسوفيا عىلىمىندا «دۋاليزم» دەپ اتايدى. ءدۋاليزمنىڭ نەگىزىندە «الەمنىڭ اۋەلگى باستاۋى رۋح پەن زاتتان(ماتەريا) تۇرادى» دەگەن پايىم ۇستەمدىك قۇردى. سونداي-اق، جاراتىلىستىڭ بولمىسى تۋراسىنداعى ميفولوگيالىق تۇسىنىك بينارلىق(تەلى)  ولشەمدى  قالىپتاستىردى. مىسالى; اسپان(كوك) پەن جەر، شىعىس پەن باتىس، كۇن مەن ءتۇن، بار مەن جوق، جان مەن ءتان، ءومىر مەن ءولىم، وتكەن مەن بولاشاق، جاقسى مەن جامان،  ىستىق پەن سۋىق، ءتاتتى مەن اششى، قۋانىش پەن قايعى، باتىلدىق پەن قورقاقتىق، ىزگىلىك پەن زۇلىمدىق، جاس پەن كارى، جۇمساق پەن قاتتى، جۇيىرىك پەن شابان،  ەركەك پەن ايەل ت.ب  مۇنداي جۇپتاسۋلار ۇيلەسىمنەن گورى قاراما-قايشىلىققا، ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعارۋعا، ياعني انتيپاتيالىق سيپاتقا يە ەن.  تەلى دۇنيەنىڭ الاماسۋى-قوزعالىستى ايقىندايتىن بىردەن-ءبىر ولشەم. وسىنداي  قاراما-قايشى قۇبىلىستاردىڭ ءبىرىنسىز ءبىرى بولمايتىنىن، ولاردىڭ اجىراسپايتىنىن جانە ءبىرىنىڭ ءبىرى ءمانىن اشاتىنىن العاش رەت دالەلەدەپ بەرگەن گەراكليت ەكەندىگى بەلگىلى. سول سياقتى دۇنيە بولمىستى ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋ ەجەلگى حالىقتاردىڭ  بارلىعىندا بار: ەجەلگى قىتاي داو فيلوسوفياسىنداعى «ين» مەن «يان» نەمەسە كونفۋتسيلىك ءىلىم «جەن»(دانالىقتى يگەرۋ) جانە «حي»(ونى جۇزەگە اسىرۋ)  كاتەگورياسى، شىعىس فيلوسوفياسىنداعى  «عىلىم باتيني» مەن «عىلىم زاھيري»، ءبىر سوزبەن ايتقاندا دۇنيەنىڭ ىشكى  ءىلىمى-عاقليا جانە سىرتىق ءىلىمى-ناقليا، قازىرگى زامان فيلوسوفياسىنداعى لوگيكالىق تاسىلدەر «دەدۋكتسيا»(كوپتەن جالقىعا قاراي، ابستراكتىلىكتەن ناقتىلىققا، جۇرەك كوزىنەن وتكىزۋ)  جانە «يندۋكتسيا» (جالقىدان كوپكە قاراي، ناقتىلىقتان ابستراكتىگى، ياعني اقىل تارازىسى) «ەكى» سانى  ماتەماتيكالىق تۇرعىدان العاندا ءبىر مەن ءبىردىڭ قوسىندىسى: 1+1=2   ەكىنىڭ ەرەكشە قاسيەتى ونى ەكىگ قوسساڭ دا، كوبەيتسەڭ دە «ءتورت» بولادى: 2+2=4. 2x2=4

جالپى شىعىس فيلوسوفياسى بويىنشا «نامىس»، «باسەكە»، «ۇتىس» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن «ەكى» سانى جەر مەن كوكتىڭ، ەرەكە پەن ايەلدىڭ مىزعىماس وداعىن بىلدىرەتىن كيەلى سان. ءوسۋدىڭ، كوبەيۋدىڭ بەلگىسى. ۇندىەۋروپا تىلدەرىندە دە قاراما-قايشىلىقتى، اق پەن قارانى، ەركەك پەن ايەلدىڭ بىرلەستىگىن بىلدىرەدى ەكەن* مۇنداي تۇسنىك كونە تۇركىلەرگە دە جات ەمەس. «ءتاڭرىنى -ءبىر» دەپ تانىعان ولار  «ءتاڭىرى-اكە مەن جەر-ۇماي نەكەلى» دەپ ءتۇسىنىپ وزدەرىنىڭ ءومىر باستاۋىن سولارعا نەگىزدەيدى. سونداي-اق، دەي-تۇركىلىك تۇسىنىك بويىنشا الەم- تىرىلەر الەمى، ونىڭ باسقارۋشىسى ۋلەگەن جانە ولىلەر الەمى، ونىڭ بيلەۋشىسى ەرليك دەپ سيپاتتالعان.  سول سياقتى اسپان دەنەلەرىن جۇپتاۋ دا جاڭاشا تانىمنىڭ ءورىسىن كەڭەيتتى. مىسالى; اي مەن كۇن، اي مەن شولپان، اقبوز ات پەن كوكبوز ات. تاڭىنىڭ اتۋ مەن كۇننىڭ باتۋى دا ەگىز ۇعىمنىڭ ەنشىسىنە بۇيىردى. سونداي-اق، شىعىس پەن باتىس، سولتۇستىك(تەرىسكەي) پەن وڭتۇستىك(كۇڭگەي) باعىتتارى دا ءوز ارا جۇپتىق نەگىزدى قۇرادى.  كيىز ۇيدە تۇرعان كوشپەلىلەر ەسىگىن شىعىسقا قاراتىپ، ونىڭ ەكى بوساعاسىنا ساكرالدى ءمان سىيعىزعان. كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى تۇسىنىككە ساي «ەكى بوساعا، ول- ەركەك پەن ايەل». «ەكى بوساعاڭ بەرىك بولسىن، امان بولسىن!»-دەگەن باتا سوزدەر سودان قالعان. بوساعا مايلاۋ دا سونىڭ كورىنىسى. تىلىمىزدەگى «ەكى شىلبىپ، ءبىر تىزگىن» قولدانىسى كوشپەلى ەلدىڭ شارۋاشىلىق ۇردىسىنەن شىققان. بايىرعى تۇركىلەردىڭ(قاڭىلىلاردا) ەكى دوڭگەلەكتى ويلاپ تابۋى، ونىڭ كۇن نەگىزدى ءيزومورفيزمى،  «دوڭگەلەگەن دۇنيە» تۋرالى پالساپالىق ءھام پوەتيكالىق    تۇسىنىككە نەگىز بولدى.

قالاي ايتقانمەندە   اتا  ەركى زامانى جۇبايلىق  نەكەنى   جوققا شىعارا وتىرىپ، «ەكى اققۋدىڭ ءبىر باسشىسى بولۋ» قاجەتتىگىن مويىنداتتى. ەكىنىڭ ءبىرى بولعان ەركەكتىڭ ءرولىن جوعارلاتتى. ادامنىڭ جاراتىلىسىنا نەمەسە جۇبايلىق نەكەنىڭ پايدا بولۋىنا  بايلانىستى ەجەلگى  تاستاعى سۋرەتتەر، پيكتوگرافيالار،  ءدىني ءاپسانالار «ەكى جارتىدان ءبىر ءبۇتىننىڭ بولۋى» نەمەسە «ءبۇتىننىڭ جارماقتىعى» جايىندا  سىر شەرتەدى. ايتالىق، بايىرعى شۋمەر-ۆاۆيلون ساز بەينەلەۋلەرىندە دەنەسى ءبىر تۇتاس، اياق-قولدارى، باسى بولەك ادامدار(سيام) بەكەردەن-بەكەر بەينگەلەنبەگەن.  سول كەزدەگى يلانىم بويىنشا «وسى ءبۇتىندى ەكىگە ءبولۋ- ەركەك پەن  ۇرعاشىنىڭ پايدا بولۋ نەگىزى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە كەرەك.  گەنەتيك عالىمدار ءبىر جىنىستا تولىق سول جىنىستى ايقىندايتىن قاسيەتتەر(حروموسوم)  بولمايتىنىن الدەقاشان دالەلدەگەن. مۇنداعى باستى ماڭىزعا «ح» حروموسومى يە ەكەن.

دۇنيەدەگى بار جاراتىلىستى ەكىگە ءبولۋ ءۇردىسى وتە ەرتە زامانداردان باستاۋ العاندىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. ەجەلگى پارسى جۇرتىنىڭ زاراتۋشترا-جارتاۋشى-را ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىن باياندايتىن «اۆەستا» كىتابىنداعى جوعارعى الەمدى بيلەۋشىلەر ساناتىنداعى ميفولوگيالىق قۇدايلار  احۋرامازدا مەن احريمان -ءبىرى ىزگىلكتىڭ، جاسامپاز ءومىردىڭ جارىلقاۋشىسى بولسا، ەكىنشىسى- زۇلىمدىق اتاۋلىنىڭ قورعاۋشىسى. «مازدا» اتاۋى كونە پارسى تىلىندە «دانا، اقىلدى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى ەكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا «دانىشپان احۋرا» دەگەندى بىلدىرەدى. ۇندىەۋروپالىق داستۇردەگى زەۆس، يندرا، پەرۋن ت.ب قۇدايلار سوعىس-نايزاعاي يەلەرى ەسەبىندە قابىلدانسا، احۋرامازدا- «ابىزدار قاۋىمداستىعىنىڭ» باسىندا تۇرعان ىزگىلىك قۇدايى. ب. د. د 6-4 عاسىرلارداعى احەمەنيدتەردىڭ ساز جازابالارىندا جانە ب.د 3-7 عاسىرلارىنداعى ساسانيدتەردىڭ رەلەفىندە احۋرامازدا «بۇكىل الەمدى بيلەۋشى، زور، ءۇلى جارتاۋشى»-دەپ تانىعاندىعى ايقىن جازىلعان. ول جەر بەتىندەگى زۇلىمدىق اتاۋلىنىڭ قاس جاۋى، اسپان مەن جەردىڭ اراسىن بايلانىستىرىپ تۇرعان ۇلى كۇش يەسى. ال احريمان بولسا احۋرامازداعا قارسى قويىلعان قارا نيەتتىڭ حابارشىسى، سونىڭ جاقتاۋشىسى. ول احۋرامازدامەن ءبىر تۋعان ەگىزدىڭ سىڭارى دەپ كونە كىتاپتاردا جازىلعان ەكەن. ءبىر قىزىعى «گات جازبالارىندا» احۋرامازدانىڭ ءبىر ۇلى سپەنتا-ماينيۋ جاقسىلىقتىڭ جارشىسى بولسا، انگرو-ماينيۋ -جامانشىلىقتىڭ جاقتاۋشىسى بولدى-دەلىنگەن.

كونەگەرمان ميفولوگياسىنىڭ كەيىپكەرى تور -ميدگاردتى (ادامزات الەمىن) پەن اسگاردتى (اسپان قۇدايلارىن) الىپتاردان(ەتونداردان) قورعايتىن ەرمۋنگاندا اتتى جىلانعا قارسى قويىلعان مادەني قاھارمان. ۇندىلىكتەردىڭ «براحمان»/پىراكمان/ تۋرالى ءدىني اڭىزدارىندا دا براحمان جۇمىرتقانى جارىپ شىعىپ، سودان كەيىن كۇن مەن ءتۇندى، ەركەك پەن ايەلدى جارتاقانى جايىندا ايتادى. يسلام اڭىزدارى بويىنشا اللا تاعالا ءاۋ باستا ەركەكتى توپىراقتان جاراتىپ، وعان پەرىشتەلەر ارقىلى رۋح-جان سالىپ، وعان ادام دەگەن نىسپى بەرىپ، ونان كەيىن ول ادامنىڭ تىلەگى بويىنشا ايەلدى-ۇرعاشىنى سونىڭ قيسىق قابىرعاسىنان جاراتقان-مىس. ادام جىنىسىنىڭ ەركەك جانە ايەل(ۇرعاشى) بولىپ بولىنۋىندە تىرشىلىكتىڭ نەگىزى. ەجەلگى تۇركىلەر مادەنيەتىندەگى بينارلىق وپپوزيتسيالاردىڭ (كۇن مەن اي، جارىق پەن قاراڭلىق، ىزگىلىك پەن زۇلىمدىق، شىعس پەن باتىس، ەركەك پەن ايەل)بىرىن-ءبىرى تولقىتىرپ وتىراتىن مانگە يە بولعان. وسى جايىندا ا. عاليەۆ تومەندەگىدەي جۇپتىق قاتىناستاردىڭ ۇيلەسىمىن كورسەتەدى: «كۇن-ەركەك- ىزگىلىك-جارىق-شىعىس-تىرشىلىك. اي-ايەل-زۇلىمدىق-قاراڭعىلىق-سول- باتىس-ءولىم»*(465-ب) وسىنداي تۇزىدىدىك تۇسىنىك قىتايدىڭ «يان» مەن «ين» جۇيەسىندە دە بار.  ايەلدىڭ كۇناقارلىعى، زۇلىمدىعى جايىندا ءدىني ءافسانالاردا، ەرتەگىلەردە، اڭىزداردا ءجيى ايتىلادى. مىسالى; حاۋا انانىڭ ءىبىلىستىڭ ايتقانىنا سەنىپ جەمىس جەۋى، ءسويتىپ ادام ەكەۋىنىڭ جۇماقتان قۋىلۋى، «قاناي مەن جاناي» ەرتەگىسىندەگى اپالى-ءسىڭىلى اپان مەن ۇپاننىڭ اعالارى جاساعان زۇلىم ارەكەتتەرى ت.ب

قالاي ايتقانمەندە ەكى سانى سيمۆولى بولعانى بەلگىلى.  سول سياقتى بەرگى قازاق تۇسىنىگىندەگى ەكى سانىنىڭ ۇعىمى يسلام قۇندىلىقتارىمەن مولايدى. ولار، ءفاني مەن  باقي، ياعني بۇ دۇنيە مەن و دۇنيە، جۇماق پەن توزاق، ەكى يىقتاعى ەكى پەرىشتە، سۇراق الاتىن ەكى پەرىشتە، ەكى ءتۇرلى امال داپتەرى، ادام مەن شايتان، يمان مەن كۇنا ت.ب بارلىق ءدىني كىتاپتاردا، فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەردە ايتىلىپ-جازىلعان  وسىناۋ ءبىر-ءبىرىن جوققا شىعاراتىن ءھام تولىقتىراتىن ەكى جۇپتىق سينكرەتيزم تىرشىلىكتىڭ نەگىزى، ماڭگىلىكتىڭ دە ءمانى  ەكەن. ادامدار اراسىندا پايدا بولعان ەكى جۇپ سانى تۋرالى تۇسىنىك باسەكەلەستىكتى، جارىستى، تاڭداۋدى، ساپادان سانعا كوشۋدى تەزدەتتى. وزگە حالىقتار سەكىلدى قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ سيۋجەتىندە دە ەكى جول، ەكى ەسىك، ەكى ۇڭگىر، ەكى جان، ەكى ساندىق، ەكى اعاش، ەكى وزەن، ەكى تاۋ، ەكى دوس، ەكى جاقسى، ەكى جامان سەكىلدى زاتتانعان تەلى ۇعىمدار  كىرىگە باستادى. ايتالىق، «ەكى جاقسى قاس بولماس، ەكى جامان قاس بولماس»-دەگەن ماقال وسىنىڭ دالەلى. ەكى جولدى تاڭداۋدىڭ كورىنىسى «ەلەمەستىڭ كورگەندەرى» اتتى ەرتەگىدە بار. وندا اعايىندى ءۇش جىگىتتىڭ الدىنان ەكى جول شىعادى. ءبىرى-بارسا كەلمەس، ەكىنشىسى-بارسا كەلەر جولى. سول سياقتى «كۇن استىنداعى كۇنىكەي قىزدا» دا ەكى ۇڭگىر، التىن، كۇمىستەن جاراتىلعان ەكى قانات، ەكى سۋ(قۇدىق) تۋرالى ايتىلادى، «سۇرمەرگەننىڭ اجالى» ەرتەگىسىندە اق جىلان مەن قارا جىلاننىڭ ايقاسى باياندالعان.  سۇرمەرگەن  قارا جىلاندى ءولتىرىپ، اق جىلانعا كومەكتەسەدى. وسى ارقىلى بايىرعى ادامدار جاقسىلىق پەن جامانشىلىقتىڭ بىتپەس كۇرەسىن  تۇسپالداپ كورسەتكەن، ادامنىڭ ىزىگىلىكتى جاقتاۋشى ەكەندىگىن بىلدىرگەن. ەرتەدەگى ادامداردىڭ تەمىر مەن مىس، التىن مەن كۇمىس دەپ مەتاللداردى بولۋىندە دە وسى تەلى تۇسىنىكتىڭ سالدارى بار. ەرتەگىلەرىمىز بەن ەپوستىق جىرلارىمىزدا مولىنان ۇشىراساتىن «ءبىر ۇل» ۇعىمى بەرتىن كەلە «ءبىر ۇل، ءبىر قىز» تۋرالى تەلى ۇعىمعا اۋىسىپ، ونان بەرىرەكتە «ەكى ۇل، نەمەسە ەكى قىز» جايىنداعى  اڭگىمەلەرگە نەگىز بولدى. قازاقتىڭ «قاناي مەن جاناي» ەرتەگىسىندە وسى اتالعان ەكى جىگىتتىڭ اپان، ۇپان اتتى ەكى قارىنداسى بولادى. مۇنىڭ ارحەتيپى قازاق ميفىندەگى اي مەن شولپاندا(ايمان-شولپان) جاتىر. يسلام اڭىزدارىندا ەكى ۇل-ەكى ۇرپاق ۇعىمى جانە جەر بەتىندەگى ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ كورىنىس تابۋى ادام پايعامباردىڭ ۇلدارى ءابىل مەن قابىلعا قاتىستى باياندالاتىنى بەلگىلى.

دەي-تۇركىلىك ميفولوگيانى ءجىتى زەرتتەگەن س. قوندىباي جارتىلىستىڭ ارعى باستاۋ تۋرالى ءوز پايىمى بويىنشا شەڭبەردىڭ ىشىندەگى شەڭبەردى(ەرتەگىلەردەگى ءبىر ءۇيدىڭ ىشىندە ءبىر ءۇي بار، نەمەسە ءبىر ساندىقتىڭ ىشىندە ءبىر ساندىق بار دەگەن سيۋجەتتىك موتيفەمالاردى ەسكە ءتۇسىرىڭىز) «عالامنىڭ ەكى  ۇيى(بولمەسى)» دەپ اتاپ، ناقتى ونتولوگيالىق ششەڭگەيدەگى ساندىق سيمۆوليكانىڭ  «ىشكى ۇيدەگى» ءمانى ءبىر سانىن، ال  «سىرتقى ۇيدەگى»  ءمانى  ءۇش، جەتى، توعىز، قىرىق ساندارىنىڭ سيپاتتارىن بىلدەتىندىگىن  كورسەتەدى.*(99-101ب)  عالامدى ەكىگە ءبولۋ-ەكىنىڭ ارعى باستاۋى.

ايگىلى ءتىل مامانى ءا. حاسەنوۆ تۇركى تىلدەرىندەگى نەگىزىگ سوزدىك قورعا جاتاتىن سان اتاۋلارى  ءومىر شىندىعىنان، كونكرەتتى زاتتان الىعاندىعىن ايتادى.* قازاق تىلىندەگى فرازولوگيزمدەردىك دەنى، افوريزمدەر مەن ماقال-ماتەلدەردىڭ ءبىر الۋانى  وسى سان ەسىمدەرمەن جاسالعاندىعىن كورۋگە بولادى. ونىڭ سەبەپتەرى دە جوق ەمەس; ەجەلگى تۇركىلەر دە ءار ءبىر سانعا ەكەرەكشە ءمان ۇستەپ، ونىڭ ساكرالدى قاسيەتىنە سەنگەن ءھام سانداردىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمدارىن بەكىتكەن، سول ارقىلى سىرتقى دۇنيەمەن قاتىناستارىن ايقىنداعان.

وزىمىزگە بەلگىلى بولىپ وتىرعان ەكى سانىنا بايلانىستى  قازاق تىلىندەگى تۇراقتى تىركەستىك قولدانىستاردىڭ لەكسيكالىق ماعىناسى، استارلى ءمانى   سونشالىقتى جاقسى باعانى  بىلدىرمەيدى ەكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا بابا قازاق ەكى سانىن ونشا كورمەگەن، قۇرمەتتەمەگەن  سىڭايلى. ادامنىڭ جاعىمسىز  وبرازىن بەينەلەيتىن تىركەستەر «ەكى» سوزىمەن استاستىرىلىپ وتىرعان. ەكى ءسوزىنىڭ سينونيمدەرى- ەگىز، قوس، پار، ايىر.  ەكى سانىنا بايلانىستى مىنانداي تۇراقتى تىلدىك قولدانىستار ماعلۇم بولىپ وتىر: «ەكى دۇنيەنىڭ قىزىعى»، « ەكى ءجۇزدى ادام»، «ەكى بەتكەي»، «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنمەن تەڭ»، «ەر ءبىر رەت، ەز ەكى رەت ولەدى»، «ەكى كوزدىڭ ءبىرى دۇشپان»، «مۇرىن بولماسا ەكى كوز ءبىرىن-ءبىرى شۇقيدى»، «ەكى ەلى ەرىنگە ءتورت ەلى قاقاپاق»، «بي ەكەۋ بولسا، داۋ تورتەۋ بولادى»، «ەكى جەپ بيگە شىعاۋ»، «ەبىن تاپقان ەكى اسايدى»، «ەكى ءجۇرىس ەرىنشەكتىڭ ءىسى»، «جىك شىقتى ەكى قۇلاعى تىك شىقتى»، «ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعۋ»، «ەكى وكپەسىنەن تەكپىلەۋ»، «ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ جۇگىرۋ»، «ەكى ەزۋ ەكى قۇلاعىندا»، «ەكى قولىن مۇرنىنا تىعۋ»، «ەكى ادىم جەر ەرىنشەككە مۇڭ»، «ەكى يىعىن جۇلىپ جەۋ»، «ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي»، «ماڭدايى ەكى ەلى»، «ەكى تۇيە ايداعانداي»، «ەكى جاپساق ءبىر سىلتاۋ ەتۋ»، «ەكى قولى جاعاسىندا كەتۋ»، «ەكى يىنىنەن سۋ كەتۋ»، «ەكى ۇرتى سۋالۋ»، «ەكى كەشتىڭ اراسىندا»، «ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالۋ»، «ەكى كەمەنى قۇيرىعىنان ۇستاعان سۋعا كەتەدى»، «ەكى تاۋدىڭ باسىن شالعان بۇعى اشتان ولەدى»، «ەكى ۇيگە قاتار قازان قايناتتىرۋ»، «ەكى ەتەگى دالاقتاپ بوسقا شابۋ»، «ەكى ەزۋىن جيماي ەسى كەتۋ»، «ەكى شوقىپ ءبىر قاراۋ»، «ەكى كۇننىڭ بىرىندە»، «ەكى كوزى ءتورت بولۋ»، «ءبىر اياق قىمىزدىڭ ەكى اياق جەلىگى»، «ءبىر داۋدا ەكى ءبىتىم بولماۋ»، «حاننىڭ جارلىعىن ەكى ەتپەۋ»، «ەر اشپايمىن دەگەن ەسىگىن ەكى اشادى»، «ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارى»، «ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانىم ەمەس»، «قوس(ەكى) ءۇيدى قوڭسى قوڭدىرماۋ»، «ايىر ءتىلدى ءابجىلان»، «ەگىز لاق ەشكىدەن»، «ەكى قولىن توبەسىنە قويۋ»، «ەكى تىزەسىن قۇشاقتاۋ»، «ەكى ايەل-ويران، ەكى سيىر-ايران»، «ەكى داي بولۋ»، «ەكى ۇرىقتاۋ»، «ەكى سويلەۋ»، «ەكى اياقتىدا باجا تاتۋ...»، «ءتول ەگىز تۋسا ءبىر ءتۇپ ءشوپ ايىر شىعادى»، «ەكى قولعا ءبىر ەڭبەك»، «ەكى ەنەنى تەل ەمۋ» ت.ب

ارعى تۇركىلەر مەكەندەگەن  ەكى جۇپ تاۋلار: التاي مەن سايان، التاي مەن قانعاي، الاتاۋ مەن ءپامىر،  تۇبىت(تيبەت) پەن تۇڭىلىك(گيمالاي), قاپتاۋ(كاۆكاز) مەن قىرپات(كارپات). قوس وزەندەر: كەرۋلەن مەن ۋنىن، ەنەساي مەن ەلانا(لەنا), سەيحۋن مەن جايحۋن، ەدىل مەن جايىق، ەسىل مەن ەرتىس، تۋلاي(دۋناي) مەن توڭ(دنەپر). قوس كولدەر: بايكول مەن كوپسۋكول، ۋسۋ مەن قىرعىز، جايساڭ مەن مارقا، كوكتەڭىز(بالحاش) مەن ارال، حازار(كاسپي) مەن قارا تەڭىزدەر.

قازاقتىڭ «ەكىگە» قاتىستى ءان-كۇيلەرى: «ەكى جيرەن»، «ەكەۋىڭ دە اق سۇڭقار»، «ەكەۋىم-اي»، «قوسكۇرەڭ»، «تەلقوڭىر»، «قوس كەلىنشەك»، «كارىبوز مەن سالتورى». سول سەكىلدى قازاقتىڭ قارا ولەڭىندە ءجيى قولدانىلاتىن «ەكى اۋىلدىڭ اراسى» دەگەن ميكروكەڭىستىك  حات جازىپ حابارلاسۋدىڭ، ات ءىزىن سالىپ ىزدەپ كەلۋدىڭ، كورىسۋگە زار بولعان  ساعىنىشتىڭ، اققۋ  ارمانىن ۇزاقتان كۇتكەن  اسىقتىقتىڭ  اڭسارلى، اياۋلى مەكەنى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz