ۇلتتىق ساتيرانىڭ ۇلاعاتتى اقساقالىنا اينالعان كوپەن امىربەك كۇلكىسىنىڭ كەرەمەتى - وقيعاسىنىڭ قىزىقتىلىعىندا، كەيىپكەرىنىڭ مىنەز-قۇلىق، بولمىس-ءبىتىمىنىڭ ەرەكشەلىگىندە عانا ەمەس، قارا سوزبەن كۇلكىلى بەينە جاساي بىلەتىن سايىپقىران شەبەرلىگىندە، انا ءتىلىمىزدىڭ كوركەمدىك قۇنارىن بارىنشا اشا تۇسەتىن ايرىقشا ستيلىندە جاتىر.

سوزبەن سالىنعان سۋرەتتەر

قازاق ساتيراسىنىڭ قازىرگى احۋالىنا قاناعاتتانا قوياتىن كىسى سيرەك. ءبىر جاعىنان، بۇعان سانى كوبەيگەنىمەن، ساپاسى كوتەرىلە قويماعان سان-ساپالاق ساحنالىق سىقاق ۇجىمدارىنىڭ كۇلكىڭنەن گورى جىنىڭدى جيىرەك كەلتىرەتىن جەڭىل-جەلپى قويىلىمسىماقتارى سەبەپ بولسا، ەكىنشى ەسەپتەن، جازبا ساتيرامىزدىڭ جاعدايىنىڭ ءماز ەمەستىگى دە - مۇرىندىق. وسپانحان اۋباكىروۆ، سەيىت كەنجەاحمەتوۆ، قاجىتاي ءىلياسۇلى، عابباس قابىشۇلى، ۇمبەتباي ۋايدين سەكىلدى ساردارلاردىڭ جولىن جالعاستىرىپ قانا قويماي، ساتيرا سوقپاعىندا وزىندىك ءىز قالىپتاستىرىپ، ءتول قولتاڭباسىن تانىتقان كوپەن امىربەك، تولىمبەك الىمبەكۇلى ءتارىزدى سىقاقشىلارىمىزدىڭ ءوزى اعا بۋىنعا اينالدى. راس، بۇلاردان كەيىن دە ءازىل-وسپاق تاقىرىبىنا قالام تارتۋشىلاردىڭ قاراسى ازايا قويعان جوق. دەگەنمەن، كەيىنگى بۋىننىڭ ءسوز ساپتاسىنان سونى لەپ، تىڭ كوزقاراس اڭعارا قويۋ قيىن-اق. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن قازىرگى «قالجىڭباستارىمىزدا» قارا سوزدەن كارتينا سالارداي قازاقى كوركەم ءتىلدىڭ جوقتىعىنان دەپ ۇعىنعان ءجون دەر ەدىم.

ۇلتتىق ساتيرانىڭ ۇلاعاتتى اقساقالىنا اينالعان كوپەن امىربەك كۇلكىسىنىڭ كەرەمەتى - وقيعاسىنىڭ قىزىقتىلىعىندا، كەيىپكەرىنىڭ مىنەز-قۇلىق، بولمىس-ءبىتىمىنىڭ ەرەكشەلىگىندە عانا ەمەس، قارا سوزبەن كۇلكىلى بەينە جاساي بىلەتىن سايىپقىران شەبەرلىگىندە، انا ءتىلىمىزدىڭ كوركەمدىك قۇنارىن بارىنشا اشا تۇسەتىن ايرىقشا ستيلىندە جاتىر.

سوزبەن سالىنعان سۋرەتتەر

قازاق ساتيراسىنىڭ قازىرگى احۋالىنا قاناعاتتانا قوياتىن كىسى سيرەك. ءبىر جاعىنان، بۇعان سانى كوبەيگەنىمەن، ساپاسى كوتەرىلە قويماعان سان-ساپالاق ساحنالىق سىقاق ۇجىمدارىنىڭ كۇلكىڭنەن گورى جىنىڭدى جيىرەك كەلتىرەتىن جەڭىل-جەلپى قويىلىمسىماقتارى سەبەپ بولسا، ەكىنشى ەسەپتەن، جازبا ساتيرامىزدىڭ جاعدايىنىڭ ءماز ەمەستىگى دە - مۇرىندىق. وسپانحان اۋباكىروۆ، سەيىت كەنجەاحمەتوۆ، قاجىتاي ءىلياسۇلى، عابباس قابىشۇلى، ۇمبەتباي ۋايدين سەكىلدى ساردارلاردىڭ جولىن جالعاستىرىپ قانا قويماي، ساتيرا سوقپاعىندا وزىندىك ءىز قالىپتاستىرىپ، ءتول قولتاڭباسىن تانىتقان كوپەن امىربەك، تولىمبەك الىمبەكۇلى ءتارىزدى سىقاقشىلارىمىزدىڭ ءوزى اعا بۋىنعا اينالدى. راس، بۇلاردان كەيىن دە ءازىل-وسپاق تاقىرىبىنا قالام تارتۋشىلاردىڭ قاراسى ازايا قويعان جوق. دەگەنمەن، كەيىنگى بۋىننىڭ ءسوز ساپتاسىنان سونى لەپ، تىڭ كوزقاراس اڭعارا قويۋ قيىن-اق. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن قازىرگى «قالجىڭباستارىمىزدا» قارا سوزدەن كارتينا سالارداي قازاقى كوركەم ءتىلدىڭ جوقتىعىنان دەپ ۇعىنعان ءجون دەر ەدىم.

ماقامدى ءسوزدىڭ مايىن تامىزاتىن مايتالماننىڭ ءبىرى - بۇگىندە پايعامبار جاسىنا جەتىپ، ۇلت كۇلكىسىنىڭ ۇلاعاتتى اقساقالىنا اينالىپ وتىرعان كوپەن امىربەك. بۇل كىسىدە كۇلدىرۋدىڭ باياعىدا ءبارىمىزدىڭ ۇستازىمىز تەمىربەك قوجاكەەۆ ايتىپ-جازىپ كەتكەن الۋان ءتۇرى تۇگەل كەزدەسەدى. ياعني، كوپەن اعامىز وسپاقسۇيەر وقىرماندى وقيعاسىنىڭ قىزىقتىلىعىمەن دە، كەيىپكەرىنىڭ مىنەز-قۇلىق، بولمىس-بىتىمىمەن دە، سوزبەن كۇلكىلى سۋرەت سالا بىلەتىن سايىپقىران شەبەرلىگىمەن دە ىشەك-سىلەسىن قاتىرا الادى. ونىڭ بەينەلى تەڭەۋلەرىنىڭ قاشاندا ۇلتتىق ۇعىممەن قابىسىپ جاتاتىن تارتىمدىلىعى، الليتەراتسيا-اسسونانستىق ءادىس-تاسىلدەرگە اسا باي انا ءتىلىمىزدىڭ كوركەمدىك قۇنارىن بارىنشا اشا تۇسەتىن ءسوز قورى، سويلەم قۇرۋ ناقىشتارى سىقاقشىنى باسقا ارىپتەستەرىنەن ەرەكشەلەپ، وقشاۋلاپ تۇرادى.

بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ك.امىربەكتىڭ ءبىر عانا كىتابىن - «اۋىزباستىرىق» اتتى جيناعىن مىسالعا الساق تا جەتكىلىكتى. مۇندا ساتيرالىق حيكايات تا، ساحنالىق سكەتچ، ينتەرمەديالار دا، ەزۋ جيعىزباس ءازىل اڭگىمەلەر دە، وتكىر فەلەتوندار دا جەتكىلىكتى. باسقا دۇنيەلەرىنىڭ «باسىن اۋىرتپاي»، «ەسەكدامە» اتالاتىن حيكاياتتى-اق الساق، كورىنىستى كوز الدىڭا كولبەڭدەتىپ اكەلە قويار بەينەلى تەڭەۋلەردىڭ ءتۇر-ءتۇرى كەزدەسەدى: «تۇگى مايلانعان مىقىر مىسىق سىعىلعان كىردەي سوزىلىپ كەرىلدى...»، «...تال تۇستەگى تاپال كولەڭكە سەكىلدى قاسىنان ءبىر ەلى قالماي...»،  «...بورەنە كوتەرگەن بوشكە بەت ءپىل...»، «...ءبىرىڭ ساماۋىر، ءبىرىڭ شاينەك قۇساماي، جوعالىڭدار، تۇگە!..»، «...قارعانعان سۋايتتاي باسىن شايقاپ-شايقاپ...»، «...جىلان ءولتىرىپ جۇرگەندەي تەز-تەز قيمىلداپ، كور-جەر، كودي-ءسوديىن سومكەسىنە سالدى...»، «...اياعىنىڭ تامىرى تارتىلعانداي قاقشيدى دا قالدى...»، «...توڭعان ادامداي تومپاڭ قاعىپ باسەكەڭنىڭ الدىندا قاشانعى جورعالايمىن...»، «...زارە-يمانى ۇشىپ، قاناتى جارىم قارعاداي قالبالاقتاپ-اق قالادى...»، «...جالپاق ستولدى جۇدىرىعىمەن قۇلاشتاپ دومينو سوققانداي سوقتى...»، «...ماساعا ءتۇتىن سالعانداي كوك تۇمان...»، ت.ب.

مۇرنىنان ءتىزىپ كورسەتەر مۇنداي بەينەلى سوزدەردى كوپەننىڭ كىتابىنان كوپ بەينەتتەنبەي-اق تابۋعا بولادى. بۇلاردى مىسال رەتىندە تىزبەلەگەندەگى ماقساتىمىز - جازۋشى قالامىنداعى تىلدىك قۋاتتىڭ، كوركەمدىك جاراقتىڭ مولدىعىنا ءسۇيسىنۋ. بۇگىنگى كەي سىقاقشىلاردىڭ ءبىر شىعارماسى تۇگىلى، تۇتاس جيناعىنان تۇشىمدى ءسوز تابا الماي، ابدىراپ قالاتىنىمىز جاسىرىن ەمەس قوي. ولاردىڭ جازعانىنىڭ وقىرمان جۇرەگىن جاۋلاماۋى، كىتابىنىڭ ءسوز ۇعار جۇرتتىڭ سورەسىندە تۇرماۋى، ءبىر ەسەپتەن، سول ەل ەسىندە قالار ايشىقتى وبراز، قۇنارلى ءسوز، تەگەۋرىندى تەڭەۋدىڭ كەمشىندىگىنەن بە دەيمىز. جالپى كوركەم تۋىندى ءۇشىن، ونىڭ ىشىندە ساتيرالىق شىعارما ءۇشىن دە اۋاداي قاجەت دۇنيە - الگىندەي قازاقى ۇعىممەن ادىپتەلىپ، وقىرمان جادىنا توقىلا قالاتىن بەينەلى سۋرەت، بەدەرلى مىنەز بولسا كەرەك.

«ەسەكدامە» - سوزبەن سالىنعان سونداي كۇلكىلى سۋرەتتەردىڭ دە كەنى. ماسەلەن: «ايداھاردىڭ كوزىندەي ءبىرلى-جارىم پروجەكتور بي الاڭىنا «تەسىرەيە» قاراپ قالىپتى. ساقالدارى ساپسيعان تەكە تەكتەس جىگىتتەر شاپتارىنا شوق تۇسكەندەي شوشاڭداپ بيلەپ ءجۇر. بورتە لاقتى تىرىدەي ءۇيىتىپ جاتقانداي شىڭعىرعان بەيمازا داۋىستار قۇلاق تۇندىرادى. تارامىستاي جىڭىشكە جىگىتتىڭ باراباندى باس سالىپ، سابالاعانىن كورسەڭىز، قۇددى قويانشىق دەرسىز...». بۇل - ديسكوتەكا. نەمەسە مىناداي ءبىر ءدال كەستەلەنۋىمەن ەزۋىڭدى ەكى قۇلاعىڭا جەتكىزەتىن كورىنىسكە نازار سالايىق: «قۇلاققا شي جۇگىرتكەندەي كىلتتى سۇعىپ، ءبىر-ەكى بۇراعاندا قايقىباس قارا قۇلىپتىڭ ىلگەگى مىستان كەمپىردىڭ جالعىز تىسىندەي اقسيىپ اشىلدى. ىلە-شالا داۋىستاپ جىلاعان نويىس بالاداي ماشينا اڭىراپ وتالدى دا، سىرتقا ىتقىپ شىقتى. اڭىراعانى ازداي، كۇيەۋىنەن تاياق جەگەن كەلىنشەكتەي سىڭسىپ، اقىرىندا ءۇنى ءوشتى...». بايقادىڭىز با، ەپيزودتار سۋرەتكەرلىك شەبەرلىكپەن ءدال كوز الدىڭا كەلىپ ورناپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار سويلەم سايىن كەزدەسەتىن ۋىتتى تەڭەۋلەر ارقىلى ۇنەمى كۇلكى شاقىرادى.

قۇرىلىس باسقارماسىنىڭ دىراۋداي دوكەي باسشىسى - حيكاياتتا ءبىر رەت تە توبە كورسەتپەيدى. ءتىپتى ونىڭ «جىرتىلعانداي ماتاداي دارىلداپ ءىسىپ-كەۋىپ كۇلەتىن» ايەلى - ءالجۋاز جەڭگەي دە سوزگە تىكەلەي ارالاسپايدى. ايتسە دە، دىراۋدىڭ تۇيەنى تۇگىمەن، اربانى جۇگىمەن جۇتاتىن وقپان اۋىز وبىر ەكەنى، ايەلىنىڭ دە سوعان سايما-ساي ىنساپسىز ساپپاس ەكەنى سول ءۇيدىڭ مىسىعى، تىشقانى، ءيتى ۇشەۋىنىڭ اراسىنداعى قيلى-قيلى اڭگىمە ارقىلى قيۋلاستىرىلىپ بەرىلەدى...

ءمىردىڭ وعىنداي ءدوپ تيەر مىسقىل

ساتيرالىق شىعارما تەك ازىلمەن عانا شەكتەلسە، اجۋاعا، مىسقىلعا قاراي اتتاپ باسپاسا، ونىڭ نەسى سىقاق، نەسى ساتيرا؟ قۇنارلى ءتىل، كوركەم بەينە، كۇلكىلى وقيعا - تۋىندىداعى باستى ماسەلە - قوعامداعى، زامانداعى، ادامداعى كەمشىلىك اتاۋلىنى سىن ساداعىمەن اياۋسىز تۇيرەۋ ءۇشىن قاجەت كومەكشى قۇرالدار.

ك.امىربەكتىڭ جازعان دۇنيەلەرىنەن اڭعارىلاتىنى - جايماشۋاقتاۋ وسپاقتىڭ ءوزىنىڭ استارىندا ۋسويقى ۋىت، ءمىر وعىنداي ءدوپ مىسقىل جاتادى. ماسەلەن:

«- قامبانىڭ مەنشىگىندەگى تەرىدە نە اكەڭنىڭ قۇنى بار، كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەيىن بە؟!

- اۋىلدىڭ اسحاناسى تۇرعاندا كوك شىبىن مەنىڭ كوزىمدى قايتسىن...»

الگى «ەسەكدامەدەگى» وسى ديالوگ ارقىلى اۋىلداعى اسحانانىڭ احۋالى ايتپاي-اق كورىنىپ تۇر. «اۋىزدارىن تابا الماي، كول-كوسىر اراقتى كولدەتىپ داستارحانعا توككەن» قوناقتاردان قالعان، «شايتان سۋ ارالاسقان جۋىندى-پۋىندىنى... تاس قاپتىرىپ جەپ قويعان» ءيتتىڭ ءوز قوجايىنى سەكىلدى ماس بولۋى دا («و، توبا! ءيتتىڭ دە يەسىنە تارتاتىنى راس بولعانى ما؟») - كەيىپكەردىڭ ءوزىن سويلەتپەي-اق بولمىسىنان حابار بەرەتىن دەتال.

مەملەكەت مۇلكىنە جانى اشىماستىق، جەڭ ۇشىنان جالعاسقان سىبايلاس جەمقورلىق - سىقاقشى شىعارمالارىندا ءجيى قاراۋىلعا ىلىنەر نىسانالار. مىسالى، «ەسەكدامە» حيكاياتىندا مىناداي دا ديالوگ بار:

«تۇيەنىڭ وركەشىندەي شوشاق-شوشاق شوقىلار توزعان تاۋ سەكىلدى. باۋرايىندا بالالار ءجۇر.

دىراۋ اعاي:

- ءاي، بالالار، مىناۋ تاۋدىڭ اتى نە؟ - دەپ داۋىستادى كابينادان.

- اعا، بۇل تاۋ ەمەس، كولحوزدىڭ تىڭايتقىشتارى عوي...».

ال مىناۋ «جامان ىرىم» ينتەرمەدياسىنان الىنعان ءۇزىندى:

«باستىق: اسىعىسپىن. مىنا ۆەدوموسكە قول قوي.

باسبۋح: ول نەعىلعان قاعاز، باسەكە؟

باستىق: «كۇركىرەۋ وزەنىندەگى كوپىردى توپانسۋ بۇزىپ كەتىپ، ايتەۋىر اۋپىرىممەن قالپىنا كەلتىردىك» دەپ اياق استىنان نارياد جاسادىق.

باسبۋح: كوپىردى بۇزۋ بىلاي تۇرسىن، كۇركىرەۋ وزەنىندە ءتىپتى تاسباقا تايىپ جىعىلاتىن سۋ جوق قوي. اڭعارى كەۋىپ، قاڭسىعالى قاشان...

باستىق: بىپ دەمە! كەشەگى كەتىك رەۆيزوردىڭ ءتىسىن بۇتىندەپ، اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق قۇتىلۋ ءۇشىن... وتىرىك تە بولسا يرەكتەتىپ، مىنا ناريادقا قول قويا سال.

باسبۋح: ەرتەڭ ءتىسى ءبۇتىن رەۆيزور كەلىپ، ءتىسىمىزدى قاعىپ، تىك تۇرعىزباي ما؟

باستىق: قىڭق ەتپە! ءبىر ەسەبىن تابارمىز...».

كوپەن امىربەك - حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ قاينارىنان قانىپ ىشكەن قالامگەر. قاراپايىم عانا ماسەلەنىڭ ءوزىن ول قازاقى ناقىشپەن بەدەرلەپ، ۇلتتىق ۇعىممەن بايلانىستىرا ۇسىنادى. ماسەلەن، «جىرىق اۋىز» اڭگىمەسىندە «بارماق باستى، كوز قىستىمەن» ەل ۇستىنەن كۇن كورىپ، تايراڭداپ جۇرگەندەردى كادىمگى... نەمەرەسىنىڭ اۋزىنا تۇكىرتۋ ءۇشىن ابىرويلى ادام ىزدەپ ساندالاتىن اقساقالدىڭ باسىنان كەشكەن حيكاياسى ارقىلى اشكەرەلەيدى. «حالقىنا قالاۋلى، ەلىنە ەلەۋلى ازامات» دەپ سەنگەن كىسىسى شىن مانىندە ناعىز الاياق بوپ شىعادى. ونىڭ قىلمىسى دالەلدەنگەندە: «م-م... قالتقىداي قالقىپ، سۋعا باتپايتىن نەعىلعان باتىر؟ - دەدى قاريا تۇكسيىپ، - بايقاۋسىزدا تۇكىرتىپ، بالانىڭ اۋزىن بىلعاي جازداپپىز-اۋ، باتشاعار». قىلمىستىنى قورعاپ شىققان تەرگەۋشى دە بالانىڭ اۋزىنا تۇكىرۋگە جارامايدى. ءتىپتى اقساقال ءۇمىت كۇتكەن پروكۋرور دا الگىلەردىڭ سىبايلاسى بوپ شىعادى. «ءسىرا، سەنىڭ دە تۇكىرىگىڭ تۇككە تۇرماس. تەسىك اۋزىڭا تەلمىرگەن مەندە دە ەس جوق» دەيدى اقىرىندا تۇكىرىگى تازا ادام تاپپاي شارشاعان شال.

تەك بۇلار عانا ەمەس، «قازاعا ۇشىراعان قايران تەمىر...»، «سوقىر تيىن»، «جىرتىق باتەڭكەنىڭ جىلۋى»، «تون كيگىزىپ ساباۋ»، «سيىرقۇيىمشاق»، «تەكەتىرەس»، «الاقانى قىشىعان الاياق»، «دايار ۇيقاستىڭ داۋى»، «كونتەك ەرىن» سەكىلدى فەلەتوندار مەن ءازىل اڭگىمەلەردە ءاجۋا بولاتىن تويىمسىز وبىرلىق، تامىر-تانىستىق، ونەردەگى ورەسىزدىك، «كورسەتپەي سۇراپ الاتىن» پلاگياتتىق، ءزابىر كورۋشىنى قۋعىنداپ، زورلىقشىنى اقتاپ العىش ادىلەتسىزدىك، ت.ب. قوعامدى كەيىنگە سۇيرەر كەرتارتپا قۇبىلىستار بىزدە ءالى دە كەزدەسەدى. ياعني، اتالعان تۋىندىلار ۋاقىتتىڭ سۋدىرلاعان پاراقتارىنىڭ استىندا قالىپ قويماي، ءالى دە وزەكتىلىگىن جوعالتپاي كەلەدى.

* * *

ءبىز كوپەن امىربەكتىڭ ءبىر عانا جيناعىنان تۇيگەن وي، العان اسەرلەرىمىزبەن بولىستىك. شىن مانىندە ول - وتە ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن سىقاقشى. جوعارىدا ءسوز بولعان كولەمدى ساتيرالىق حيكاياتىنان بولەك ءازىل اڭگىمە، سىقاق ولەڭ، فەلەتون، ەپيگرامما، پاروديا جانرلارىندا قالام تەربەگەن ونىڭ قازاق وسپاعىنداعى الار ورنى ەرەكشە. بۇرىن «تاماشادا» ورىندالعان، قۇدايبەرگەن سۇلتانباەۆتىڭ، مەيىرمان نۇرەكەەۆتىڭ، توقسىن قۇلىبەكوۆتىڭ، ۋايس سۇلتانعازيننىڭ، ليديا كادەنوۆانىڭ جانە ت.ب. اكتەرلەردىڭ جۇلدىزدى رولدەرىنە ارقاۋ بولعان «بىتەۋ تاۋىق»، «اۋا رايى كىنالى»، «استارلى اڭگىمە»، «قوعامدىق جۇمىس»، «قۇدالار»، «ەل ەستىمەگەن ۇرلىق»، «اداسقان بالا»، «تاعى دا تانىسايىق»، «ءبىرىنشى ورىن» ءتارىزدى سكەتچ-ينتەرمەديالارى - ءوز الدىنا ءبىر توبە.

بۇگىنگى جاس وقىرمان ك.امىربەكتى نەگىزىنەن «پا، شىركىن، پاروديا!» ارقىلى عانا بىلەتىن سەكىلدەنەدى ماعان. عالامتورداعى كەي پىكىرلەر وسى تۇسپالدى راستايتىنداي دا. شىن مانىندە ءبىز سىقاقشىنىڭ جازبا دۇنيەلەرىنە باسىمىراق ءمان بەرىپ، كوبىرەك كوڭىل اۋدارۋىمىز كەرەك. اسىرەسە جاس ازىلكەشتەر. ولار ماقالامىزدىڭ باسىندا اتتارى اتالعان ساتيرا ساردارلارىنىڭ تۋىندىلارىمەن قاتار كوپەننىڭ كوركەم تىلمەن كەستەلەنگەن قازاقى كۇلكىسىمەن دە سۋسىنداپ، قالىپتاسۋعا ءتيىس دەر ەدىك. ويتكەنى، قازىرگى بالاڭ سىقاقشىلارىمىزدا قۇنارلى ءتىل دە، قۇيقالى ءسوز ورامى دا، قۇبىلىس بولارلىق تۋىندى دا جوققا ءتان.

Abai.kz