ءساۋىردىڭ 4-ىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى كاسىپكەرلەر كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەلدە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا جارقىن جول اشىلىپ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن ماسەلە شەشىلىپ قويعان دەدى. ال شىنىندا دا ەلدە كاسىپكەر اتانعان قاۋىمنىڭ تىرلىگى قانداي دەگەن ويمەن قازاقستان كاسىپكەرلەر اسسوتسياتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى تيمۋر نازحانوۆ مىرزاعا جولىعىپ، كوڭىلگە تۇيگەن ءبىراز ساۋالدارىمىزدى قويىپ، «دات، تاقسىرعا» اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا كاسىپكەرلەرمەن كەزدەسۋ وتكىزگەن پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ايتۋىنشا، كاسىپكەرلىك قۇرىلىمداردى تەكسەرۋگە زاڭنامالىق تىيىم سالىنىپتى. ال شىن مانىسىندەگى جاعداي قانداي: كاسىپكەرلىككە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان مەكەمەلەردىڭ تەكسەرۋ ارەكەتتەرى تىيىلدى ما؟

ءساۋىردىڭ 4-ىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى كاسىپكەرلەر كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەلدە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا جارقىن جول اشىلىپ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن ماسەلە شەشىلىپ قويعان دەدى. ال شىنىندا دا ەلدە كاسىپكەر اتانعان قاۋىمنىڭ تىرلىگى قانداي دەگەن ويمەن قازاقستان كاسىپكەرلەر اسسوتسياتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى تيمۋر نازحانوۆ مىرزاعا جولىعىپ، كوڭىلگە تۇيگەن ءبىراز ساۋالدارىمىزدى قويىپ، «دات، تاقسىرعا» اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا كاسىپكەرلەرمەن كەزدەسۋ وتكىزگەن پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ايتۋىنشا، كاسىپكەرلىك قۇرىلىمداردى تەكسەرۋگە زاڭنامالىق تىيىم سالىنىپتى. ال شىن مانىسىندەگى جاعداي قانداي: كاسىپكەرلىككە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان مەكەمەلەردىڭ تەكسەرۋ ارەكەتتەرى تىيىلدى ما؟

- جوق، تىيىلعان جوق! كاسىپورىنداردى تەكسەرۋگە بولمايدى دەگەن ءسوز ايتىلعاننان بەرى دە ءۇش ءتورت جىل ۋاقىت ءوتتى. جاڭادان تىركەلگەن كاسىپورىندار العاشقى ءۇش جىلعا دەيىن تەكسەرىلمەيتىنى تۋرالى دا ايتىلعان بولاتىن. سەبەبى مەملەكەتتىك تەكسەرۋ ورىنداردىڭ قۇزىرەتى كۇشتىلىگى سونشالىق، ءارتۇرلى سىلتاۋلارمەن شاعىن جانە ورتا بيزنەستى (شوب): ءورت قاۋىپسىزدىگى، سانيتارلىق ەپيدەميولوگيالىق، سالىق، ەكولوگيالىق مەكەمەلەرى كەز كەلگەن ۋاقىتتا بارىپ تەكسەرەدى. 2006 جىلى «جەكە مەنشىك كاسىپكەرلىك تۋرالى» زاڭ قابىلدانعان بولاتىن، ءتورت جىل بۇرىن وسى زاڭعا قايتادان وزگەرىس ەنگىزىلىپ، تەكسەرۋ ءتارتىبى قانداي بولۋى كەرەكتىگى جونىندە ءبىر باپ ەمەس، تولىق ءبىر تاراۋى ارنالدى. سول تاراۋدا قانداي جاعدايدا تەكسەرۋ جۇرگىزىلۋى كەرەكتىگى جونىندە انىق كورسەتىلگەن-ءدى. ودان كەيىن «مەملەكەتتىك باقىلاۋ جونىندەگى زاڭ» شىقتى، وندا كاسىپكەردى قالاي تەكسەرۋ كەرەكتىگى، ولاردىڭ قۇقى مەن مىندەتى تۋرالى اتىپ كورسەتىلگەن. بىراق تەكسەرۋشىلەر تۇرعىندار ءومىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى تۇسىن (اسىرەسە سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق ورتالىقتار) ءوز مۇددەلەرىنە وتە جاقسى پايدالانۋدا. ولار پروكۋراتۋرادان رۇقسات الماي-اق، كەز كەلگەن ۋاقىتتا ازىق-تۇلىكتى، كۇندەلىكتى تۇتىنۋ تاۋارلارىن تەكسەرە جونەلەدى. زاڭ بويىنشا قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرىنىڭ تەكسەرۋى ازايعانىمەن، وسىنداي باقىلاۋشى مەكەمەلەر «قىراعىلىق» تانىتىپ وتىر. كۇنى بۇگىنگە دەيىن شوب-ءتى رەتسىز تەكسەرۋدىڭ ۇلەسى 90 پايىزدان اسىپ كەتتى. بۇل جاعدايدى توقتاتۋ قيىن، ول ءۇشىن ءوز مۇددەسىن كوزدەگەن مەكەمەلەردى تەكسەرۋ قۇزىرەتىنەن ايىراتىن زاڭ شىعۋى ءتيىس. مەملەكەتتiك ورگاندار قايتكەن كۇندە دە كاسiپكەرلەردi ىرقىنا جiبەرمەۋگە تىرىسۋ سەبەبى - كاسiپكەرلەر ولاردىڭ كۇنكورiس كوزi. تۇپتەپ كەلگەندە، كەز كەلگەن تەكسەرiستiڭ ماقساتى بiرەۋ-اق. ول - كاسiپكەرلەرگە قىسىم جاساۋ، ايىپپۇل سالۋ ارقىلى پارا الۋ.

- ءبىزدىڭ ەكونوميكادا ورتا جانە شاعىن بيزنەستىڭ ىشكى جالپى ونىمدەگى (ۆۆپ) ۇلەس سالماعى نەبارى 17 پايىزدى عانا قۇرايدى ەكەن. ال ءوندىرىس سالاسىنداعى ۇلەسى - نەبارى 3 پايىز عانا. مۇنداي كورسەتكىش ەلدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الا ما؟

- وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ۇكىمەت باعدارلاما قابىلداعاندا، 2015 جىلعا دەيىن شوب-تىڭ ۇلەسىن قىرىق پايىزعا كوتەرەمىز دەگەن ەدى، بىلتىردان باستاپ ول مەرزىمدى 2020 جىلعا دەيىن سوزدى. وسى 17-20 پايىزدىڭ ءوزى 2004-2005 جىلداردان بەرى ءبىر ورنىنان جىلجىماعان كورسەتكىش. الداعى ونشاقتى جىلدىڭ ىشىندە 40 پايىزعا جەتە قويامىز دەسەك، ءوزىمىزدى الداعان بولار ەدىك. بىزدە تىركەلگەن كاسىپورىننىڭ ءوزى 1ملن 300 مىڭ دەسەك، جالپى شوب-تىڭ مۇنداعى ۇلەسى 95 پايىز. سىرت كوزگە حالىقارالىق تاجىريبە تۇرعىسىنا سايكەس كەلەتىن مولشەر. ال ونىڭ بىزدەگى العى شارتتارىن قاراساق، ەلىمىزدە وسى بيزنەس قۇرىلىمىندا تۇرعىنداردىڭ 32 پايىزى عانا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. دامىعان ەلدە ول كورسەتكىش 50-70 پايىزعا دەيىن جەتىپ، تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى وسى كاسىپپەن اينالىسىپ، تۇرمىسىن دوڭگەلەتىپ وتىر. ال بىزدەگى جۇمىس ىستەيتىن 8 ميلليون حالىقتىڭ 2 ميلليونى عانا شوب-پەن كۇنىن كورەدى.

تۇرعىنداردىڭ «ساموزانياتىي» دەگەن بولىگىن جۇمىسسىز جۇرگەندەردىڭ قاتارىنا قوسۋىمىز كەرەك. ولار ۇكىمەت تاراپىنان قابىلدانعان الەۋمەتتىك باعدارلاماعا كىرمەيدى، زەينەتاقى الا المايدى، ويتكەنى مىندەتتى تولەماقى اۋدارىلماعان، باسىنا قيىن جاعداي تۇسسە، جاردەماقى دا الا المايدى. قوراسىنداعى بىرەر سيىرىن، قويىن ساتىپ كۇنىن كورۋدە. «ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ جۇرگەندەردى» ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر جۇمىسپەن قامتىلعانداردىڭ قاتارىنا قوسىپ، جۇمىسسىزدار سانى بەس-اق پايىز دەپ ەسەپ بەرەدى. سول ەسەپكە قاراعاندا، ءبىز دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا جەتىپ قالىپپىز. ەۋروپا ەلدەرىندە جۇمىسسىزدىق 3-5 پايىزدى قۇراسا، ءبىز سول دەڭگەيگە «جەتتىك»! كۇلەسىز بە، جىلايسىز با؟ ءوندىرىس سالاسىندا شوب-تىڭ ۇلەسى 3 پايىز دەپ جاتىرمىز، شىنىن ايتقاندا، ستاتيستيكادا شوب دەپ جالپى جازىلعانىمەن، شاعىن بيزنەستى ورتا بيزنەستەن ءبولىپ قاراساق، ونىڭ ۇلەسى ءۇش پايىزعا دا جەتپەيدى. ورتا بيزنەسكە وندىرىسپەن اينالىساتىن كاسىپورىنداردى جاتقىزامىز، شاعىن بيزنەس - ساۋدا-ساتتىق، قىزمەت كورسەتۋ ءتۇرى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندار. سول ءۇش پايىزىڭىز دامىعان ەلدەردىڭ وزىندە دە دامىپ كەتتى دەۋگە بولماس، بىراق شىعارىپ جاتقان ونىمدەرىنىڭ اينالىم ۇلەسى ءبىزدىڭ 3 پايىزبەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ونىمدەرىن ءوز ەلىن قويىپ، شەتكە شىعارىپ ساۋدالاپ جاتىر. ەل تۇرعىندارىنىڭ 45 بەس پايىزى اۋىل حالقى دەسەك، شوب-تىڭ سول 2-3 پايىزى امەريكانى تويدىرىپ جاتىر. وركەنيەتتى ەلدىڭ كورسەتكىشىمەن سالىستىرعاندا، بىزدەگى كورسەتكىش ەلدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگى تۇگىلى، ءوزىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا دا شاماسى جەتپەي جاتىر، دەپ ايتا الامىز.

- ال پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، الداعى ونجىلدىقتا بۇل كورسەتكىشتى 40 پايىزعا جەتكىزۋ كوزدەلىپ وتىر ەكەن. مۇنداي ۇلكەن سەكىرىس جاساۋ ءۇشىن، ۇكىمەت تاراپىنان شوب-كە قانداي جاعداي جاسالۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- وتە ماڭىزدى سۇراق ەكەن. ىشكى جالپى ونىمدەگى شوب-تىڭ ۇلەسىن 40 پايىزعا جەتكىزۋ كەرەكتىگىن ۇكىمەت تاراپىنان نەشە جىلدان بەرى ايتىپ جاتىرمىز. ءاربىر ەكى-ءۇش جىلدا سالالىق مينيسترلەر اۋىسادى، جاڭادان كەلگەنى «ۇسىنىس ايتىڭىزدار، كومەك بەرەمىز» دەگەن ۋادەسى سول كۇيىندە قالادى. ال كەلەسى كەلگەنى دە سولاي، قاشانعى ۇسىنىس ايتا بەرەمىز؟ ەشكىمگە ەسەپ بەرمەيدى، سولاردان ەسەبىن سۇراپ جاتقان قۇزىرلى ورىندى ەستىمەدىك. ءتىپتى ۇسىنىستارىمىزدى اپارمايتىن حالگە جەتتىك، ءبارى قاعاز جۇزىندە قالاتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟!

سوندىقتان ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە نەسيە ماسەلەسىن رەتتەۋ قاجەت. كاسىبىن باستاعان تۇلعاعا قالتاسىندا تابىسى بولماسا نەسيە بەرمەيدى، قازىرگى جاعدايدا جەردىڭ، جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ قۇنى ءتۇسىپ كەتتى، وركەنيەتتى ەلدەردە اۋىل شارۋاشىلىعىن كوتەرۋگە العاشقى ءۇش جىلعا ۇستەمە پايىزسىز نەسيە بەرەدى. بىزدە ەڭ از دەگەندە 12-14 پايىز ۇستەمە قوسادى ، وعان قۇجات دايىنداۋ ءۇشىن قانشاما ۋاقىت كەتەدى.

وزىمە بەلگىلى ءبىر دەرەكتى بىلەمىن، تانىس كاسىپكەر ازامات ەكونوميكا مينيسترلىگى، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك پەن بانكتىڭ ورتاسىندا ءبىر جىل ساندالدى. ەڭ سوڭىندا نەسيە الاتىن بولىپ ەدى، ۋاقىتى تاعى دا سوزىلىپ كەتىپتى. ۇكىمەت تاراپىنان جەڭىلدىكپەن بەرىلەتىن نەسيەنى الۋعا ءبارىنىڭ مۇمكىندىگى دە، قۇجات دايىنداۋعا ۋاقىتى دا جوق. سوندىقتان شوب-تى قولدايتىن مەملەكەتتىك باعدارلاما كوپ بولۋى شارت. ءار سالاعا: ساۋدا، قىزمەت كورسەتۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى سالاسىنا جەكە-جەكە باعدارلاما قابىلداۋ كەرەك. «بيزنەستىڭ جول كارتاسى» دەگەن بار، ونىڭ كوبى ءوندىرىس سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن كاسىپكەرلەرگە ارنالعان. ول سالاداعى شوب ۇلەسىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم، 3-اق پايىز. كاسىپكەرلەردىڭ جارتىسى نەسيە الىپ، قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ وتىرعاندار، ولارعا بانك نەسيە بەرە مە؟ قارىزىن قايتارۋى كەرەك. مەملەكەتتىك باعدارلاماعا قاتىسقان كاسىپورىنداردى مەملەكەتتىك بەس مەكەمە تەكسەرۋدەن وتكىزەدى: «دامۋ» قورى ، ەكونوميكا مينيسترلىگى، اكىمشىلىك، پروكۋراتۋرا، قارجى پوليتسياسى. ءتىپتى ءوز كاسىبىن اشامىن دەگەندەر وسى تەكسەرۋشىلەردەن قورقىپ، العان ويىنان باس تارتۋعا ءماجبۇر.

كاسىپكەرلىككە رۇقسات بەرەتىن قۇجاتتاردى ءبىزدىڭ ەلدە «زولوتوە دنو» دەپ بەكەر اتامايدى، ءىرىلى-ۇساق شەنەۋنىكتەردىڭ تابىس كوزى ءدال وسى جەردە. ءبىر انىقتاما الۋ ءۇشىن، مەملەكەتتىگىنەن باسقا جاناما قۇرىلىمدار اقشا تابادى. ءسويتىپ، ءارتۇرلى سىلتاۋمەن اقشا تاباتىن ۇساق مەكەمەلەردىڭ كەسىرى كوپكە ءتيىپ جاتىر.

- ءبىزدىڭ ەلدىڭ كەدەندىك وداققا كىرگەن العاشقى جىلداعى كورسەتكىشىن وتكەن مەرزىممەن سالىستىرار بولساق، بۇل وداق شوب-تىڭ دامۋىنا قانداي اسەرىن تيگىزدى دەپ ويلايسىز؟ ءوسۋ بار ما، ءوشۋ بار ما؟

- ءىسى العا جىلجىعان كاسىپكەردى قولىممەن ۇستاپ، ءتىزىپ بەرە الماسىم انىق. ويتكەنى شوب تەگى باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىك ەلىمىزدە دامىماعان، كوپ سالاعا مونوپوليستەر ۇستەمدىك ەتىپ، نىق وتىرىپ العان، ەشكىمدى جانىنا جۋىتپايدى. ال قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى: رەستوران-كافەلەر، فوتوسۋرەتتەر شىعارۋ سالونى، شاشتارازدار تولىپ جاتىر. ولاردىڭ ساپاسى دا، دەڭگەيى دە ءارتۇرلى. باسىم بولىگى نارىق زاڭىنا ساي ەمەس. ال بىزگە كىرىپ جاتقان رەسەيلىك وندىرىستىك كومپانيالارعا جاعداي جاسالعانىن دا اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.

كەرىسىنشە، رەسەي ءبىزدىڭ شوب-تى ءتاريفسىز رەتتەۋ، ستاندارتتاۋ، تەحنيكالىق، سەرتيفيكاتتاۋدان ءوتۋ كەرەك دەگەن ءارتۇرلى سىلتاۋمەن كىرگىزبەي جاتىر. ءاۋ باستا كەدەندىك وداقتاعى نارىقتا 165 ميلليون حالىق (وداققا مۇشە ەلدەردىڭ) جۇمىسپەن قامتىلادى دەگەن ەدى، ونىڭ ءبارى ءسوز كۇيىندە قالعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. وداققا كىرگەلى بەرى ءبىزدىڭ ەكسپورتىمىز ازايىپ، يمپورت جاعى باسىمدىق تانىتتى. بىلتىر بەلارۋستاردىڭ تاۋارى كوبەيسە، بيىل قۇنى ارزان باعاداعى رەسەيلىك تاۋارلار كوبەيدى. ءبىزدىڭ ءوندىرىس ءونىمىنىڭ باعاسى از بولسا دا، قىمبات كۇيىندە قالىر وتىر. سەبەبى ەلەكتر، سۋ، جىلۋ جۇيەسىندەگى مونوپوليستەردىڭ ۇستەمدىگى كۇشتى،تاريفتەردى بىرنەشە ەسەگە قىمباتتاتىپ وتىر. ءسويتىپ، كەدەندىك كەدەرگىنىڭ كەسەلىن تۇرعىندار تارتىپ وتىر.

- ءبىزدىڭ ۇلتتىق بيزنەس كەدەندىك وداققا كىرگەن العاشقى جىلى-اق توقىراۋعا تاپ بولدى. ال قازاقستان بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرگەندە جاعداي قالاي بولارىن بولجاپ بەرە الاسىز با؟

- سول الەمدىك ۇيىمعا كىرۋگە ۇمتىلىس 1996 جىلى ءوتىنىش بەرۋدەن باستالعان. بىزبەن بىرگە قىرعىزستان دا ءوتىنىش بەرگەن ەدى. ولار كىردى، بىراق ولار الەمدىك ەكونوميكانىڭ زاڭدىلىقتارىمەن ساناسا الاتىنداي قابىلەتكە يە بولدى ما؟ جوق، ارينە! قىرعىزداردىڭ ءىجو-ءنىڭ مولشەرى بەس ميلليارد دوللار عانا. حالقىنىڭ تۇرمىس جاعدايى ناشار ەكەنىن بارىس-كەلىستە كورىپ ءجۇرمىز. جارتىسى رەسەيدە، جارتىسى ءبىزدىڭ «باراحولكادا» جۇمىس ىستەپ ءجۇر . كەدەندىك وداققا كىردىك، ال دسۇ-عا بيىل كىرەمىز دەپ جاتىرمىز، ول ۇيىمنىڭ دا ءوز ءتارتىبى، تالابى بار دەگەندەي، كىرگەن كەزدەگى جاعداي قالاي بولاتىنىن كىم ايتا الادى؟ ۇرانداتۋ بار، ال ۇيىمعا مۇشە بولعان سوڭ، وركەنيەتتى ەلدەرمەن تەڭەسۋگە شامامىز جەتە مە؟ كەدەندىك وداققا كىرگەن سوڭ، رەسەيدىڭ تاريفتىك ساياساتىنا جۇگىنىپ ەدىك، ىلە-شالا رەسەي دسۇ-عا كىرىپ، تاريفتەرىن ارزانداتىپ جىبەردى. مۇنىڭ قيسىنى قاي جەردە: دسۇ-عا كىرگەن ەلدەردىڭ شەكاراسى اشىق، تاريفتەرى تومەن بولۋى كەرەك. ءبىز بولساق، كەرىسىنشە، جانتالاسىپ، تاريفتەردى كوتەرىپ جاتىرمىز. بيىل سول ۇيىمعا كىرسەك، قايتادان تومەندەتەمىز بە؟

مۇنداي الەمدىك ۇيىمعا ۇمتىلىستى ەكونوميكالىق ەمەس ساياسي مۇددە تۇرعىسىنان پايىمداۋىمىز كەرەك. سوندىقتان قاي ۇيىمعا مۇشە بولساق تا، شوب ۇتتى نەمەسە ۇتادى دەپ ايتا المايمىن. باسەكەلەستىككە قابىلەتى تومەن ورتا بيزنەس دايىن ەمەس، ال شاعىن بيزنەس تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات!

- بىزدەگى مۇناي-گاز جانە مەتاللۋرگيا سالاسىندا ۇلتتىق بيزنەس وكىلدەرى جوقتىڭ قاسى (تيمۋر قۇلىباەۆتى ەسەپكە الماعاندا). بۇل سالاداعى نەگىزگى باسىمدىلىق شەتەلدىك كومپانيالار مەن كەلىمسەكتەردىڭ ۇلەسىنە بەرىلگەن. وسى ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ءمانىن ءسىز قالاي ءتۇسىندىرىپ بەرەر ەدىڭىز؟

- بۇل دا ساياسي ماسەلە دەر ەدىم. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە الىپ زاۋىت-فابريكالار جابىلدى، سول كەزدە ەلىمىزدەگى ءبىرتالاي كاسىپورىنداردى جەكەشەلەندىرىپ العان شەتەلدىك كومپانيالار ەل بايلىعىنىڭ قىزىعىن كورىپ جاتىر. سوڭعى كەزدەردە مۇنايعا قاتىسى بار كومپانيالارداعى ۇلەسىمىزدىڭ ءبىرازىن قايتارىپ الىپ جاتىرمىز. ول دا ازىرگە باياۋ جۇرگىزىلىپ جاتقان ءىس. دەگەنمەن، بۇل ماسەلە مەملەكەتتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى ارقىلى عانا شەشىلەدى.

- جاسىراتىنى جوق، قازاقستان يمپورتىنىڭ ۇلكەن بولىگىن ازىق-تۇلىك ونىمدەرى قۇرايدى. بىزدەگى ىرىمشىكتىڭ 90, ال مايدىڭ 60 پايىزى سىرتتان كەلەدى. قازاقستان اگرارلى مەملەكەت دەپ، قانشا جەردەن جار سالساق تا، ەت پەن ءسۇتتى شەتتەن تاسۋىمىزعا نە سەبەپ؟

- سەبەبى شوب-كە اۋىل شارۋاشىلىعىن كوتەرۋ ءۇشىن جاعداي جاسالىپ جاتقان جوق. ءتىپتى «ءجۇز مەكتەپ، ءجۇز اۋرۋحانا» دىتتەگەن جەرىنە جەتتى مە؟ ءىشىنارا ءىرى كومپانيالار بار اۋىلداعى استىقپەن اينالىساتىن. ال جەمىس-جيدەك، كوكونىس شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىنداردىڭ تىرلىگى ۇساقتاپ كەتتى، وعان قوسا سۋ تاپشىلىعى دەگەن تاعى بار. فەرمەر مەن سۋ جەتكىزۋشىنىڭ اراسىنا دەلدال كىرىسىپ، اقىرى سۋدىڭ اقىسى قىمباتتاپ كەتتى. اۋىلداعىلاردىڭ نەسيە الۋعا مۇمكىندىگى جوق. ءارتۇرلى «اگرو» دەپ ايدار تاعىلعان مەكەمەلەردىڭ كومەگى الىس اۋىلعا جەتپەي جاتىر. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءبىر نازارى وسى ازىق-تۇلىكپەن بايلانىستى بولۋى كەرەكتىگى بۇگىنگى كۇننىڭ ماسەلەسى. اۋىلعا دەگەن كوزقاراستى وزگەرتىپ، مەملەكەتتىك ەرەكشە باعدارلاما قابىلدانۋى ءتيىس. الەمدىك ۇيىمعا ۇمتىلۋدىڭ ارقاسىندا ەلىمىزگە ءارتۇرلى ازىق-تۇلىك ونىمدەرى ەنۋدە، ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلاساق، گەندىك مۋتاتسياعا اكەلىپ تىرەيتىن ونىمدەر ماسەلەسىن الدىن الا زەرتتەۋىمىز كەرەك.

- استانادا تەندەردى جەڭىپ العان جشس سول قارجىسىن جەرگىلىكتى جەرگە جەتكىزگەنگە دەيىن 30-40 پايىزىنان ايىرىلادى، ول سومانى وبلىستىق، قالالىق جانە اۋداندىق دارەجەدەگى اكىمدەر مەن ءتيىستى ۆەدومستۆو باسشىلارى قالتاعا باسادى دەگەن پىكىرگە قارسىلىعىڭىز بار ما؟

- جوق، ارينە! 2000 جىلداردىڭ باسىندا سول پارانىڭ كولەمى ون پايىزدان اسادى دەۋشى ەدى، ەندى ول 50 پايىزعا جەتىپتى. ماسەلەن، ءبىر عانا قۇرىلىس سالاسىن الساق، ەرتەڭگى كۇنى ولار ارزان نەمەسە بۇرىن پايدالانىلعان ماتەريالدى ىزدەيدى، سوندا «بەسوبا» نەگە وپىرىلدى دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن تاباسىز. جول سالۋ قانداي كۇيدە؟ كۇزدە توسەلگەن اسفالت كوكتەمدە ويدىم-ويدىم بولىپ جاتادى. دەمەك، تەندەردىڭ قارجىسى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، ەڭ سوڭىندا ساپاسىز ءىستىڭ ناتيجەسىن كورەمىز. جەمقورلىق، قارجى جىمقىرۋدىڭ ءبىر كوزى وسى تەندەردە جاتىر.

ال ول تەندەرىڭىزدى كىم الاتىنى الدىن الا بەلگىلەنىپ قوياتىنىن ەسكەرسەك، شوب-قا كىم كەدەرگى؟ پرەزيدەنتتىڭ ءوزى مىڭنان اساتىن قۇجاتتار سانىن ازايتۋ كەرەك دەگەن بولاتىن، جەتى جۇزگە دەيىن ازايىپ ەدى، جۋىردا سول كورسەتكىش تاعى دا مىڭعا جەتىپ جىعىلىپتى. تاعى دا تاپسىرما بەردى، ناتيجەسىن الداعى ۋاقىتتا كورەرمىز. تەندەر باستالاردان ءبىر-ەكى كۇن بۇرىن كاسىپكەرلەردىڭ قۇجاتىنان بولماسىز ءبىر ءارىپ قاتەسىن تاۋىپ، كەدەرگى كەلتىرەدى، تەندەرگە قاتىسۋشى امالسىزدان قالتاسىنان بىرنەشە ونداعان مىڭ تەڭگەسىن سۋىرىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولادى

زەرتتەۋ وتكىزگەندە، شوب-تى تەكسەرۋ ءۇشىن تالاي ميلليون تەڭگە بيۋدجەتتەن كەتىپ جاتقانىن، ىسساپارعا جىبەرىلەتىن قىزمەتكەرلەرگە اقشا تەككە ءبولىنىپ جاتقانىنا كوزىڭىز جەتەدى. ءبىزدىڭ مينيسترلەر شەتەلگە بارىپ، وزىق تاجىريبەلەردى كورگەنىن ايتىپ كەلەدى، بىراق ەلگە سول تاجىريبەنى ەنگىزۋگە قۇلقى جوق. سەبەبى كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدىڭ وزىق تاجىريبەسى ولاردىڭ بايۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. ءدال بۇگىنگى ەكونوميكالىق جاعداي شەنەۋنىكتەردى عانا بايىتۋعا ارنالعان دەۋىمىزگە ابدەن بولادى.

- ەل پرەزيدەنتىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ەلىمىزدە تۇرعىن-ءۇي كوممۋنالدىق قىزمەت تولەماقىسى تىم ارزان كورىنەدى. سونىڭ سالدارىنان «حالىق سۋعا ۇنەم جاسامايدى، تاريفتەردى قىمباتتاتۋ كەرەك» دەگەن پرەزيدەنتتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- پرەزيدەنتكە قاسىنداعىلار سونداي مالىمەت بەرەدى. بۇل ماسەلەنىڭ ارتىندا مونوپوليستەردىڭ مۇددەسى تۇر. قانشا ۋاقىتتان بەرى باعانى تەجەۋدىڭ ورنىنا، توقتاۋسىز كوتەرىپ جاتىر. جيىرما جىل بۇرىن توزىعى جەتكەن قۇبىردى اي سايىن قوسىلىپ جاتقان ۇستەمە باعانىڭ ەسەبىنەن الدەقاشان جوندەۋگە بولار ەدى عوي؟! كوتەرىلگەن ءتاريفتىڭ ەسەبى قايدا، جاۋاپ بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. باعانى رەتتەيتىن ەكى بىردەي اگەنتتىك بار: مونوپوليانى رەتتەۋ جانە باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىكتى قورعاۋ اگەنتتىگى. ەكەۋىنىڭ دە تىرلىگى قاۋقارسىز دەرسىز. مونوپوليانى رەتتەۋ اگەنتتىگى مونوپوليستەر باعانى كوتەرەمىز دەسە، كەلىسە كەتەدى. ءار توقسان سايىن كوتەرىلگەن باعا شوب-كە شىعىن اكەلەدى. قۇبىر جوندەلىپ جاتىر ما، الدە ولار ەلدىڭ قالتاسىنان العان قارجىنى باسقا ماقساتقا جۇمساپ جاتىر ما، مونوپوليستەردىڭ جۇمىسى اشىق، ەلگە جاريا بولۋى ءتيىس، ولاردىڭ قۇجاتتارىن، ءارى جۇرگىزىپ جاتقان جۇمىسىن قولىمىزبەن ۇستاپ، كوزىمىزبەن كورۋگە قاقىمىز دا، قۇقىمىز دا بار!

- كۇنكورىس قامى ءۇشىن رەسپۋبليكانىڭ ءار ايماعىنان الماتىعا اعىلعان قارا قازاقتى اسىراپ وتىرعان «باراحولكانىڭ» جابىلا باستاۋى دۇرىس دەپ ويلايسىز با؟

- سوڭعى ون جىلدا جابامىز دەگەن اڭگىمە ءبىر باسىلمادى. سوت ورىنداۋشىلارى اياق استىنان جاۋ شاپقانداي «باراحولكاعا» جەتىپ باردى. بازارداعى قارا حالىققا دا ءبىر قايتارىم (كومپەنساتسيا) بولۋى كەرەك قوي، الدىن الا باسقا جەردەن ورىن دايىندالۋى ءتيىس ەدى عوي. تالاي جىل بويى قىسى-جازى كۇنىن كورىپ جۇرگەندەردى جۇمىس ورنىنان قۋادى، وسى تىرلىگى ءۇشىن العان نەسيەسى بار مىڭداعان ادام دالادا قالادى. ءورت قاۋىپسىزدىگى دەپ سىلتاۋراتىپ، الداۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ دامىعان ەلدە «باراحولكا» جوق ەكەنى راس، وسىنداي «قارا بازار» ءبىزدىڭ قوعامنىڭ كورسەتكىشى عوي. ەرتەڭ حالىق كوشەگە شىعۋى مۇمكىن، سوعان جەتكىزبەس ءۇشىن، ساۋاتتى جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك بولاتىن. قارا حالىقتى زاڭعا قايشى ارەكەتكە يتەرۋ كىمگە كەرەك؟.. اتقارۋشى بيلىك وسى ماسەلەگە جاۋاپتىلىقپەن قاراعانى ءجون بولار ەدى.

باقىتگۇل ماكىمباي،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 14 (190) 18 ءساۋىر 2013 جىل